غربزدگی شبه مدرن و انقلاب اسلامی

اغراض سیاسی، همواره ایده های فرهنگی را دستخوش پیرایه و ناخالصی می سازند و امواج تحولات سیاسی اجتماعی را به سمت و سویی خاص می کشانند. از پیوند پیرایه های نژادگرایانه به آئین زرتشت و رسوب برتری جویی های نژادی بر حکمت یونانی گرفته تا قوم گرایی ها و وراثت محوری های امویان و عباسیان؛ و از باستان گرایی پادشاهان گرفته تا غربزدگی تحصیلکردگان و روشنفکران، جملگی در هاله غبارگونه ای از مطامع کانون های سیاست و قدرت تولد یافته اند.

یکی از این ایده های فرهنگی ناپالوده در تاریخ معاصر کشور ما، اندیشه ترقی یا مدرنیته است که در طول تاریخ پرالتهاب صدساله اخیر، هرگز نتوانست از مفاهیم و انگیزه های سرگردان خویش، جامه ای برای پیکره اجتماعی ایران بدوزد.

مدرنیته در تاریخ سیاسی ایران معاصر هماره یا درون آتش و یا با دستی از دور بر آتش، هزارگونه نقش عوض کرد تا دیباچه و فرجامچه دفتر تحولات ساختاری جامعه ایران را طراحی کند، اما همچنان، در نقص و ناراستی و ناشکیبی غوطه ور است.

با بررسی تمدن اسلام و ایران از منظر تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی، به روشنی می توان دید که چگونه «خدمات متقابل اسلام و ایران» در ترکیب شکوهمندی از «تاسیسات مدنی باستانی» و «روح متعالی تعالیم اسلامی» به عالیترین اوج تمدنی تاریخ در دوره ای هزارساله دست یافت که هنوز هم تاثیراتش بر تاریخ تمدن بشری پا برجاست؛ اما سیاست فرهنگی بیگانه که تاب اعتراف و تحمل این پیوند اعجازگونه را نداشت، با استفاده از دو تیغ باستانگرایی و غرب زدگی، به اندیشه گسستن ریشه های این ائتلاف باشکوه افتاد که تا هم اکنون، نزدیک به دو قرن است از جراحات آن رنج می بریم.

مقاله ای که پیش رو دارید، با اشاره ای به سیر تاریخی تمدن اسلام و ایران، دولت، جامعه، اقتصاد، و فرهنگ شبه مدرن عصر پهلوی اول و دوم را به سلک نقد و نگارش درآورده و سیر تاریخی مدرنیسم سکولار ایران را تبیین نموده است.

تاریخ سرزمین ایران را به یک اعتبار می توان به چهار دوره کلی تقسیم کرد:

الف) دوران تمدن باستانی ما قبل سلطه هخامنشیان و ما قبل آنچه در مشهورات تاریخ نگاری مستشرقان «مهاجرت آریایی ها» نامیده می شود. یعنی دوران تمدن دیرینه سال «سیلک»، «شهر سوخته»، «عیلام» و نظایر آن.

ب) تمدن شکل گرفته براساس قدرت قبیله «پارس» که در هیات استبداد چند ملیتی و سیطره جوی هخامنشیان و پس از آن سلطنت طولانی اشکانیان و نیز رژیم متمرکز نژاد پرست ساسانیان تداوم پیدا می کند و آن را می توان تمدن کلاسیک «ایران باستان» نامید. البته بررسی های دقیق در ریشه های تاریخی و نژاد قبیله پارس، بسیاری از مشهورات تاریخ نگاری صدوپنجاه ساله اخیر درباره آریایی ها و نظریه های پرداخته شده در حول و حوش «ائران وئجه» و «بهشت گم شده آریاییان» و «عظمت تمدن ایران باستان» و نظایر این ادعاها را کاملا زیرسوال می برد و نشان می دهد بسیاری از این ادعاها ریشه در اغراض سیاسی هدایت گران سیاست استعماری دولت انگلستان و سیاست های منطقه ای صهیونیسم داشته است و آنچه «گیرشمن» و «مری بویس» و «گلدرنید» و بسیاری مورخان اغلب یهودی دیگر در این زمینه ها مطرح می کنند، غیر از این که فاقد استنادات روشن تاریخی است، بعضا با یکدیگر نیز متناقض هستند. از آنجا که در این مقاله، فرصت بحث تفصیلی وجود ندارد، به همین اشاره اکتفا می کنیم.⁽¹⁾

پ) تمدن ایران پس از ورود اسلام به ایران در زبان مشهور مورخان، «تمدن اسلامی» یا «تمدن ایرانی اسلامی» نامیده می شود و من معتقدم که تعبیری غلط و نارساست. این تمدن را «تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام» می نامم و مبدا زمانی آن را قرن اول هجری می دانم و معتقدم تا دوران قاجاریه تداوم داشته است. این تمدن [ که اصلا نمی توان و نباید آن را مصداق یک تمدن اسلامی دانست] از پنج آبشخور فرهنگی و میراث تاریخی بهره مند شده است:

1 میراث آنچه تمدن ایران باستان قبل از هجوم آریایی هاست.

2 میراث ایران باستان پس از سیطره پارس ها و پارت ها و ساسانیان که به ویژه در دوران هخامنشیان به شدت متاثر از عنصر یهودی بوده و حضور نیرومند و مخرب این عنصر متاسفانه در تمام تاریخ «تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام» تدوام یافته است [اگر چه میزان و مراتب و صور نفوذ آن در مقاطع مختلف تغییر کرده است].

3 میراث فرهنگ یونانی مآبی و هلنیستیک که در قالب عنصر مهاجم مقدونی و سلسله سلوکیان در عهد باستان و نیز از قرن سوم هجری به بعد با امواج «نهضت ترجمه» و نفوذ فلسفه یونانی تداوم یافته است.

4 تاثیرات به جا مانده از میراث عرب جاهلی که بیشتر در قالب سلطه امویان و تبعات سیطره آنها بر تاریخ ما وارده شده و گاه تداوم حضور یافته است.

5 میراث بر جای مانده از تعالیم قدسی اسلام اصیل [اسلامی که ائمه(ع) مراتب باطنی آن را تفسیر و تاویل می کردند [که گاه در قالب دریافت های عرفانی و گاه در قالب حکمت اُنسی حکیمان شیعه و نیز از جهاتی در میراثی که فقهای بزرگ شیعه از آن پاسداری کرده و به تبلیغ و ترویج آن پرداخته اند ظاهر شده و در شاکله فرهنگی و تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام تاثیر می گذارده است.

بنابراین تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام اگر چه یک تمدن ماهیتا اسلامی نبوده است، اما از برخی مواهب معانی و مایه های قدسی تعالیم اسلامی به ویژه در برخی قلمروهای تفکری و فرهنگی خود نظیر جریان حکمت معنوی حکیمان انسی شیعه و بسیاری از تعالیم برخاسته از کتاب و سنت اسلام فقاهتی بهره مند شده است. این تمدن تماما از مایه های ایرانی [در معنای قبل از هجوم پارس ها و شکل گیری سلسله هخامنشیان [نیز بهره مند نبوده است.

این تمدن ویژگی هایی دارد و به لحاظ تاریخی مراحلی را طی کرده است که باید در یک تحقیق جداگانه به بررسی آن پرداخت؛ اما اجمالا می شود گفت که از اواخر خوارزمشاهیان [628 490 ه . ق [و به ویژه در دوران سلطنت ایلخانان مغول [736 - 654 ه . ق] انحطاط این تمدن آغاز می شود و در «تیموریان» به اوج خود می رسد؛ اما با ظهور صفویه، برخی ظرفیت های دیگر این تاریخ در قالب یک رستاخیز درخشنده اما کم دوام خود را نشان می دهد و با انقراض صفویه، «عصر انحطاط تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام» آغاز می شود [علائم و رگه هایی از این انحطاط حتی در برخی وجوه تمدن صفویه هم دیده می شود] و در قاجاریه به ویژه پس از دوران فتحعلی شاه انحطاط تاریخی به «انقراض» تبدیل می شود. سلطنت ناصرالدین شاه [به ویژه در دهه های پایانی آن]، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه نیز نمونه های کامل انقراض این تمدن هستند. شاید بتوان مشروطه را نقطه نهایی انقراض تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام و آغاز دوره جدید «شبه مدرن» یا «تجددگرایی سطحی» یا تقلید ناقص از مدرنیته یا دوران تجدد مآبی دانست.

ت) دوران شبه مدرنیته یا دوره تاریخ معاصر ایران که ما هنوز در ذیل آن به سر می بریم.

این دوران که با مشروطه آغاز می شود، تبلور بارز سیاسی اجتماعی و حکومتی خود را در رژیم پهلوی پیدا می کند. در واقع رژیم پهلوی تجسم و مظهر اراده سیاسی «استبداد شبه مدرن» یا «غربزدگی شبه مدرن» در ایران است. اگر نقطه آغاز تاریخ معاصر ایران را انحراف جنبش مردمی عدالتخانه توسط ائتلاف فراماسونرها و روشنفکران مروج شبه مدرنیته و استعمار انگلیس به سمت مشروطه خواهی غربزده بدانیم، می توان گفت که جوهر تمام تاریخ معاصر ایران، یک کشمکش گسترده و پایان ناپذیر ما بین تهاجم مظاهر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی [و حتی حکومتی [شبه مدرنیته و از سوی دیگر مقاومت حکمت معنوی بر جای مانده از ساختار تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام بوده است.

در واقع در این ستیز و رویارویی، اگر چه طبقات اجتماعی و نیروهای مدافع «تمدن کلاسیک ایران» [که منقرض شده بود [رویکردی خیالبافانه جهت احیای تمدن منقرض شده را داشتند، اما جریان تفکری و فرهنگی نیرومند و اصیلی نیز وجود داشت که از میراث سنت های قدسی مدد می گرفت و بر پشتوانه عظیم حکمت اُنسی و کتاب و سنت معصومین(ع) تکیه زده بود و در پی ایجاد یک رستاخیز معنوی و احیای تفکر اسلامی بود. نمایندگان این تفکر هم در روحانیت اصیل شیعه [و بارزترین نماینده آن حضرت امام روح الله (ره)] و هم در میان دلدادگان به حکمت معنوی تشیع و میراث بران حکیمان انسی گذشته و پاسداران حکمت قدسی در جهان امروز وجود داشت. و به ویژه گرایش غالبی که در روحانیت شیعه و اسلام فقاهتی و رویکرد انقلابی حضرت امام خمینی (ره) انقلاب اسلامی را رهبری کرد به شدت از قابلیت ها و ظرفیت های نهفته در تفکر قدسی شیعه و فقه آل محمد (ص) بهره می برد و با تکیه بر بیدار و فعال کردن لایه های زیرین و ناخودآگاه [و بعضا فراموش شده] تعلقات معنوی و قدسی مردمان [که شبه مدرنیته هنوز موفق به نابودی آن نشده بود] توانست روان شناسی اعتراض آرمان گرایانه و وحدت عجیب و استثنائی مردم علیه رژیم شاه را پدید آورده و تداوم بخشد.

پس در واقع در تاریخ معاصر ما این وضعیت پدید آمده بود که از یک سو، غربزدگی شبه مدرن⁽²⁾ با مشروطه تدریجا قدرت مانور و سیطره سیاسی پیدا کرد و با توجه به بسترهای اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی ای که برای آن پدید آمده بود و وجود داشت با کودتای 1299 و سپس تاسیس رژیم رضاخان در قالب یک رژیم استبدادی خشن ظهور یافت و تلاش گسترده و بی وقفه خود را در از بین بردن کامل مناسبات اقتصادی اجتماعی و محو طبقات به جای مانده از مناسبات آغاز کرد.

اما ستیز رژیم شبه مدرن فقط با اقتصاد خودکفای روستایی به جا مانده از تمدن کلاسیک ایران و یا بازرگانان و تجار کلاسیک نبود، بلکه مایه های مذهبی و قدسی و حکمی موجود در شاکله فرهنگی ایران به ویژه دلبستگی های معنوی و دینی و تعلقات عاطفی مردم به مذهب و نیز نمایندگان و پاسداران روح این تعالیم دینی [یعنی روحانیت شیعه و نسل حکیمان معنوی با همه ضعف ها و نواقص احتمالی ای که داشتند] نیز به شدیدترین وجهی آماج تهاجم رژیم متجددمآب پهلوی قرار می گرفتند. زیرا اولا روح دینی تعالیم و حضور معنوی آنان خود به خود به عنوان یک سد و خاکریز محکم و استوار در برابر بسط غربزدگی شبه مدرن در ایران مطرح بود و ثانیا این نیروها به دلیل بهره مندی از نفوذ کلام و تعلق به تعالیم کفرستیزانه اندیشه اسلامی، زمینه و مایه و موقعیت آماده ای برای رویکرد استقلال طلبانه علیه استیلای غرب مدرن و رژیم پهلوی داشتند. از این رو، جوهر تاریخ معاصر ما گویی در کوشش فوق العاده رژیم استبدادی شبه مدرن برای بسط عمق و دامنه نفوذ فرهنگی و اقتصادی اجتماعی غربزدگی و حذف و نابودی مظاهر باقی مانده از عهد تمدن کلاسیک ایران و مهمتر از آن، مایه ها و عناصر و رویکردهای شیعی موجود در فرهنگ و هویت ایرانی خلاصه می شود.⁽³⁾

دوره برزخی شبه مدرن: تونل وحشت تاریخ ایران

دوره تاریخی «شبه مدرن» در ایران که تقریبا از زمان مشروطه و به طور تام و تمام از دوران سلطنت رضاه شاه آغاز می شود و با فرض مشروطه به عنوان مبدا زمانی آن نزدیک به یک قرن از سیطره آن می گذرد؛ به یک اعتبار، تلخ ترین و سیاه ترین دوران تاریخ سرزمین ما است.

دوره شبه مدرن را می توان «تونل وحشت تاریخ ایران» نامید؛ زیرا وابستگی همه جانبه به بیگانگان و بحران هویتی مداوم و پریشانی در اداره امور و ظاهرگرائی های نفسانی و فقدان تفکر و غلبه «هویت برزخی» ⁽⁴⁾از خصایص ذاتی این دوران است. من در این گفتار، ابتدا به بررسی اجمالی و فشرده برخی عناصر و شاخص های شبه مدرنیته می پردازم و پس از آن سخنی کوتاه درباره برخی ادوار مهم آن خواهم داشت.

برخی ویژگی های اصلی دوره شبه مدرنیته ایران را می توان این گونه فهرست کرد:

1 ظهور شبه مدرنیته حاصل «غربزدگی سطحی و تقلیدی» است که خود محصول فرایند استیلای سیاسی و اجتماعی بیگانگان بوده و به هیچ روی ریشه در سیر تطور تاریخی حیات فرهنگی و تمدنی مردم ما نداشته و ندارد. از این رو ذاتا با مآثر قومی و تاریخی و میراث حکمت سنتی و معنوی و نیز آداب و عادات و رسوم به جا مانده از تمدن کلاسیک ایران ناسازگار است.

2 سیطره شبه مدرنیته، حاصل به تمامیت رسیدن افق تمدن کلاسیک ایران و استیلای استعمار مدرن بر کشور ما بوده است. در واقع در مواجهه با استیلای غرب مدرن، یا می بایست رویکرد «غربزدگی مدرن» را بر می گزیدیم و یا رویکرد «غربزدگی شبه مدرن» را و بنا به دلایلی که بررسی آن از حوصله این مجال خارج است، آنچه در کشور ما تحت عنوان مدرنیزاسیون اجرا شد، همانا غربزدگی شبه مدرن بود که به لحاظ آفات ذاتی و معایب و مشکلات و مصائب آن، هم از غربزدگی مدرن و هم از سهیم شدن در تاریخ غربی به درجات زیاد و به مراتب مختلف، تلخ تر و فاجعه بارتر بوده است. اساسا غربزدگی شبه مدرن، ماهیتی سطحی، بحران زده و تقلیدی دارد و به دلیل ویژگی برزخی آن به طور دائمی با بحران هویت فرهنگی ( و در نتیجه با ضریب فزاینده خشونت و اصطکاک ها و تخاصم های اجتماعی و بحران از هم گسیختگی در مناسبات انسانی و نظام خانوادگی، روابط نسل ها)، همراه است.

3 اقتصاد شبه مدرنیته ایران، یک نظام شبه سرمایه داری ذاتا وابسته، غیرمولد، متکی بردرآمد نفت و فاقد ظرفیت های تولیدی بوده است.

در طول حکومت پهلوی اول روزبه روز بر نقش و وزن این شبه سرمایه داری افزوده گردید و با اصلاحات ارضی پهلوی دوم [انقلاب سفید [اساسا مناسبات مبتنی بر شبه سرمایه داری وابسته و غیرمولد، جانشین ساختارهای اقتصادی پیشین شد. خصیصه ذاتی این شبه سرمایه داری در این بوده است که بحران تورمی رکودی را به طور هم زمان داراست و به دلیل بنیه بسیار ضعیف صنعتی آن، خیل عظیمی از تهیدستان شهری در قالب عناصر دکلاسه و لمپن ها و خانه خراب های محصول گردش این سیستم، قابلیت بی ثباتی اجتماعی آن را به طور دائم افزایش می دهند.

4 سرمایه داری شبه مدرن ایران پس از انقلاب سفید هدایت شده توسط امریکا با قدرت تخریبی و سرعتی بسیار بالا به ویران کردن کشاورزی ایران پرداخت. اگر چه در ظاهر رژیم شاه با نظام ارباب و رعیتی در افتاده بود، اما نحوه عمل و سازوکارهای تعبیه شده توسط رژیم و مستشاران امریکایی به گونه ای بود که بخش اصلی ملاکین ایرانی با تبدیل دارایی های خود، به صورت سرمایه داران تجاری شریک دربار و سرمایه داری دولتی درآمدند و بیشترین ضربات و لطمات بر اکثریت روستاییانی وارد شد که اگر چه موقتا صاحب قطعه زمین های کوچکی شده بودند، اما چون قادر به رقابت با سیل گسترده کالاهای کشاورزی وارداتی نبودند و سرمایه و امکانات لازم برای تولید محصول در روستاها را نیز نداشتند و اکثرا به بانک ها و «کشت و صنعت ها» مقروض بودند، روستاها را به صورت نیمه ویران رها کرده و به انبوه بیکاران و حاشیه نشین های شهری پیوستند. در واقع نظام اقتصاد شبه مدرن ایران اساسا بر پایه یک کشاورزی ویران بنا شده است.⁽⁵⁾ به عنوان مثال طبق آمار رسمی منتشر شده در سال 1355 و «ترازنامه بانک مرکزی» مربوط به همان سال، در حالی که حدود 52 درصد جمعیت کشور در روستاها به سر می بردند، سهم بخش کشاورزی و دامپروری و جنگلداری و صید در تولید ناخالص ملی در همان سال، کمتر از 5/9 درصد بود و بنا به اعتراف آمار منتشره، روستاهای ایران حتی نمی توانستند غذای مورد نیاز خود را تولید کنند. در واقع اقتصاد سرمایه داری شبه مدرن ایران، کاملا ساختار کشاورزی کلاسیک ایران را ویران کرده و چیزی جایگزین آن نکرده است.

5 اقتصاد ایران به دلیل اتکای شدید به درآمد نفت و نیز به دلیل این که ظهور شبه مدرنیته اساسا حاصل سیطره یک دولت متمرکز استبدادی تجددگرا [یعنی رژیم پهلوی اول و دوم [بوده است، اساسا و ذاتا ماهیتی بوروکراتیک داشته و این وضع امروز هم در اقتصاد ما ادامه دارد. وزن بخش خدمات [که به دلیل جوهر وابسته و غیرمولد سرمایه داری ایران، از سودآوری بالایی برخوردار است] در این اقتصاد بسیار سنگین بوده و دلایل متعددی [که بحث و بررسی درباره آنها فرصتی دیگر می طلبد [موجب شده تا سرمایه داری شبه مدرن همیشه خصیصه ای غیرمولد و متکی بر درآمد نفت و تجارت طفیلی وار با نظام جهانی سلطه و رانت خواری بوروکراتیک داشته باشد.

6. ساختار سیاسی شبه مدرنیته ایران در هیات یک رژیم استبدادی مطلقه و سکولاریست و سراپا وابسته تحقق یافته بود. رژیم استبدادی شبه مدرنیست پهلوی هم در روزگار رضاشاه و کودتای 1299 و هم در دوران پهلوی دوم (پس از اشغال ایران در شهریور 1320 و به ویژه پس از کودتای 28 مرداد) موجودیت خود را یکسره و تماما مدیون حمایت ها و دخالت های انگلیس و بعدها امریکا بوده است. از سال های دهه چهل به بعد و به ویژه در دهه پنجاه تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، رژیم شاه اصلی ترین حکومت طرفدار امریکا در منطقه و سرسخت ترین شریک و حامی رژیم صهیونیستی و دشمن شماره یک جنبش های انقلابی مردمی در منطقه بوده است.

7. ایدئولوژی رسمی دولت استبدادی شبه مدرن ایران، مجموعه ای از اوهام ساخته و پرداخته شده توسط مستشرقان اغلب یهودی و فراماسونرهایی چون فروغی و میرزا ملکم و آخوندزاده و تقی زاده و تا حدودی نیز عناصری نظیر پورداوود بود که در یک بیان موجز می توان آن را ناسیونالیسم باستان گرای شوونیستی دانست که جان و روح آن در تقلید از آثار و صفات تمدن غربی و وارد کردن انفعالی مظاهر آن و ترویج رسمی وابستگی فرهنگی و سیاسی و اقتصادی کشور خلاصه می شد. این ناسیونالیسم باستان گرای شوونیستی که از مشروطه پدید آمد و در دوران پهلوی اول و دوم به صورتی خشن و استبدادی برجامعه تحمیل شد، خصایص آشکار ضد اسلامی و حتی ضد دینی و رنگ و بوی صریح سکولاریستی داشت و برپایه یک سلسله افسانه و دروغ های ساختگی توسط مستشرقان و فراماسون های وابسته به آنها در خصوص ائران وئجه «آریایی ها» و «مهاجرت تاریخ ساز» آنها و «عظمت تمدن ایران باستان» و تعصبات بی ریشه ناسیونالیستی بنا شده بود و توسط دستگاه عریض و طویل تبلیغاتی رژیم پهلوی به شدت تبلیغ و ترویج می شد.

8. نظام شبه مدرن وابسته با ترویج آداب و عادات سکولار و بی بندوبارانه در رفتارها و مناسبات انسانی و به ویژه در میان جوانان، موجب گسترش فوق العاده مفاسد اخلاقی، افزایش آمار تجاوزات و ایجاد جوّ ناامنی اجتماعی و اخلاقی و نیز ایجاد تزلزل شدید در ارکان خانواده ایرانی و نقش ها و ارزش های مربوط به آن و نیز مقوله ارتباط و پیوندهای عاطفی و دوستانه میان شهروندان و به ویژه شیوع گسترده ابتذال منحط در روابط میان جوانان شد.

9. شبه مدرنیته در ایران، یک سیستم بوروکراسی عقیم و ناتوان و زنگ زده و ناکارآمد و عریض و طویل پدید آورد که هیچ کارکردی جز مصرف بخش عمده ای از درآمدهای نفتی و گِره آفرینی در فرایند انجام امور مردم نداشته و ندارد.

10. نظام شبه مدرن، برای تحکیم بنیان های فرهنگی و اجتماعی خود و نیز بسط و تعمیق نفوذ ساختاری آرا و آداب و عادات مدرن و شبه مدرن و نیز تربیت نیروی متخصص مورد نیاز [تکنوکرات ها و بوروکرات ها] یک سیستم آموزش عالی و آموزش و پرورش غیر دینی و سکولار پدید آورد که جایگزین نظام آموزش کلاسیک و آموزه های سنتی و دینی بود و به ترویج صریح غربزدگی و سکولاریسم می پرداخت. تلاش به منظور تاسیس و گسترش نظام تعلیم و تربیت سکولار و شبه مدرن از همان زمان آغاز سلطنت رضاشاه آغاز شد و نقطه عطف آن، تاسیس دانشگاه تهران (در سال 1313 ش) به منظور ترویج آداب و عادات و آرای مدرن و رفع نیازهای بوروکراتیک و تکنوکراتیک رژیم نوظهور وایجاد پایگاه فرهنگی و اجتماعی برای تداوم حیات جامعه شبه مدرن است. در این دوران، حتی مدارس وابسته به میسیون های مذهبی امریکایی نیز در ایران فعالیت داشته اند که در مواردی از آنها در امور جاسوسی نیز بهره گرفته می شد.⁽⁶⁾

نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی اساسا بر پایه مدرک سالاری و بی توجهی به پرورش قابلیت های استدلالی و خلاقیت های جوانان باهوش ایرانی و تکیه و تاکید یک سویه بر حفظ مجموعه ای از اطلاعات پراکنده، اما بی فایده، بنا شده و از آغاز تا امروز حاصل عمده ای جز ایجاد مرعوبیت و مجذوبیت نسبت به علوم و تکنولوژی مدرن در میان پرورش یافتگان خود نداشته است. مدل نظام آموزش و پرورش ایران اقتباسی از مدل فرانسوی بوده است.⁽⁷⁾

11. رضاشاه در مسیر بسط سکولاریسم و برای جایگزین سازی در برابر فقه عظیم شیعه و محاکم شرعی، نظام حقوقی و قضایی سکولاریستی را طراحی کرد.

در سال 1305 در ترمیم کابینه مستوفی الممالک، علی اکبر داور، به عنوان بنیانگذار نظام جدید دادگستری وارد کابینه شد و قضات دارای آموزش های حقوقی غیر دینی و سکولار، از اردیبهشت 1306 کارخود را آغاز کردند. مسیر سکولاریزه کردن نظام حقوقی ایران با تصویب یک قانون جدید در سال 1315 به طور جدی تری پی گرفته شد.

رژیم رضا شاه از گسترش نظام حقوقی سکولار و تاسیس دادگستری ایران، بسترسازی برای حذف کامل روحانیت و مبانی تفکر دینی از قلمرو حیات اجتماعی را دنبال می کرد.⁽⁸⁾

چنان که تجربه تاریخی و عینی بیشتر مردم ایران در تمام دوران پهلوی نشان داده است، دادگستری گرفتار در یک بوروکراسی فلج و رشوه خوار و قضات کم سواد و قوانین اغلب ناعادلانه، همیشه موجبات رنجش و آزار و نارضایتی مردمی که با آن سر و کار داشته اند را فراهم کرده است. با کمال تاسف در دو دهه پس از انقلاب نیز کوشش موفقی برای ایجاد یک نظام قضایی عادلانه، با صلابت و مبتنی بر احکام اسلامی صورت نگرفته و وضعیت نابسامان ملهم از ساختار بوروکراسی فاسد دادگستری شبه مدرن ایران تا حدود زیادی تداوم و گاه حتی تعمیق یافته است.

12. امواج شبه مدرنیته بیمار ایران توسط یک جریان روشنفکری لائیک و یک جریان روشنفکری التقاطی به ظاهر دینی و باطنا مدرنیست ترویج می شده و مراحلی را طی کرده است. هر یک از دو شاخه «لائیک» و به اصطلاح «دینی» دارای زیر شاخه ها و گرایش ها و سیرتطور تاریخی ای بوده اند که امکان بررسی آن ها در این مقال وجود ندارد.⁽⁹⁾

شاخص اصلی جریان روشنفکری ایران را می توان هم گرایی آن با افق فرهنگی تجددگرایی سطحی رژیم پهلوی و نیز همراهی بخش عمده ای از این جریان با رژیم پهلوی به جهات سیاسی و اجتماعی دانست. جریان سطحی و ذاتا و تقلیدی روشنفکری ایران در قلمرو ادبیات، موج ادبیات شبه مدرن ایران را پدید آورد که به لحاظ محتوا و افق تاریخی فرهنگی در مسیر تحکیم سیطره استبدادی شبه مدرن بوده است.

13. نظام شبه مدرن، بافت و ساختار اجتماعی و آرایش طبقاتی ایران را در چند دوره زیر و رو کرد و فاصله ها و شکاف ها و فقر و مبارزات طبقاتی را افزایش داد؛ در قلمرو فرهنگ عمومی، ابتذال و خود محوری و سطحی نگری و ظاهر بینی مادی و فقدان اصول گرایی اخلاقی و اصالت دادن به هوای نفسانی و توجه به شهوترانی و منفعت طلبی حتی به قیمت کلاهبرداری و حق کُشی و در برخی موارد پوچ انگاری و نفی هر نوع مسوولیت گرایی و آرمان طلبی و بی اعتنایی به تفکر جدی را تا حد امکان در میان مردم و مخصوصا جوانان و اقشار تحصیل کرده رواج داد.

14. شبه مدرنیته ایران، ذاتا دین ستیز و مخالف با روحانیت شیعه و مفاهیم و مظاهر تفکر قدسی و مروج سکولاریسم و بعضا حتی لائیسم بوده است.

چهار دوره مهم تاریخ شبه مدرنیته ایران

تجدد گرایی سطحی غربزده از زمان پیدایی آن تا مقطع انقلاب اسلامی مراحلی را پشت سر گذاشته است که اینک امکان حتی بیان فهرست وار همه آن ادوار وجود ندارد. از این رو از میان ادوار تاریخی شبه مدرنیته ایران، 4 دوره را برگزیده و به اختصار به آنها اشاره می کنم:

اول: دوره تکوین آغازین و ظهور فرهنگی و تا حدودی سیاسی آن در عصر مشروطه.

دوم: دوره تاسیس دولت متمرکز استبدادی شبه مدرن در ایران توسط رضاخان پهلوی که دست نشانده مستقیم امپریالیسم انگلستان بود و در طول 20 سال حیات خود به بسط مظاهر فرهنگی و نیز اقتصاد سرمایه داری شبه مدرن در ایران پرداخت. در این دوران باقیمانده های نظام ملاکی هنوز از قدرت نسبی برخوردار و تا حدودی در حکومت سهیم بوده است.

سوم: کودتای 28 مرداد یک نقطه عطف در تاریخ شبه مدرنیته ایران است. در این دوره، اولا به دلیل وزن سیاسی دولت های امپریالیستی، امریکا نقش بیشتری را بر عهده گرفته و روند کاهش سهم انگلیس از غارت ایران آغاز شد. ثانیا روند دگرگونی کامل ساختار طبقاتی و اقتصادی اجتماعی ایران به نفع یک اقتصاد سرمایه داری وابسته و جامعه شبه مدرن سرعت و شدت بسیار پیدا کرد.

چهارم: این دوره که واپسین دوران حیات تجددگرایی سطحی در روزگار پهلوی و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده است، با انقلاب سفید و دگرگونی کامل ساختار اقتصادی اجتماعی کشور به نفع ایجاد یک سرمایه داری وابسته و یک نظام سیاسی اجتماعی شبه مدرن با ویژگی ها و مشخصه های فرهنگی ای که برشمردم آغاز می شود.

این دوران را [که سراسر دهه چهل تا سال 1357 را در بر می گیرد] باید "دوران بسط فراگیر شبه مدرنیته در ایران" دانست. شاکله وابسته شبه تجددگرایی ایران در این دوره خود را نمایان می کند و رستاخیز الهام بخش نیروهای معنوی و دینی در کنار گروه ها و طبقات و نیروهای اجتماعی باقیمانده از تمدن کلاسیک ایران و به موازات طیف نیروهای نوظهور آسیب دیده از مظالم نظام شبه مدرن وابسته، انقلاب بزرگ اسلامی سال 1357 را پدید می آورد.

انقلاب اسلامی ایران کوششی به منظور عبور از بن بست تاریخی ای بود که شبه مدرنیته بیمار پدید آورده بود. کشاکش ما بین انقلاب و ساختار بوروکراتیک، فرهنگی، آموزشی، رسانه ای و اقتصادی ایران از فردای پیروزی انقلاب آغاز شد و امروز در یکی از دوره های حساس و سرنوشت ساز خود به سر می برد.

انقلاب اگر چه در آغاز ضربات سهمگین و مرگباری بر پیکر شبه مدرنیته وابسته وارد کرد، اما چون در دراز مدت با بحران فقدان تفکر و تئوری مدل اسلامی جایگزین روبه رو شده و در بسیاری موارد از جمله ساختار بوروکراسی دولتی، نظام آموزش عالی، برنامه ریزی های فرهنگی و هنری، سیاست های مربوط به کنترل رسانه ها و یا برخی وجوه سیاسی، نادانسته ]و شاید تحت تاثیر القائات نفوذی ها] به احیای نسبی مظاهر شبه مدرن پرداخت، عملا خود و نیروهای رادیکالیسم اسلامی انقلابی را در سال های پایانی دهه دوم انقلاب در محاصره مظاهر احیا شده شبه مدرنیته قرار داد.

بحث در خصوص دلایل قرار گرفتن در این وضعیت و راه های برون رفت از آن، نیاز به یک بررسی مستقل دارد. اجمالا می توان گفت که انقلاب، برای بازسازی نیروهای خود و عقب راندن هجوم پس مانده های شبه مدرنیته و حامیان آنها به چند چیز نیاز اساسی دارد:

اولا ایجاد انسجام در جبهه فرماندهی و حکومتی خود بر مبنای مدل اصیل برآمده از انقلاب اسلامی یعنی حکومت ولایی؛

ثانیا حذف کامل جریان التقاطی و شبه مدرنیست از عرصه حکومت و به ویژه قلمروهای سیاستگذاری فرهنگی و آموزش عالی و هنری و مطبوعاتی و سیاسی؛

ثالثا تدوین یک منظومه فکری و نظام خودآگاهی نسبت به ماهیت مدرنیته و علوم و تکنولوژی مدرن و ساختارهای سیاسی و مشهورات ایدئولوژیک آن برپایه رویکرد حکمت انسی و تعالیم معصومین(س) و ظرفیت های اسلام فقاهتی و اجتهادی برای مقابله با مظاهر شبه مدرنیته در ایران و ساختارهای نظام جهانی سلطه؛

رابعا ایجاد یک موج بزرگ اصلاحات عدالت طلبانه اقتصادی جهت تعدیل فقر و فاصله های طبقاتی و حمایت از فرودستان و نیز ایجاد یک نظام آموزشی فرهنگی متفاوت از آنچه در جهان غربی و غربزده رواج دارد به منظور مقابله گسترده تئوریک با مشهورات صادره از سوی نهادهای تمدن جدید.

پس از انجام این مراحل، نیازها و ضرورت های دیگری نیز وجود دارد که باید در فرصت مقتضی به آنها پرداخت. ان شاالله.

پی نوشت ها:

1. برای تفصیل مطلب در زمینه رویکرد انتقادی به آنچه مستشرقان غربی و پیروان داخلی آنها در خصوص "آریایی ها" و «ایران باستان» و حرف هایی از این دست نوشته اند، می توانید رجوع کنید به:

پورپیراد، ناصر، دوازده قرن سکوت، کتاب اول، انتشارات کارنگ

یا رجوع شود به تحقیقات مورخ ژرف نگر معاصر، آقای عبداللّه شهبازی در این خصوص، و یا برخی اشارات انتقادی خانم سارا پومری در خصوص یونان باستان و انتقاد به نظریه "آریا محوری" و نقش "مهاجرت آریایی ها" در شکل گیری تمدن یونان که در سال 1999 توسط دانشگاه آکسفورد منتشر شده است و یا تحقیقات «نانسی دماند» در بطلان نظریه " مهاجرت آریایی ها"؛ و یا تردیدهای هوشمندانه ای که "بریان" در کتاب "تاریخ امپراطوری هخامنشیان" در خصوص برخی از مشهورات ساخته و پرداخته مستشرقان درباره "ایران باستان" از خود نشان می دهد.

2. ریشه های ظهور و نفوذ به این غربزدگی حضور انگلیس و فرانسه و روسیه در اوایل سلطنت فتعلیشاه(1250 1211 ق) و تشکیل لژهای مخفی و بی نام و نشان ماسونی و سپس پیدایی جریان روشنفکری مبلغ شبه مدرنیته در ایران و نفوذ آنها به ویژه در ساختار حکومتی در عهد ناصری و انعقاد قراردادهای استعماری و پیدایی نخستین جوانه های شبه سرمایه داری تجاری ایران برمی گردد.

3.مثلا تجار وابسته به اقتصاد تمدن کلاسیک ما قبل شبه مدرن ایران یا پیشه وران و صنعتگران و اصناف باقی مانده از آن دوران و یا حتی دهقان و کشاورز در معنای کلاسیک آن

4. احسان طبری در کتاب "فروپاشی نظام سنتی و زایش سرمایه داری در ایران" که قبل از انقلاب منتشر شده است، از منظری مارکسیستی و با تعابیر خاص خود به وجوهی از این کشاکش اشاره می کند. هر چند که او به دلیل مبتنی بر ماتریالیسم تاریخی، تمدن کلاسیک ایران پس از اسلام را "تمدن سنتی" می نامیده و میان مناسبات ظالمانه ارباب و رعیتی و ساختار عشیرتی که به تمدن کلاسیک ایران تعلق داشته و برخاسته از روح تعالیم اسلامی و سنتی نبوده و بلکه مغایر با آن بوده است، هیچ تفاوتی نمی گذارد. طبری دراین کتاب اگرچه به نقش استعمار خارجی در مظاهر مدرنیته [و به تعبیر او بورژوازی] اشاره دارد، اما هیچ تفاوتی میان مدرنیته غربی و غربزدگی شبه مدرن [که آن را ملکم خان و آخوندزاده و فراماسون های لژبیداری و بعدها رضاشاه و پهلوی دوم نمایندگی می کردند [قائل نمی شود.

دکتر همایون کاتوزیان نیز در کتاب "اقتصاد سیاسی مشروطه" اگر چه از مفهوم شبه مدرنیته سخن می گوید، اما اولا هیچ گاه به گونه ای روشن [و حتی فهرست وار] آن را توصیف نمی کند و ثانیا به دلیل تفاوتی مبنایی که با نگاه نگارنده در مقوله غرب و غربزدگی دارد، تعریف ایشان و تعریف من علیرغم اشتراک لفظی دارای دو بار مفهومی متفاوت شده است.

5. یعنی بریدن از افق تمدن کلاسیک ایران و به اعتباری بریدن از گذشته و عدم موفقیت در تقلید و اقتباس از صفات و آثار مدرنیته حتی در حد غربزدگی مدرن، یعنی نپیوستن تام و تمام به عالم تاریخی فرهنگی تجدد و به عبارتی ناتوانی از پیوستن به امروز، موجب وضعیت «از این جارانده و از آن جامانده» شده است و به لحاظ تاریخی فرهنگی و این تلخ ترین وضعیت برای یک قوم و سرزمین است.

6. به دو منبع زیر رجوع کنید:

بیل، جیمز، عقاب و شیر، مهوش غلامی، نشر کوبه، تهران، 1371، ص 145.

امینی، علی رضا، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، صدای معاصر، تهران، 1381، ص 254 و 253.

7. پطروشفسکی و پنج مورخ روسی دیگر، تاریخ ایران، کیخسرو کشاورز، توس، تهران، 1359، ص 472.

8. برای آشنایی بیشتر با سلسله مراتب و مراحل آموزشی در این نظام و محتوا و مواد و مفاد دروس در هر مقطع نگاه کنید به: صدیق، عیسی، تاریخ فرهنگ ایران، جلد اول، انتشارات دهخدا، تهران، 1361، صص 473 472.

9. تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره پهلوی، صص 37، 36 و 35.

10. پیشتر در کتاب ذیل درباره ویژگی ها و نیز سیر تطور تاریخی روشنفکری ایران سخن گفته ام و معتقدم هنوز از جهات بسیاری قابل استفاده است: تاملاتی درباره روشنفکری در ایران، انتشارات برگ، تهران، 1373، انتشارات صبح، قصد تجدید طبع کتاب بالا را همراه با ویرایش جدید دارد.

11. به ویژه و از همه خطرناک تر در حوزه اقتصاد به بازسازی نسبی مدل اقتصاد سرمایه داری غیر مولد شبه مدرن