ماجرایی که بر سر راه تجددگرایان عصر مشروطه قرار داشت شیخ ابراهیم را در گیرودار دوستان و هم مسلکانش فرو برد و به عنوان یکی از تجددگرایان افراطی شناساند. او که پس از انحلال مجلس دوم و خروج تقی زاده از ایران در خانه اش بسر می برد با هاله ای از یاس و بدبینی به نگارش رساله و ترجمه رمان پرداخت و در آثار خود راهی را در پیش گرفت که از آزادیخواهی و پارلمانتاریسم به دیکتاتوری مصلح رسید و سرانجام نیز عصای دست دیکتاتوری رضاخان گشت. در این شماره سومین قسمت از مقاله زندگی و زمانه شیخ ابراهیم زنجانی را تقدیم شما می کنیم تا از تحقیقات ارزشمند نگارنده بهره برده و مورد توجه تان قرار گیرد.
نخستین سالهای پس از سقوط محمدعلی شاه، اوج رونق کار زنجانی است. در پاییز 1327 مجلس دوم گشایش یافت که زنجانی یکی از قهرمانان آن بود. در این زمان، زنجانی به تاسیس عدلیه جدید مشغول شد و اندکی بعد در زمره بنیانگذاران حزب دمکرات قرار گرفت.
«من به واسطه اینکه اصرار کردند، وارد عدلیه شده اداره تنقیح لوایح را به من و دو نفر دیگر واگذار کردند. من مشغول ترجمه قوانین عدلیه از عثمانی شدم. دو رفیقم، که یکی منصورالسلطنه و جوان باهوشی است، از فرانسه ترجمه می کردند.
اساس قانون عدلیه که اکنون معمول است و تطبیق آن با شرع، اول از من شروع شده است. به هر حال، تقی زاده از اروپا مرامنامه و نظامنامه حزب دمکرات را آورده کم کم شروع به ترویج محرمانه آن کرده بود. هنوز ده نفر بیشتر نبودند، مرا دعوت کردند و من مرامنامه را موافق آمال خود دیده، قبول کردم. بعد، یک مجمع مرکب از ده دوازده نفر برای تنقیح و تکمیل مرام تشکیل کردیم. من و تقی زاده و حسینقلی خان نواب و وحیدالملک و صدیق حضرت و سیدمحمدرضا مساوات و حاجی سیدابوالحسن و چند نفر دیگر مرامنامه را تکمیل کردیم. مرامنامه و نظامنامه طبع شد.
دومین انشعاب در تجددگرایان
در مجلس دوم شکافی بزرگ در میان تجددگرایان عصر مشروطه پدید آمد و برای دومین بار، کارشان به تعارض و انشعاب کشید. نخستین بار، چنان که دیدیم، در ماجرای جامع آدمیت و بر سر تداوم یا تخریب سلطنت محمدعلی شاه و دولت اتابک بود. این بار نیز زنجانی، در کنار تقی زاده، به جناحی افراطی تعلق داشت که بر ضد اعتدالیون عمل می کرد. ناصرالملک که زنجانی در نوشته های دوران محمدعلی شاه از او با عنوان ناصرالملک، شخص بی نظیر ایران و رییس الوزرا یاد می کرد، اینک «سراپا تدلیس و پرورده انگلیس» خوانده می شد. این در حالی است که زنجانی، اردشیر ریپورتر و دیگر اعضای لژ بیداری ایران در بدو نیابت سلطنت ناصرالملک در نامه ای، ممهور به مُهر این لژ، تعهد کرده بودند که «با تمام قوه» از «برادر محترم خود ناصرالملک، نایب السلطنه دولت مشروطه ایران» حمایت کنند.
«ناصرالملک قدرتمند بود و با اخراج تقی زاده یکی از آشوبگران اصلی از ایران توانست ضربه ای بزرگ بر دمکراتها وارد کند.
مجلس دویم روح عالی داشت که تقی زاده بود و این شخص از فوق العاده های مردمان دانای عاقل وطن خواه درستکار نطاق بی بدل است. این شخص محبوبیتی در ایران پیدا کرد که محسود اقران شده، ناصرالملک با مستبدین و روحانیان فاسد و بعضی آزادیخواهان حاسد بر ضد او اتفاق کرده و تدلیس به آخوند ملاکاظم [خراسانی] کردند و سپهسالار پولها فرستاد که در نزد آخوند او را متهم گردانیدند بر اینکه از شدت تندی او و قصد اجرای پروگرام دمکراتی وجود او بر ایران یا اسلام مضر است. آخوند بی خبر از دسایس بازیگران تلگرافی کرد که وجود تقی زاده در ایران مضر است. او هم با مشورت دوستان مهاجرت کرد و تاکنون ایران از استفاده وجود آن شخص عالی مقام محروم مانده و لکن به طوری محبوب است که برای همه دوره های مجلس انتخاب شده است. پس از رفتن او واقعا، روح مجلس سکته خورد و ارتجاع قوّت گرفت و ناصرالملک به دسایس پرداخت.»
زنجانی ماجرای پیدایش این اختلاف را چنین شرح می دهد:
«من، پس از هیات مدیره در مجلس شورای عمومی عضویت داشتم. بدبختانه، از اول در هیات مدیره و در مجلس شورای عمومی میان اعضا و روسای آزادی اختلاف پیدا شد و اگر اصل آن را نگاه کنیم؛ عمده علت اختلاف، وثوق الدوله و سپهدار اعظم شدند و سرایت به دیگران کرد و سبب دیگر این بود که چند روز پس از غلبه آزادی، تقی زاده که در زمان استبداد صغیر در اروپا بود و پس از آن به تبریز آمده بود، به تهران آمد و عموم مردم او را پیشواز و احترام فوق العاده کردند. این جوان از مردمان فوق العاده این عصر و در عقل و فهم و هوش و بیان و آزادیخواهی و پاکدامنی و حُسن رفتار مانند نداشت. در حقیقت، روح پارلمان ایران بود. عموم اهل ایران به واسطه نطقها و اعمال او، او را پرستش می کردند. این قضیه سبب حسد جمعی گردیده بود. خصوصا یک نطق معروف او در مجلس شورای عالی بر اینکه باید این مملکت از پا افتاده را دیگر از دست کسانی که به این حال انداخته اند، گرفت و به تربیت شدگان وطن خواه با حرارت سپرد و از ممالک مترقیه با آوردن مستخدمین به اصلاحات ادارات و ترتیبات استعانت جست [و [در چنین عصری از استخوانهای پوسیده کاری ساخته نمی شود.
بالجمله، جمعی از کملین آزادیخواهان با او همراه بودند. دسته مستبدین و کسانی که می خواستند ابدی عموم خلق اسیر ایشان بوده بندگی ایشان کنند و دسته دیگر از مشروطه طلبان که به تقی زاده، سیدحسن تبریزی مذکور، حسد می کردند، گرد آمده، یک فرقه و یک دسته شدند. چون دیدند دیگر به اسم سلطنت استبدادی و ضدآزادی نمی توانند کار کنند، مانند همه مستبدین دنیا و مدعیان ربوبیت به اسم مذهب چسبیده اسم خود را اعتدالی گذاشتند و خواستند به این اسم خود را محبوب و عوام را مجذوب کنند. موسس و بانی این دسته ناصرالملک همدانی بود که به واسطه اینکه در انگلیس مدتی مانده و تحصیل زبان کرده و گاهی اظهارات آزادیخواهان می کرد و مردی مزور و محیل بود، در نظر آزادیخواهان آزادیخواه جلوه کرده و محبوب بود.»
تقی زاده و تروریسم مرموز
با اوج گیری این اختلاف، درست مانند اختلافات دوران محمدعلی شاه و جامع آدمیت، تروریسم مرموز بار دیگر زبانه کشید:
«میرزا علی محمدخان [تربیت] که یک جوان پاک آزادیخواه عالم بی نظیر بود، با چند نفر دیگر از آزادیخواهان به ترور کشته شدند. نسبت داده شد که به تحریک سپهسالار اعظم و سردار محیی واقع شد. امین الملک و آقاسیدعبدالله [بهبهانی] و بعضی دیگر مقتول شدند. نسبت داده شد که یفرم و دسته تقی زاده کشته اند.»
زنجانی تا پایان عمر به تقی زاده وفادار است و با سرسختی این اتهام را رد می کند:
«آخوندها و بعضی اعیان برای از پا درآوردن او [تقی زاده] مبلغ بزرگی خرج کرده از تهران و شهرهای دیگر به عتبات و آخوندملاکاظم [خراسانی] و حاجی شیخ عبدالله [مازندرانی] القای شبهه کردند که او با هم مسلکان خود درصدد آشوب و تضعیف روحانیین و اسلام است. تا اینکه سیدعبدالله مرحوم ترور شد. اشرار وسیله به دست آورده این کار را به تقی زاده بی خبر بستند. بلی! مرحوم آقاسید عبدالله در تقویت ارتجاع بود، اما تقی زاده و همراهانش هرگز آدم کش نبودند، خصوصا کشتن چنین اشخاصی را که به اسم مشروطه خواهی نفوذ پیدا کرده بودند، مضر به مقصود می دانستند.
به هر حال، پس از کشته شدن سیدعبدالله دسته[ای] از اشرار عوام که تحریک شده بودند، بر ضد تقی زاده اقدامات کردند. اعتدالیها با دسایس از عتبات تلگراف آوردند که وجود تقی زاده در ایران مضر به مصالح ملت و اسلام است. بالاخره، دوستان ناچار صلاح دانستند، او مدتی مهاجرت کند، نه از ترس های و هوی عوام یا تکفیر اشتباهی، بلکه از ترس ترور حاسدان. افسوس که او رفت. با آن همه نفوذ و محبوبیت، وقت رفتن ما بیست نفر از وکلای دمکرات یکی، ده تومان برای او خرج راه تهیه کردیم. خرج سفر هم نداشت. واقعا، به رفتن او روح از تن پارلمان ایران رفت و او نیکبخت بود که از دیدن این همه فساد تهران و بدبختیها و خیانتها و وطن فروشیها که پس از او شایع شد، خلاص گردید. هر چند آن روح ایران خواهی و آزادی پروری او در هر جا که هست از شنیدن این اوضاع معذب است، لکن شنیدن کی بود مانند دیدن.»
دوستان زنجانی
زنجانی، فهرستی از دوستان خود در این زمان به دست می دهد که بیشتر اعضای تندروی لژ بیداری ایران و بازیگران اصلی سناریویی بودند که سرانجام به استقرار دیکتاتوری رضاخان انجامید. در صدر این فهرست، سیدحسن تقی زاده و محمدعلی فروغی جای دارند.
«چند نفر در مجلس قانون فهم بود. از جمله، آقایان مشیرالدوله و موتمن الملک و ذکاالملک و من بودیم. تقی زاده، بهترین همه بود. افسوس که رفت. سلیمان میرزا و حسینقلی خان نواب هم بد نبودند.... اما در اخلاق و علم و همه چیز اولین مرد بلکه افتخار ایران ذکاالملک [فروغی] است. مشیرالدوله در پاکی و وطن خواهی و قانون دانی و فعالیت، مرد طاق است. موتمن الملک در درستی و فهم حقیقت و استقامت، یگانه آفاق. همه این بزرگان، دوست روحانی و حقیقی من هستند. آقای حاجی سیدنصرالله [تقوی[ شخص پاک امین آزادیخواه ادیب است. برادر من است. از افتخارات ایران آقای کمال الملک رییس مدرسه نقاشی، جان من است. آقای حکیم الملک که یگانه آزادیخواه وطن دوست امین درست صدیق وفاپرور درست کردار و راستکار است، یگانه دوست عالی من است. سردار اسعد، آن رادمرد علم پرور ترقیخواه بزرگوار دلیر بخشنده وطن دوست امین پاک که تا آخر، پاک از جهان رفت، دوست عالی من بود. دکتر حسین خان کحال که از وکلا نبود، اما شخص آزادیخواه خوبی بود، از دوستان حقیقی من بود. ارباب کیخسرو مرد منظم کاردان پاک از دوستان من است. می دانید که حاجی سیاح و فرزندان او با من یگانه و یک خانه هستند. مرحوم دبیرالملک با من دوست بود.»
انحلال مجلس دوم و خانه نشینی
کار مجلس دوم نیز، مانند مجلس اول، به انحلال کشید (3 محرم 1330/24 دسامبر 1911). میرزا حسن خان مشیرالدوله، زنجانی را برای ریاست دیوان عالی انتخاب کرد و مدعی العمومی آن را به ناصرالملک نایب السلطنه پیشنهاد کرد که پذیرفته نشد، زنجانی بار دیگر، خانه نشین شد و به ترجمه و تالیف روی آورد. ترجمه رمانهای کاپیتان پانزده ساله، برادر خائن، یهودی سرگردان و تالیف رساله های شهریار هوشمند و راه زندگانی حاصل این دوره از عمر اوست. در این زمان، زنجانی در آستانه 60 سالگی قرار دارد، در پایتخت که از گرانی آن می نالد، زیر فشار شدید مالی است و از اوضاع زمانه، سخت بیزار. در نوشته های این زمان او از خوش بینی و آرمان گرایی دوران مبارزه با محمدعلی شاه خبری نیست و به عکس یاسی تیره موج می زند.
«هیچ وقت، ایران و ایرانیان این حال اسف انگیز را که الان داریم نداشته اند، نه در حال غلبه تازیان و ضحاکیان و نه در حال هجوم اسکندر به ایران و نه در حال سلطنت اشکانیان بیگانه در این سامان و نه در حال اواخر اختلال امور ساسانیان و هجوم اعراب و اسلامیان و انقراض قومیت نژاد پاک فارسیان و نه در حال هجوم مغول و چنگیزیان و تیموریان و اختلال امور به واسطه افغان و سایر اختلالات و انقراضات، این حال در ایران رخ نداده و مثل وضع حاضر را کسی ندیده.»
مهم ترین اثر زنجانی در این دوران شهریار هوشمند است که هجویه ای بزرگ علیه ناصرالملک به شمار می رود.
اهمیت این رساله بیشتر از آن روست که سیر تحول فکری تجددگرایان افراطی عصر مشروطه و تحول نظری ایشان را از دلبستگی به «آزادی» و «پارلمنت» تا نضج تدریجی آرمان «دیکتاتوری مصلح» به روشنی بیان می دارد. زنجانی تالیف این رساله را در 26 ربیع الثانی 1331 یعنی در زمان حکومت ناصرالملک، به پایان برد.
شخصیتهای اصلی در شهریار هوشمند
شخصیت اصلی منفی این رمان گونه مارکیز مارتین رییس درباریان است که در همدستی با مارکیز لوتر رییس الوزرا و کشیش دلفورتیس رییس روحانیون شهریاری جوان را فریب می دهند و کشور را تاراج می کنند. مارکیز مارتین نمادی است از ناصرالملک، مارکیز لوتر با سپهسالار تنکابنی تطابق دارد و خواننده می تواند کشیش دلفورتیس را سیدعبدالله بهبهانی بداند که دو سال پیش به قتل رسیده بود.
این شهریار جوان نیز نمادی آرمانی از احمدشاه است که باید چند ماه دیگر تاجگذاری کند و زمام قدرت را به دست گیرد.
زنجانی، کشیش دلفورتیس را مردی «حریص و طماع» توصیف می کند که «در زیر این لباس سیاه دراز خون فاسدی در رگهایش گردش می کند» و «جزای کسی که مردم را فکر و اجتهاد یاد می دهد و از تقلید چشم بسته، منع می کند» مرگ می داند. او مردی است آزمند که دین را وسیله کسب منافع دنیوی قرار داده است.
شهریار هوشمند، مشاور دلسوزی دارد به نام سِرراجر و استاد و محرم خاصی به نام دکتر هنری فون کلاوین که او را هدایت می کند و چشم و گوشش را بر حقایق می گشاید. شخصیت دکتر هنری طبیب مخصوص شاه شباهتهای بنیادینی به شخصیت مسیوکارنجی در رمان شراره استبداد دارد. آمیزه ای از عقل گرایی جان استوارت و میل و اقتدارگرایی بیسمارک گونه و چون مسیوکارنجی به «استادان غیبی» در طریقت تئوسوفی می ماند که بر اندیشه سیاسی اعضای لژ بیداری ایران تاثیرات عمیق نهاده بود. دکتر هنری حتی «در صورت و بدن شبیه بیسمارک مشهور» است. زنجانی در پرداخت این شخصیت نیز از شخصیت واقعی مسیو اردشیر الهام گرفته است. دکترهنری، چون اردشیر، مردی آرام است و از شنیدن هیچ خبری، هر قدر تکان دهنده، متاثر نمی شود و مانند مسیوکارنجی در شراره استبداد، دیگران را به مردن در راه آرمان ترغیب می کند:
«انسانیت را نباید فدای عمر کرد، بلکه عمر را در راه انسانیت باید صرف کرد. عمر بی انسانیت مثل درخت بی ثمر جز سوختن به کار نیاید.»
همسر شهریار زنی است، دانا و فرشته خو که بسیاری از اندرزها از زبان او جاری می شود. در رمان گونه های زنجانی زن شخصیتی نمادین است نه واقعی و هماره مثبت است نه منفی. درحقیقت، زن در نوشتار زنجانی، نماد آرمان گرایی است. در «جمعیت آزادیخواه» نیز که با آن آشنا خواهیم شد، تنها یک زن عضویت دارد (بلقیس) که او نیز، چون قوة القلوب در شراره استبداد و همسر شهریار هوشمند، نماد آرمان گرایی است.
سرج: نماد پوپولیسم جدید
شخصیت دیگر رمان فردی است، به نام سرج که رهبری جمعیت آزادیخواه را به عهده دارد. سرج که به تقی زاده در دوران ریاست انجمن آذربایجان و نمایندگی ادوارد اول و دوم مجلس شورای ملی، شبیه است، یک انقلابی پوپولیست است که شعارهای سوسیالیستی و چپ گرایانه می دهد، ماوایش در «جنوب شهر» و در میان «فقرا و ضعفا» است که خود را «فدایی» او می دانند، به اشاره او «به همه کار اقدام» می کنند و اگر سرج می خواست «به شهر آتش می زدند.» حکومت، سرج را زیر نظر دارد و روزنامه ها او را «سوسیالیست شورش طلب» می خوانند که «وجودش برای مملکت خطرناک است [و[ مخالف راحت عمومی است.» شخصیت سرج را به احتمال قریب به یقین، باید نخستین نماد پوپولیسم جدید در رمان گونه های فارسی دانست.
شهریار هوشمند پس از اینکه از طریق دکترهنری و سرراجر با واقعیات تلخ جامعه آشنا می شود و فساد مارکیزمارتین و کشیش دلفورتیس را می شناسد، به راهنمایی این دو مشاور به طور ناشناخته و با نام مستعار باکن لروا با سرج ملاقات می کند. زنجانی در توصیفی که سرج از خود و آرمانهای خود برای باکن لروا (شهریار) بیان می دارد، وضع او را مشابه با وضع تقی زاده در زمان تفسیق سیاسی او توسط آخوند خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی و خروجش از ایران به تصویر می کشد:
«بدان که این مقصد مهم، حمایت عدل و طلب آزادی، کار پر خطری است، زیرا دو فرقه صاحب نفوذ مقتدر صاحب ثروت مکار مفت خوار بی رحم مردم آزار که بنیان ظلم در عالم از ایشان است، اینان دشمن حق و علم، عدل و آزادی اند، یکی وزرا و امرا جابر و خائن و یکی کشیشان بی دیانت مکار. آنان جان و مال و عرض حق گویان را پامال می کنند به نام اینکه اینان مفسد و انقلابی و آنارشیست و مخل راحت عموم هستند [و[ در واقع جلوگیری از ظلم خودشان را افساد می نامند. اینان هم، طالبان علم و عدل و حق را تکفیر می کنند و در واقع، خلل بر ریاست و رشوه گیری و مفت خوری خود را کفر می نامند. دیدی که مرا در روزنامه مفسد و آنارشیست نوشته بودند.»
مناسک ماسونی در جمعیت آزادیخواه
و سرانجام، سرج، باکن لروا و دو همراهش را به عضویت جمعیت آزادیخواه درمی آورد. تشریفات این عضویت مشابه مراسم عضویت در لژهای ماسونی است :
«سرج ایشان را از دالان تاریکی برده، از پله های تنگ و تاریک که با دست مالیدن بالا می رفتند، بلند می کرد.[کذا]... در آخر به در بزرگی رسیدند. سرج آن را باز کرده، با رفیقان وارد شدند. به تالار بزرگی که با دو چراغ بزرگ که از سقف آویخته بود روشن گردیده و به قدر بیست نفر روی صندلیها دور میز بزرگی نشسته اند...
به محض ورود سرج همه برخاستند [اصل: برخواستند] و با یکدیگر با اشاره مخصوصی به دست چپ سلام کردند... چون همه در روی صندلیها قرار گرفتند، سرج گفت: برادران! اینک سه نفر رفیق تازه به شما تقدیم می کنم که من ایشان را نخوانده ام بلکه ایشان طالب شده اند که عضو جمعیت ما شوند، پس باید در حق ایشان نظامات مقرره را جاری کنیم و خودشان نام و استعداد خود را می گویند.
ژان گفت: هر کس که ما را بپذیرد با کمال خوشحالی می پذیریم به شرط اخلاص و امانت...
این جمعیت مخفی دارای اساسنامه و مقرراتی است که اعضا باید اکیدا مراعات کنند:
اول اینکه، باید با کمال اخلاص به مقصد جمعیت خدمت کرده، حافظ اسرار باشید.
دویم اینکه، اعضا در هر ماه یک دفعه جمع شده در مکانی که رییس مقرر می کند، در امور مذاکره کرده، به حسب قرعه بعض اجراعات لازمه را تعیین کنند.
سیم اینکه، اعضا در اقامت و سفر آزادند و مکلف نیستند عنوان منزل خود را معلوم بکنند.
چهارم اینکه، باید در اجتماعی معلومات لازمه بدهند و هر کس در اجتماعات معینه حاضر نشود یا سبب غیبت خود را شفاها یا کتبا توضیح نکند، خائن محسوب شده، مجازات خواهد شد.
پنجم، هرگاه برای یکی از خیرخواهان خطری پیش آید از رفیقان کسانی که به مساعدت و اعانت او قدرت دارند، باید اقدام نموده، اعتذار نجویند.»
و اعضا پیمان می بندند که «تا دم مرگ و تا دادن جان در سر حد عهد» باشند.
یکی از اصول مرامنامه جمعیت که در این جلسه به باکن لروا تفهیم می شود، مبارزه با اکثریت اعتدالی مجلس دوم و تلاش برای انحلال این مجلس است و دیگری، مبارزه با ناصرالملک قراگوزلو و سپهسالارتنکابنی:
«ششم، عهد می کنیم که این مجلس شورای حالیه که اصلا لیاقت ندارد و اکثر اعضا خائن و ظالم اند، تغییر داده در جای آن، مجلس ملی جدیدی که اعضای آن از تمام ملت به آزادی بدون شیطنت انتخاب شوند، تشکیل دهیم؛ به شرط اینکه انتخاب به حق و عدل جاری گردد.
هفتم، با صدای رسا در تمام انحا مملکت نطقها کرده، به عموم ملت بفهمانیم که این مرد مزور شقی خائن که با مکر، ریاست مملکت و ریاست وزرا را به دست آورده، او مرد مفسد و مکار و طماع و جبون و خائن است و صفات رذیله [اصل: رزیله] و طمع او و همدستان او مملکت را به باد می دهد.»
سرج و ترور «مهره های درشت»
باکن لروا (شهریار) از سرج می پرسد که چرا برخلاف حمایت مردم از او برای خلع پادشاه شورش نمی کند؟
سرج پاسخ می دهد: «شورش عموم خطرش بیشتر از هیجان شیران گرسنه است.» سرج ادعا می کند که جمعیت او با تروریسم نیز مخالف است و آن را اتهامی از سوی روحانیون و «خائنان دربار» علیه خود عنوان می کند. گروه، هوادار اشاعه آگاهی سیاسی در میان مردم است و از این رو، فعالیت مطبوعاتی را برای نیل به هدف خود برگزیده است.
«مبادا! تهمت های این اشرار، یعنی خائنان دربار و کشیشان مکار را در خصوص وطن خواهان و آزادیجویان باور کنی. ما اهل صلح و آرامی و محبت و مهربانی و شفقت به بشریت هستیم .
مقصد ما این است که خلاص کنیم نه قتل، زندگی بدهیم نه مرگ، معالجه کنیم نه مرض، تریاق بدهیم نه زهر، مردم را با هم دوست کنیم نه مثل آن بدکاران نفاق انداخته، دشمن کنیم. ما طالبان آرامی و راحت هستیم نه اهل شورش و انقلاب.»
ولی اندکی بعد، زمانی که سرج به اثبات حقانیت ترور مهره های درشت می پردازد، این ادعا رنگ می بازد و چهره یک جمعیت مخوف تروریستی جلوه گر می شود.
«ولکن هرگاه ببینیم، خلاصی هزاران نَفَس از ملت موقوف بر مرگ یک خائن، یعنی یک گرگ خونخوار یا یک عقرب و مار و یک سگ هار است، در آن وقت از این کار لابد می شویم. لکن، باز اقدام به قتل چنین ماده فساد نمی کنیم تا مکرر او را تخدیر نکرده و توبه و ترک نخواسته باشیم. ما خادمان عدلیم نه آدمکش.»
تکوین اندیشه دیکتاتوری مصلح
تقی زاده در مجلس اول (15 ربیع الثانی 1326)گفته بود:
«این مجلس از راه های عادی نمی تواند داخل کار شود؛ بلکه به یک قوه فوق العاده و پنجه آهنینی باید مملکت را اصلاح نماید... چطور که محمدعلی پاشا در مصر و ناپلئون در فرانسه کردند.»
او بعدها، در سخنرانی خود در لندن (30 مه 1934) حکومت رضاه شاه را تحقق این آرمان دانست و گفت:
«پروردگار، ایران را یاری کرد... رهبر بزرگی ظهور نمود و سرنوشت ملت را در کف خویش گرفت... رهبری و ارشاد او بسیاری از آرمانهای ملیون دوره اول مجلس را تحقق بخشید.»
این اندیشه «پنجه آهنین» در شهریار هوشمند به بارزترین شکل رخ می نمایاند. شهریار که دکتر هنری و سرراجر و سرانجام سرج او را هوشیار کرده اند، هدف خود را اجرای عدالت بیان می دارد و می گوید: «من باید با قدم آهنین در جلو ظلم بایستیم.» و سرج، رهبر گروه آزادیخواه در مکالمه با بلقیس، می گوید:
«تسلط و نفوذ می خواهم، نه تسلطی که مردم طمع می کنند؛ بلکه نفوذی که با آن مجرای سلطنت حاضره را تغییر داده، ماده فساد مملکت را برکنم و به روی این روحانیان بیرحم ایستاده مظلومان را برهانم و عدالت را در مجرای خود برانم.»
در زمان محمدعلی شاه، زنجانی، در شراره استبداد، حذف نقش جدی شاه در امور کشور و تفویض اختیار مطلقه به مجلس و کابینه را می خواست و اینک، نومید از این دو نهاد مشروطه، تفویض اقتدار مطلقه به شاه یا دیکتاتوری دیگر را برای اصلاح جامعه می طلبد. به عبارت دیگر، اینک او از احمدشاه جوان می خواهد که علیه نهادهای اصلی مشروطه هیات دولت، مجلس شورای ملی و مطبوعات قیام کند، «رعیت این خائنان» نباشد؛ بلکه بکوشد تا شاه قَدَرقدرت و مصلح باشد. اینک، زنجانی به دنبال پادشاهی مقتدر است که با پنجه آهنین خود دست به اصلاح زند. توجه کنیم که ماهیت این خواست دگرگون نشده. در زمان محمدعلی شاه، شعار اقتدار پارلمنت یا ملت به معنی اقتدار تجددگرایان افراطی، یعنی دوستان زنجانی، بود و در زمان احمدشاه مطرح کردن خواست پنجه آهنین باز همین معنا را می داد.
حدود دو سال پیش از نگارش شهریار هوشمند، در 9 ربیع الاول 1329 سپهسالار تنکابنی رییس الوزرا در نطق خود در مجلس دوم به پدیده تروریسم، ضعف وزیران و هرج و مرج ولایات اشاره کرد و خواستار قدرت بیشتر شد؛ ولی وحیدالملک شیبانی، دوست زنجانی به او پاسخی سخت داد. او وجود تروریسم را منکر شد و گفت: «مشروطیت در ایران نوپاست و این بازیها خطرناک است.»
زنجانی در شهریار هوشمند به مجلس ملی که آن را به کلی فاسد می داند، بی اعتنا است و پدیده ای مبهم به نام «خواست ملت» را برتر از رای مجلس می داند و پیوند مستقیم میان شاه و ملت را با حذف واسطه هایی چون مجلس، هیات وزیران و حتی مطبوعات، خواستار می شود. در رمان زنجانی، شخصیت منفی دیگری نیز حضور دارد، فردی به نام داود یوست که «سلطان مطبوعات» پایتخت است و از طریق روزنامه های خود بر افکار عمومی تاثیر فراوان می گذارد. او در نشریاتش مدافع کشیشان است و مخالف اقتدار شاه. تلقی از نقش مطبوعات چنین است:
«این خائنان، روزنامه ها را با پول با خود موافق کرده اند و اکثر وکلا را که رشته امر در دست ایشان است، با رشوه با خود همراه گردانیده اند.
دیدید با یک تسامح و پولهایی که به روزنامه نگاران داده شد، افکار مردم را در انتخاب تصرف کردند [و] چگونه اشرار و شارلاتانها به سر کار آمده، بالاخره، مملکت را اکثریت یک مجلس و ریاست یک خائن مملکت به باد فنا می دهد... به چندین روزنامه پول می دهند که اعمال آنان را تمجید می کنند و ایشان با جمعی از خائنان بازاریان و کشیشان آدم فریب درساخته، مملکت را به حال بدی انداخته اند.
در رمان زنجانی، شهریار هوشمند در کسوت ناجی مردم از چنگال سلطه جابرانه روحانیون ظاهر می شود. نقشی که زنجانی و دوستانش سرانجام به رضاخان میرپنج واگذار کردند. سرج نیز چنین آرمانی دارد و دشمن اصلی را روحانیون می داند، او که خطیبی تواناست، در برابر کلیسا می ایستد و خطابه ای غرّا و مطول بر ضد کشیشان بیان می کند.
«مثل واعظان ظاهری ریاکار آدم فریب، ذهن شما را از خرافات و افسانه های بی اصل پر نمی کنم و برای نفع شخصی خود به دین دروغ نمی بافم و از زهد و تقوا و کرامات بی حقیقت نمی لافم. حقیقت را بی پرده می گویم. خلاصی ملت را می جویم.»
مخاطب سرج، به طور دقیق ایرانیان آن عصر هستند:
«آیا می دانید سی میلیون نَفْس در دست سی هزار نفر، بلکه سیصد نفر، بلکه سی نفر، بلکه سه نفر، چگونه مظلوم و اسیر مانده؟ بدانید تقصیر از مظلومان است، زیرا با هم اتحاد ندارند، زیرا علم ندارند. نادانی، انسان را ذلیل ابدی می کند. هنوز معنی استقلال ذاتی و حریت شخصی را نمی دانید. جهد کنید تا بدانید! سعی کنید، چشم خود را که بسته اید، باز کرده، حقیقت را دیده، به آن بچسبید. بلی! اگر چه بعد از قربان دادن جوانان و بخشیدن هزاران جان و خانمان به نام آزادی و مشروطیت نایل شده اید؛ لکن به لفظ قناعت نکنید، معنی را بجویید، در طلب حق خود سیر و خسته نشوید، هل من مزید بگویید تا واقعا به حق خود برسید. مشروطیت حقیقی را بدست آورده، سعادت خود را دریابید.»
