آقا نجفی قوچانی و گزارشی از نخستین اشغال عراق

سیدمحمدحسن قوچانی مشهور به آقانجفی قوچانی (1295 ق قوچان 1363 ق/ 1322 ش قوچان) از علمای مشهور ایران در اوایل قرن چهاردهم هجری است که به واسطه کتاب مشهورش «سیاحت شرق» نزد همه ایرانیان شناخته شده است.

آقانجفی قوچانی هنگام وقوع جنگ بین المللی اول در عراق و شهر نجف حضور داشت و به واسطه حضور مستقیم، شاهد حوادث قابل توجهی از اشغال عراق و شهر نجف توسط انگلیسی ها بود.

آقا نجفی در این گزارش که در بخش های انتهایی کتاب «سیاحت شرق» آورده است به توضیح مشکلات مردم عراق که از یک سو تحت حاکمیت عثمانی قرار دارند و از سوی دیگر شاهد اشغال سرزمین شان به دست انگلیسی ها هستند می پردازد. درگیری ها و منازعات داخلی به همراه قحطی و گرسنگی و مرگ و میر فرزندان و کودکان، این فشار و سختی را بر مردم مضاعف می کند و خود او از جمله کسانی است که فرزندش بر اثر گرسنگی جان می سپارد. شرح چگونگی هماهنگی یهودیان بغداد و عراق با اشغالگران انگلیسی و سیاست های قبض و بسط انگلستان در این گزارش خواندنی است؛ گزارشی که به جهات مختلف بی شباهت به حوادث فعلی عراق تحت اشغال نیست. قبلا از خوانندگان محترم به خاطر متن ثقیل گزارش، که به ادبیات همان دوره زمانی نگارش یافته عذرخواهی می کنیم.

آلمانی ها را اگر چه طلاب نجف لقب مویدالاسلامی داده بودند به واسطه طرفیت او با روس منحوس، لکن از جهت دیگر به حیله و دسایس، عثمانی احمق را پس از ده ماه از جنگ، داخل جنگ نمودند و خانه اش را سوختند و اعلان سفر بذلک (کذا) داد طبل جنگ را در کوچه های کربلا و نجف بنواختند. چنان بدهیبت صدا داشت که دل ما از همان صدای خالی هم طپیدن گرفت، فهمیدیم که هیچ شجاعتی نداریم، چون گفته شده است:

لکن نه فقط همین بوده است، چون دارای روح جنگ است و از جنگ غالب مردم می ترسند بالجمله بنای مسلح شدن ذخیره و عساگر احتیاطی گردید که برای مثل چنین روزی به نظام وظیفه رفته بودند که آن روز، روز طرح ریزی و ایجاد صور ذهنیمه و تعلیمات بود و امروز تحقق و خارجیت پیداکردن بود.

غرب که از خود نظام وظیفه در هول و هرب و گریزان بودند که شبیه و نمایش جنگ بود، از خود وقوع جنگ خارجی به طریق اولی گریزان بودند، و عمده همان خونسردی دو صنفی بود که نظر عداوی تبیین ترک و عرب ایجاد شده بود. یعنی علاقه ضدیت و عناد بین عرب ها و ترک ها بود نه آشنایی و محبت و عشایر برّی. ابدا به لوازم رعیتی عمل نمی کردند، فقط همان اهل المدر (دهاتی ها) و کلوخ نشین ها، فی الجمله آشنایی مجبوری داشتند و رابطه وطنی محکم ترین روابط است، بعد از رابطه خویشاوندی، حتی غالبا بر رابطه مذهبی بچربد و الا عرب ها از جنگ ترسی و گریزی از قدیم الایام نداشته اند، بلکه همه ساله دو طایفه از کرد و شمرد در خود نجف بینشان نائره جنگ مشتعل بود، یک هفته و دو هفته بازارها بسته می شد و از یکدیگر قتل و غارت می کردند و در صدر اول نیز چنان اتحاد و شجاعتی بروز دادند که عالم را متزلزل ساختند و متحیر نمودند.

و یک ترک از اسلانبول تازه حکومت نجف داشت و بر عرب ها در این موضوع سخت گرفت و جدا مطالبه کرد. عساگر احتیاطی را حتی به خانه ها تهاجم می نمود و زن ها را تفتیش می نمود، چون عرب ها به لباس زن پنهان می شدند.

کم کم عرب ها استمداد از عشایر بیرون نمودند. ساعت هفت از شب غفلتا فضای نجف پر از صدای تفنگ و هیاهوی عرب ها و بر ضد حکومت قیام نمودند، ما از خواب بیدار شدیم دیدیم خواب بر ما حرام شده. چایی گذاردیم و در استماع صداهای هزارها تفنگ و حوصه های ناهنجار عرب ها شدیم.

مهمانی از طلاب که تازه از ایران آمده بود در آن شب داشتیم، او بسیار در ترس بود، صبح بردم او را به حصار و حصن و حصین مدرسه داخل نموده برگشتم تا طرف عصر عرب ها ادارات دولتی را گرفتند، دفاتر و اسناد را تماما آتش زدند و اثاثیه را چاپیدند و عساگر که از بغداد آمده بودند، تماما در یک کاروانسرایی محصور گشتند و پشت بام را سنگر نموده بودند نائره حرب بر پا بود.

آقای کلیددار مهلت خواسته داخل کاروانسرا گردید و از حکومت خواستار اصلاح و تسلیم گردید. حکومت در بین این که در پشت بام اُلدرم بُلدرم می کرد، ناگهان دید از وسط کاروانسرا زمین شکافته شد، سر کله عربی با تفنگ نمودار گردید که از بیرون کاروانسرا نقب زدند و از وسط کارونسرا سوراخ نمودند، از بالا دو پله یکی نموده خود را به کلیددار رسانیدند، اسلحه خود ر ا داد و به سبد دخیل گردید، حکومت را کلیددار برد به منزلش.

عرب ها عساگر را خلع سلاح نمودند، قاطرهای سواری شان را هم خواستند بگیرند به شفاعت کلیددار نگرفتند، بدون سلاح رفتند به بغداد.

نجف ماند برای عرب ها، چهار نفر شیخ که همیشه با هم دشمن و در جنگ بودند، با یکدیگر متحد شده حکومت نجف و حومه نجف را به راه بردند و تمام ادارات دولتی را به کار انداختند و یک سلطنت مستقله ای بر پا نمودند. خوب در تنظیم و تامینات کوشیدند. با آن که معروف است دو سلطان در یک مملکت نگنجد و اینها چهار نفر دشمن در یک بلد گنجیدند. از اینجاست که می گویند عرب در علم اداری ممتاز است مرضعه ای که ماهی دو تومان به خون جگر به او می دادیم پس از قریب یک سال آمد که بیایید بچه تان می خواهد بمیرد. من و والده اش رفتیم در آخر محله منزل مرضعه و من یک طرف بچه نشستم، مادرش به یک طرف و بچه هم در حال جان کندن بود. پس از نیم ساعتی تسلیم شد. با یک دو نفر از رفقا از طرف ثلمه بردیم به وادی السلام دفن نمودیم.

کربلا نیز تاسی به نجف نمودند و با حکومت درافتادند، لکن نتوانستند فائق شوند و از نجف استمداد نمودند. سیصد نفر عرب خونخوار رفتند به طرف کربلا. وقت طغیان آب فرات بود که برای محفوظی شهر نو کربلا در سر ربع فرسخی سده بسته بودند و دارالحکومت در آخر شهر نو کربلا بود. نجفی ها قبل از ورود به کربلا اول سده را خراب نمودند. آب از یک طرف حمله نمود. نجفی های شیطان هم از یک طرف، حکومت بیچاره با عساگر خود سوار شده فرار نمودند، به طرف بغداد، نجفی ها مقداری پول از پولدارها چاپیدند و با یک فخر و مباهات برگشتند.

عرب ها در این کارشان عاقبت اندیشی نداشتند، فقط دفع الوقت بود. فردا خدا کریم است و ستون به ستون فرج است. با آن که تزریقات شیطان الدول انگلیس بود که زمینه کار او صاف شود و علی الجمله کشتی های روس و فرانسه و انگلیس داخل بحر احمر شد و بندر جبل طارق را از بیگانه مسدود نمودند و به ساحل چناق قلعه و داردانل حمله ور شد تحت البحری های آلمان به یک درجه آنها را به سواحل یونان و غیره مستاصل نمود، لکن بالاخره فرانسه کار خود را نمود، به سواحل بیروت و شامات عساگر خود را پایین نمود.

انگلیس حجاز را به یک کلمه حرف که شریف حسین سلطان عرب است، از چنگ عثمانی درآورد و خودش داخل بصره گردید، هشتاد هزار ترک در قبال داخل عراق شد. هیچ عسگری مثل ترک جنگی و متهور نیست. چون عثمانی همتش بر استرداد قفقاز از روس بود، به عسگر عراق امداد نکرد. نهایت علما را برانگیخت که حکم به لزوم دفاع نمایند و عشایر را تهییج بر دفاع نمایند. لکن چه فایده؟ عشایر کوفی بودند، رفتند و در حین قرار انگلیس از بصره و هلهله نمودن زنان بصره از خوشحالی شجاعت مسلمین بدون جهت، اعراب نیز رو به عقب فرار نمودند و عسگر ترک را نیز فراری کردند. قمندان عثمانی [یکی از فرماندهان عثمانی] خود را انتحار نمود، سیدی از مجتهدین عرب از غصه خون قی کرد و مرد. چون عرب ها در حین فرار، خیمه سید را غارت نمودند، خزعلی بی غیرت انگلیس پرست بر عثمانی ها که در میان طراده ها می خواستند شط را عبره کنند به طرف ایران، شلیک کرد و طراده ها را پر از جنازه نمود، که من ماذون نیستم شما را به مملکت راه دهم، عثمانی خائبا خاسرا عقب ننشست.

انگلیس دست از پا درازتر ثانیا از کشتی ها بیرون شد، داخل بصره و از آنجا به اردوگاه عثمانی گندمی که برای آذوقه عسگر عثمانی تهیه کرده بودند، که هزارها خروار بود آتش زد و از آنجا در کوت اماره اردو زد.

عرب های بی غیرت و جلف، رنگین داخل خانه هاشان شدند، خیال کردند که عثمانی که چندان ید تسلط و تصرفی بر آنها نداشت و مالیاتی از آنها و نظام وظیفه نمی گرفت، حتی آذوقه ساخلوی عراق و بغداد را از اسلامبول می فرستاد، خیال کردند مع ذالک بدتر از انگلیس است و انگلیس آنها را راحت و آسوده خواهد گذاشت و این خیالی بود فاسد.

انگلیس دو جنگ به نامردی نمود. به این معنی که ترک ها وقتی که با هندوهای بی دست و پا، دست و یاخن می شدند و جنگ فقط به سلاح ابیض و سرنیزه منجر می شد و قوای ناریه طبقا للقانون و مقتضی الانصاف از کار می افتاد، انگلیس به نامردی دومرتبه مخالفا للقانون هند و ترک را هدف هزارها شصت تیر و رشاشه قرار داد و هشتاد هزار هند و ترک را به خاک هلاکت انداخت. چون در این صورت البته دید که باید امید از زندگانی هندوها برداشت. چون از دست ترکان خلاصی نداشتند. و علاوه غلبه هم با ترک خواهد بود، لذا هندوها را خود به دست خود کشت، که از ترکان هم کشته باشد و غلبه هم نداشته باشند، بلکه شکست هم بخورند و به همین انصاف کشی در این دو جنگ بغداد را بعد از چند ماهی متصرف گردید. آنچه عثمانی ها در روزنامه هاشان داد زدند،که انگلیس برخلاف قانون بین دول با ما می جنگد، انگلیس هم به قوانین موضوعه می خندید، می گفت: امروز قانون ثابت از دهن توپ دیده و شنیده می شود، ورای این قانونی نداریم.

عثمانی ها بعد از آن که بغداد را تخلیه نمودند و در سامره اردو زدند. یهودی های بغداد که بالغ بر هشتاد هزار جمعیت بود پیش بینی نموده که خود را در پیشگاه دولت جدید شیرین نمایند. لذا به خیال آن که به زودی اردوی انگلیس وارد بغداد می شود، مراسم مهمان تازه وارد را به جا آورند یعنی تهیه غذای پانصد هزار نفر را دیدند، از گاو و شتر و گوسفند خیلی کشتار نمودند برای خورش و برنج به اندازه ای که وافی باشد. این جمعیت را طبخ نمودند، که البته صد تغار برنج که هفتصد خروار برنج می شود طبخ شد. منِ دو تومان اگر خرج بردارد، با لوازم دیگر قریب صد و پنجاه هزار تومان می شود.

وقتی که طبخ مهیا شد، تمام شاه کوچه و بازارها را حصیر فرش نموده، برنج مطبوخ را روی آنها ریخته و گوشت ها را روی برنج ریخته و ناهار را در پهلوی آن پهن نموده به طول درازی کوچه بازارها از این غذا مهیا بود. و اردوی مهمان تازه تا سه روز وارد نشد پس از یک شب ماندن و سگ های بغداد شکمی از عزا درآوردن مانده غذاها متعفن شده حمال گرفتند. تمام غذای متعفن شده را به دجله ریختند که اگر دجله نبود ناخوشی، وبا را احداث نموده بودند.

الحمدالله که به آرزوی خود نائل نشدند و خرهای منافق اگر در مذهب با مسلمانان شرکت نداشتند، و لکن رابطه وطنی که و حب الوطن جبلی آدمیزاد، بلکه حیوانات است و در بین موجود بود، چه شد که مثل زن های فاحشه هر روزی یکی را به آغوش کشند تا مگر عزتی به دست کنند. و لکن ابشرهم با نه ضربت علیهم الذله و المسکنه که تا قیام قیامت کمر راست نکنند.

مود سرکرده اردوی عراق در انگلستان ملقب به فاتح عراق گردید، بعد از سه روز وارد بغداد گردید. با یک تبحرّ خاص از سر نیم فرسخی تفنگ گرفته یک تیر به جانب سرایه و دارالحکومه خالی نمود، پس از آن داخل شدند با یک شوق و شعفی مالا کلام و زبان حالشان گویا بود:

بلکه آشکارا شنیده می شد که منم فاتح عراق و فاتح پایتخت بزرگ مسلمین، چه شد آن دست بلندی که به آواز بلند دعویش بود، که من مالک اشتر دارم.

و از آن بالاتر آن که دو روزی نگذشت که چشم از عراق و غیر عراق پوشید و به درک واصل گردید، و لکن انگلیسی ها جثه نجسه این سرکرده بزرگشان را به آیین مسلمان ها دفن نموده بر قبر او بقعه و بارگاه ساختند. در قبال بقعه معظم و بارگاه موسی بن جعفر(ع) و زیارتگاه خود ساختند تا مسلمانان از سنی و شیعی بسوزند، بلکه دانایانشان دق کنند و بمیرند و قلیل منهم و لکن اکثرهم لا یفقهون. و فرانسه نیز شامات را اشغال نموده و تا سر حد کرکوک و موصل با انگلیس سر به هم آوردند، و جزیرة العرب بالکلیه از ید عثمانی که چندان یدی نداشت خارج گردید.

زبان حال فرانسه نیز رجزخوانی ها داشت با بنی امیه خصوص با معاویه که در زمان جنگ صفین قیصر روم فرصت یافته در سواحل شامات عساگر خود را پایین نموده، معاویه نوشت کلب از روم بیرون شو و گرنه واللّه با علی صلح می کنم و تو را از سلطنت بیرون می کشم چنانچه زردک را از زمین خیسیده بیرون می کشند و چوپان گله خنزیرت کنم و به همین کاغذ غیرت آمیز چنان عساگر روم گریختند که به پشت سرشان نگاه هم نکردند، ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا؟

و در این زمان حتی ما شیعیان حسرت یک معاویه ای و یا یک خالدبن ولیدی، مالک اشتری و هاشم عرقالی و عمر بن خطابی باید داشته باشیم و به آرزوی خود نائل نگردیم و لکن ایرانیان مالک اشتری پیدا کرده اند، خدا تایید کند.

انگلیس بعد از ورود به بغداد و جنگ مختصری در سامره و اخراج عثمانی ها از عراق و اشتغال به نظم و ترتیب حکومات و دوائر دولتی در عراق، نجف و کربلا را تا یک سال و نیم به دست خود عرب ها واگذار نموده بود و متعرض حال آنها نشد. آنها کانه دولت مستقلی بودند در حومه نجف و کربلا و دوائر دولتی را مثل زمان عثمانی اداره نمودند و مالیات و گمرکات را برای خود ماخوذ می داشتند و حافظ نظم و نسق در حوزه خود بودند.

پس از یک سال و نیم حکومت های مسلمان در کربلا و نجف و کاظمین و سامره نصب نموده که احترام مشاهد مشرفه مقتضی است که در آنها کافری حکومت نکند، مسجد سهله وکوفه هر جایی از آنها خراب بود، بنایی و تعمیر نمود و جهت ضیاء آن دو مسجد ماهانه نفت مقرر داشت و خادم های آنها را شهریه داد که زوار را کما فی السابق اذیت نکنند.

در محرم جهت تکایا و مجالس روضه، قند و چایی و نفت حواله نمود. کم کم به زبان ها انداخت که او را دعا کنند و به زبان اجلاف عرب ها انداخت که عیسی از محمد(ص) بالاتر است، چون لقب او روح الله است. این حبیب الله و البته روح مقدم بر حبیب است چون حبیب دوئیت و غیریت را داده است و این ایراد را بر طلاب می کردند.

و از جمله شاهکاری هایی که جلب قلوب خرمقدسین را نمود، پشت اسلام را شکست این بود که در این اواخر محصول موقوفه ای که ماهی بیست و چهار هزار روپیه می شد و از هند جهت خصوص و مجتهدین تقسیم می شد در نجف و کربلا آن را نصف کرده و مجتهدین به فقرای طلاب نمی دهند و من به دست خود تقسیم می کنم، اداره ای باز نمود مخصوص تقسیم این دوازده هزار روپیه، آنهایی که محض چهارشاهی دنیا لباس اهل علم را پوشیده بودند، رفتند به وسائلی اسامی خود را در دفتر مالک دوزخ ثبت نمودند و به یک ذلت مالا کلامی در هر ماهی می رفتند، این دراهم معدود را از او می گرفتند و ادعیه خالصانه خود را حضورا و غیابا تقدیم می داشتند.

خرمقدسین، بلکه کفار، منافقین، میکرب و حشرات الارض دیدند انگلیس عجب مقدس است، دست بالای دست بسیار است. این یقینا از اهل رحمت است و عثمانی ملعون که دین نداشت تا به مقدس چه رسد به یک لااله الا الله خشک و خالی. می خواست خود را به جرگه مسلمین داخل کند، اما جناب انگلیس ملتف است پول خرج می کند، جهات اسلامی ما را که خراب شده بود و کسی به فکر نبود، دارد تعمیر و ترمیم می کند، و شب و روز کانه در فکر اسلام است. از تعمیرات زوایای مسجد کوفه و سهله و سوخت و خدمه آنها آنجا را موظف داشتن و ترویج مجالس (روضه) حتی نفت سیاه دادن جهت مشاعل سینه زن ها و آجان ها را واداشت تا صبح همراه دسته ها گردیدن....

و بالجمله انگلیس که داخل عراق گردیده و بدیهی است که قبله و معراج حرکات دو دنیاست و به حکم ان الناس علی دین ملوکهم، نهروانی هایی از مسلمانان که وجهه باطنی آنان نیز دنیا بود ظاهر گشت، بلکه بی پروا افتخار می کردند و مشی انگلیس را دلیل بر حقانیت خود می گرفتند. جنگ اخلاقی بین مسلمانان خصوصا طلاب شروع گردید و چنان که جنگ دول، شرق و غرب و بحر و بر را گرفته بود و دودش به آسمان می رفت، نجف کانه دل دنیا بود و جنگ اخلاقی و دینی او نیز کم از آن نبود...

روباه باز روزگار و حیله ساز غدار، حکام مسلمین را از مشاهد مشرفه معزول و به جای آنها انگلیسی منصوب گردید و چون نجفی ها را از اشرار روزگار و شجاعان عراق شناخته بود، یک شیطان مجسم و متهور معظمی برای نجف انتخاب نمود و کارونسرایی در بیرون دروازه کوفه را، دارالحکومه قرار داد. باطنا از خوف نجفی ها و ظاهرا از جهت استمالت مقدسین که کافر را نباید در شهر بند نجف و خوابگاه علی بن ابی طالب داخل نمود.

عرب ها دیدند سیاستشان کمافی السابق مقتضی است که انگلیس را هم مثل عثمانی چشم زخمی بزنند که تا آخر از مناقشات در عملیات آنان اغماض نمایند و از ترس خرده گیری ها زیاد نمانند چهل نفر از عرب های متهور هم قسم شده، شبی را در خارج سور میان قبرستان کمیسیون نمودند که حکومت را بکشند در دو شب قبل از نوروز که زوار عرب بسیار جهت زیارت از خارج آمده بودند و کشتن حاکم را در طلوع صبح به طور مخفی که معلوم نشود قاتل نجفی بوده یا خارجی. به اکثریت تصویب شد که چهار نفر داوطلب جهت اقدام این امر معلوم گردید و آنها در میان قبرستان منتظر طلوع صبح ماندند و بقیه داخل نجف گردیدند.

قبل از طلوع آفتاب این چهارنفر در دارالحکومه را دق الباب نموده مستحفظی از هندوها مسلما در را گشوده که مقصود چیست؟ گفته بودند شکایتی به حکومت دادیم. از چهار فرسخ راه آمده ایم. گفته بود کمی صبر نمایید حکومت تازه بیدارشده و صورت و سر خود را صابون می زند و شستشو می دهد، تا فارق شود. بعضی خم شده که بنشینند. یک نفر خنجر کشید. سر هندوی بیچاره را در حال قدم به سرعت بریده بود.

به سرعت تمام چهار نفر داخل کاروانسرا شده حکومت را دیده بودند که مشغول صابون زدن است چند تیر با شش لول به او می اندازند و او را به خون خود می غلطانند و چند تیر هوایی نیز به طرف عساگر موجود رها کرده و آنها خود را به سردابه انداخته بود و عرب ها به آرامی تمام داخل دروازه و بعد از آن در بازار دکان خود را باز نموده و نشسته و اشتغال به بقالی و کاسبی خود پیدا می کنند.

از دارالحکومه تلفن به کوفه نموده، رئیس کوفه آمد مطالعه حال نجف، کوچه و بازارها را گردش نمود چیزی نفهمید که قاتل نجفی بود یا بیرونی...

بالفور⁽¹⁾ بیچاره چیزی نفهمیده از شهر بیرون رفت. نهایتا به آجان های شهر که در آن وقت اکراد کرمانشاهی لندهور را مستخدم نموده سپرد که درصدد باشید که از عرب ها اگر کسی در زیر عبای خود مسلح است سلاح او را بگیرید، بلکه از این راه حل این معما بشود.

دو نفر آجان به دو برادر پسران یکی از شیوخ نجف بر خورده بود که مسلح هستند، گفته بودند سلاحتان را بدهید. آن دو برادر گفته بودند که شما مسلمان و شیعه و ما هم مسلمان و شیعه، برای کافر مسلط نباید مجد در اذیت ما باشید ما را ندیده بگیرید.

آجان ها گفته بودند، عرب های پدرسوخته خودتان که خائن هستید ما را هم امر به خیانت دولت متبوعه می نمایید. زود تفنگ ها را بدهید و خودتان هم باید استنطاق بشوید. یک برادر به دیگری اشاره ای کرده بود تفنگ ها را از دوش برداشته و گفته بود بگیرید. آجان ها تا ملتفت شده بودند فک هر دو به ضربت گلوله داغون شده بود و این خبر به بلفور که رسید فورا دروازه طرف خود را بست و...

از نجفی ها دویست نفر سلاح پوشیده و برج وباره شهر را سنگر نمودند. طق طق تفنگ عرب ها و قلقل شصت تیرهای انگلیس فضا را پر صدا و زمین را پر از عزا نمود و فشنگ چون قطرات باران باریدن گرفت.

دروازه ها و رخنه ها بسته شد و چاه ها از بیرون خاکریز گردید. علاوه بر سور محیط به نجف، از سیم خاردار به دور نجف سور دیگری کشیده شد... تا کسی از نجفی ها فرار نکنند و کسی از خارج به کمک نرسد و در هر چند ستونی زنگی آویخته و عسگری در آنجا قراول ایستاده که آن زنگ به تکان سیم از چسبیدن لباس عابرین به خارها اگر صدا می کرد در شب تاریک به ضرب گلوله آن قراول آن عابر را مقتول می ساخت و بعد از این سیم خاردار به مساحت بعیدی سنگری زمینی به تمام دوره نجف کنده شد الاته دریا و شصت هزار عساگر در آن سنگر دایره وار جاگیر شدند و شش اتومبیل مورغ زرهی در بین سور سیمی و سد اصلی نجف که هر کدام دارای دو شصت تیر بودند به دور نجف به سرعت برق سیر می کردند.

علی الاتصال صدای مچ مچ فشنگ های شصت تیرها در آسمان نجف بلند بود و به ایوان و گلدسته و گنبد حرم که می خورد نیز صدای بوسیدن احساس می شد...

دویست عرب از پشت سور و سائر سناگر مشغول زدن و کشتن شدند. آن لشکر سلم و تور غیر از فشنگ به هوا زدن چاره ای نداشتند و از دماغ کسی خون بیرون نکردند تا بیست شبانه روز نائره حرب چنین برپا بود و در روز دوم و سیم پانصد عرب از عشایر بیرون به کمک نجفی ها آمدند.... آن پانصد نفر وارد نجف شدند دیدند که کار نجفی ها رنگی ندارد. شب دیگر باز نصف شب از نجف بیرون شده فرار کرده بودند...

اما حال اهالی در مدت حصار به غایت سخت و به ضیق خناق گرفتار و علاوه بر ترس و وحشت از مال امر از قتل و غارت و فعال مایشاءشدن این کافر بی دین و شیطان بی رحم از کمی آذوقه و خوراکی و آب خوردن و اسباب پخت و پز در کمال شدت و سختی بودند. این حصار شدن چون غفلتا روی داد هیچ کس در فکر تهیه ای نبود، حتی کسبه و تجار نیز تهیه ای نداشتند. خصوصا آب که هر روز می بایست سقاها از بیرون بیاورند، به حکمی نایاب بود و عرب ها که ممکن شان بود که از آب شور چاه ها بخورند، آب های شیرین خود را هر کدام که یک من دو منی داشتند به کوزه های کوچک می نمودند که یک من آب بیش نمی گرفت و می فروختند هر منی به یک تومان و خوراکی می خریدند.

آقازاده و بچه های کوچک از آب شور به اسهال افتاده بودند. یکی از آقازاده های بزرگ که مرکز مجمع بزرگان در منزل او بود... استکانی به دست می گرفت و قسم می خورد که هر یک استکان آب را به دو قران می خرم هر که دارد بدهد...

اما خوراک تا سه چهار روز فقط یک نانوا نان پخت نمود، آن هم ناپخته که خمیر فی الجمله بسته می شد یا نه از تنور بیرون می آورد تا ظهر می ایستادیم ده سیر نان به هزار زحمت خریدیم به سیزده قران. ما دو روز جهت نان رفتیم بعد نرفتیم آن دکان هم بسته شد.

چهار پنج من برنج هندی خریدیم، یعنی برنج عراق را انگلیس تا توانست حمل به لندن نمود، یعنی بیست و پنج هزار تغار که هر تغاری هفت خروار...

و انگلیس عوض برنجی که از عراق برده بود از برنج های بدبوناک هند آورده بود و آنها ارزانتر بود...

در آن حصاری روزگار بر اهل نجف سخت تنگی گرفت و روغن و گوشت ابدا وجود نداشت حتی بزرگان هم نمی یافتند. بزی در خانه کسی بود، شنیدم قصاب ها او را به نه لیره که چهل و پنج تومان است خریده بودند که بکشند، صاحبش نداده بود....

چون مساله آب خوردن در نجف بسیار سخت بود و جنگ هم شدت داشت تا قریب هفده روز از مراحم حضرت حق چندسکه ابر در هوا پیدا گردید، همه در فضای منازل خود پرده ها به اطراف منازل بستند و سنگی در وسط آن انداختند که اگر باران بیاید جمع شده از آن نقطه سنگ آب سرازیر ظرف گردد. تا شب بیستم جنگ باران نیامد و لکن پرده ها همان طور مهیا بود. در شب بیستم باران شدیدی آمد. حب ها را از آب صاف و از آب کدری که از ناودان ها آمد پر نمودیم.

از حیث آب تا چندی آسوده شدیم، لکن از جهات سوخت و آذوقه بسیار سخت بود چون خوراکی ها محتاج به پختن بود و هیمه و زغال هیچ وجود نداشت و پنجره و در و تیرچه و صندوق و جعبه و کرسی ها را می شکستیم برای آتش....

یک شب بعد از این که هنوز ابرها تراکم و هوا به غایت مرطوبی بود، دشمن تهاجم نمود به سنگر عرب ها که در بیرون دروازه آب و مسلط بر نجف بود. اتومبیل های زره پوش علاوه بر رق رق شصت تیرها از خود اتومبیل نیز صدای طق طق بلند بود. صدای اتومبیل ها و شصت تیرها و تفنگ ها از تهاجم دشمن به آن سنگری که پنج شش نفر عرب بیش نبودند از قیژقیژ، ویزویز، طق طق، پق پق، وق وق، گُرنب گُرنب صداها که به هم افتاده بود و در هوای مرطوبی زودتر و بیشتر به سمع سامعین می رساند...

سنگر عرب ها را که مسلط بر تمام نجف بود قشون در آن شب گرفت. عرب ها مغلوب شدند. جمع شدند در میان صحن بعد از شور و دور، رای دادند که چون بعد از این جنگ فایده ای ندارد، هر کس به خانه خود برود، سلاح خود را بگذارد، تا چه پیش آید لااقل نجف سالم می ماند.

انگلیس بعد از این که فهمید عرب ها دست از جنگ کشیدند و به خانه های خود نشستند، یک ساعت و نیم توپ های بزرگ را به کار انداخت و فشنگ را از هر طرفی از روی نجف به طرف دیگر پرتاب می کرد که عرب ها بترسند و این صدای توپ تمام نجف را چنان متزلزل نموده بود که خانه ها نزدیک بود خراب شود. من که تا آن ساعت نترسیده بودم بسیار ترس مرا گرفت. خرابی خانه و در این یک ساعت در میان حیاط قدم می زدم... تا این توپخانه خراب ساکت گردید. سیاهه ای از بیرون به دست دسته ای از عرب ها که موافق با انگلیس بودند دادند که صد و بیست نفر به اسم و رسم مقصرند، باید گرفته شوند و در بیرون دروازه تسلیم کنند و تا این عدد تمام گرفته نشود حصاری برداشته نمی شود و در دروازه ها باز نمی شود.

آن دسته از عرب افتادند به جان مقصرین که یک یک، دو دو را می گرفتند و در بیرون تسلیم می کردند...

و بالجمله گرفتن آن صدو بیست نفر تا بیست روز به طول انجامید تا آن که آب بارانی که [مردم] گرفته بودند آن هم تمام شد. باز مردم به ضیق خناق و سختی شدید گرفتار شدند. یک نفر از مقصرین مانده بود که گرفتن او هفت روز طول کشید...

انگلیس سیزده نفر را در کوفه به دار زد... و صد و چند نفر دیگر را به یکی از جزایر هند محبوس نموده بود و پس از یک سال آزاد کرد.

پی نوشت ها:

1 بالفور وزیر خارجه انگلیس مبتکر اعلامیه نوامبر 1917 که در آن پشتیبانی بریتانیای کبیر نسبت به ایجاد میهن ملی یهود در فلسطین تعهد شد.