قرآن کریم نخستین منبع و مرجع برای ارائه تصویر زن از دیدگاه اسلام است. پس از آن سیره و سخنان رسول خدا(ص) در جایگاه دوم قرار می گیرد. آموزه های رسول خدا(ص) برای همه مسلمانان ملاک و معیار است و مرز میان اسلام و دیگر ادیان را روشن می سازد، از این رو تحلیل و بررسی سخنان رسول خدا(ص) درباره زن از جایگاه ویژه و پر اهمیتی برخوردار است.
سخن و سیره رسول خدا(ص) تجلی قولی و رفتاری قرآن کریم است، هر آنچه را که خداوند بزرگ در کتاب خویش بر رسولش فرو فرستاده، انسان ها در سخن و سیره پیامبر مشاهده می کنند. چرا که پیامبر نخستین ایمان آورنده به وحی الهی است.
«ءَامَنَ الرَّسُولُ بِمَآ أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ؛
پیامبر [خدا] بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است.»
جستجو و تتبع در آموزه های پیامبر ما را به اصول و محکماتی هدایت می کند که تفسیرکننده و تراز برای دیگر سخنان است. می توان گفت اصول و محکمات آموزه هایی است که در مرحله معنا و مصداق تردیدبردار نیست یعنی در مرحله معنا، روشن و واضح و در مرحله مصداق بر بیش از یک مصداق قابل انطباق نیست. چنان که از پشتوانه تأیید و حمایت قرآنی نیز برخوردار بوده و با آیات کتاب الهی همسو و سازگار است.
به نظر می رسد پنج اصل بنیادین و اساسی از سخنان و سیره رسول خدا(ص) می توان استخراج کرد که بر پایه آن تلقی و تصور مسلمانان از زن باید شکل گیرد. آن اصول عبارتند از:
1ـ برابری زنان و مردان در حوزه های انسانی؛
2ـ کرامت زن؛
3ـ تعامل انسانی با زن؛
4ـ جایگاه معنوی زنان؛
5ـ منع از خشونت علیه زنان.
اینک به بسط و شرح این اصول و مستندات آن می پردازیم:
1ـ برابری زنان و مردان در حوزه انسانی
رسول خدا(ص) بنیاد و جوهره زن و مرد را بر پایه کتاب الهی واحد می بیند، تفاوت های زیستی که به جهت حفظ نسل انسانی در آدمی تعبیه شده بر این جوهر واحد اثر نمی گذارد. دو دسته از سخنان پیامبر می تواند مستند این اصل قرار گیرد.
1/1ـ زنان همتای مردان
«حدثنا قتیبة بن سعید، ثنا حماد بن خالد الخیاط، ثنا عبداللّه العمری، عن عبیداللّه ، عن القاسم، عن عائشة، قالت: سئل رسول اللّه (ص) عن الرجل یجد البلل و لا یذکر احتلاما، قال: یغتسل و عن الرجل یری أنه قد احتلم و لا یجد البلل، قال: لا غسل علیه. فقالت أم سلیم: المرأة تری ذلک اعلیها الغسل؟ قال: نعم، إنما النساء شقائق الرجال؛
عایشه گوید: از رسول خدا سؤال شد اگر مردی رطوبتی ببیند ولی احتلام را به یاد نمی آورد [وظیفه اش چیست؟] فرمود: غسل کند. پرسیده شد: مردی خواب می بیند محتلم شده ولی رطوبتی [در بیداری] نمی بیند؟ فرمود: غسل بر او نیست. ام سلیم پرسید: اگر برای زنی چنین وضعی پیش آید آیا غسل دارد؟ فرمود: بلی زنان همتای مردانند.»
بیهقی نیز همین حدیث را با سند خود از ابوداود نقل کرده است.
ابن منظور در کتاب «لسان العرب» و زبیدی در «تاج العروس» در معنای شقایق نوشته اند:
«ای نظایرهم و امثالهم فی الاخلاق و الطباع کانهن شققن منهم؛
مانند آنها در خلق و خوی و سرشت اند، گویا از آنها جدا شده اند.»
این حدیث زن و مرد را در مسائل زیستی به استناد یگانگی و همتایی برابر می بیند، پس سایر عرصه های حیات، حکمش معلوم خواهد بود.
2/1ـ مساوات میان دختران و پسران
«حدّث سعید بن یوسف، عن یحیی بن أبی کثیر، عن عکرمة، عن ابن عبّاس قال: قال رسول اللّه (ص): ساووا بین اولادکم فی العطیّة؛ فلو کنت مفضّلاً أحدا لفضّلتُ النساء؛
رسول خدا(ص) فرمود: در بخشش میان فرزندان برابری را رعایت کنید. اگر من می خواستم فرزندی را برتری دهم دختران بودند.»
و در روایت دیگری می فرماید:
«فلو کنت مؤثرا أحدا علی أحدٍ لآثرت النساء علی الرجال؛
پیامبر فرمود: اگر کسی را می خواستم برتری دهم زنان را بر مردان برتری می دادم.»
«النبی(ص): سوّوا بین أولادکم فی العطیّة؛ فلو کنت مؤثرا أحدا علی أحد لآثرت النساء علی الرجال؛
پیامبر فرمود: میان فرزندان در بخشش برابری را رعایت کنید. اگر می خواستم کسی را برتری دهم حتما زنان را بر مردان برتری می دادم.»
زینب تمیمی نقل می کند:
«أنّه کره أن یفضِّل الذکورَ من البنین علی الإناث فی العطیّة؛
رسول خدا نمی پسندید پسران بر دختران در بخشش برتری داده شوند.»
بخاری نیز در کتاب صحیح با تعبیر دیگری این حدیث را آورده است که پیامبر می فرماید:
«... اعدلوا بین اولادکم فی العطیّة؛
میان فرزندان در بخشش به عدالت رفتار کنید.»
«حدثنا حامد بن عمر، قال: حدثنا أبوعوانة، عن حصین، عن عامر، قال: سمعت النعمان بن بشیر رضی اللّه عنهما و هو علی المنبر یقول: اعطانی أبی عطیةً، فقالت عمرة بنت رواحة: لا ارضی حتی تشهد رسول اللّه (ص)، فأتی رسول اللّه (ص)، فقال: إنی أعطیت ابنی من عمرة بنت رواحة، عطیة فأمرتنی ان اشهدک یا رسول اللّه ، قال: اعطیت سائر ولدک مثل هذا؟ قال: لا، قال: فاتقوا اللّه و اعدلوا بین اولادکم، قال: فرجع فرد عطیّه؛
عامر گوید از نعمان بن بشیر بر بالای منبر شنیدم که می گفت: پدرم چیزی را به من بخشید، عمره دختر رواحه گفت باید رسول خدا بدین بخشش رضایت دهد. پدرم نزد رسول خدا آمد و گفت به پسرم که مادرش عمره است چیزی بخشیدم. مادرش به من دستور داد که باید رسول خدا بدین امر رضایت دهد. رسول خدا فرمود: آیا به دیگر فرزندانت مانند این را بخشیده ای؟ گفت: نه، فرمود: از خدا بترسید و میان فرزندان به عدالت رفتار کنید. نعمان از نزد رسول خدا بازگشت و هدیه اش را بازپس گرفت.»
2ـ کرامت زن
یکی از آموزه های رسول خدا(ص) که به صورت های مختلف در سخن و سیره ایشان تکرار شده اعتقاد به کرامت زن است. این مطلب را از این گفتار و کردار می توان استنباط کرد:
1/2ـ سفارش به تکریم زن
«حدّث [أبوعبدالغنیّ الحسن بن علیّ بن عیسی الأزدی المعانی] عن عبدالرّزاق بن همام بسنده، عن علیّ بن أبیطالب(ع) قال: قال رسول اللّه (ص): خیرُکم خیرُکم لأهله، و أنا خیرُکم لأهلی. ما أکرم النساءَ إلاّ کریمٌ، و لا أهانهنّ إلا لئیمٌ؛
رسول خدا(ص) فرمود: بهترین شما بهترین شما با خانواده است و من بهترین شما با خانواده هستم. جز کریمان زنان را تکریم نکنند و جز انسان های پست زنان را تحقیر ننمایند.»
«حدّثنا أبوکُرَیب: حدّثنا عبدة بن سلیمان، عن محمّد بن عمرو: حدّثنا أبوسلمة، عن أبی هریرة قال: قال رسول اللّه (ص): أکمل المؤمنین إیمانا أحسنهم خُلقا، و خِیارکم خِیارکم لنسائهم خُلقا؛
رسول خدا(ص) فرمود: کامل ترین مؤمنان در ایمان، خوش خُلق ترین آنهاست و بهترین شما خوش خُلق ترین شما با زنانند.»
«قال أبوعیسی: حدیث أبی هریرة هذا، حدیث حسن صحیح.
ابن مخلّد، عن محمّد بن عمرو بن البختری، عن محمّد بن أحمد بن أبی العوّام، عن عبدالوهّاب بن عطاء. عن محمّد بن عمرو، عن أبی سلمة، عن أبی هریرة، عن النبیّ(ص) قال: إنّ أکمل المؤمنین إیمانا أحسنهم خُلقا، و خیارکم خیارکم لنسائه؛
از پیامبر نقل شده است: کامل ترین مؤمنان در ایمان خوش خُلق ترین آنان است و بهترین شما، بهترین شما با زنان است.»
«قال رسول اللّه (ص): خیرکم خیرکم لنسائه، و أنا خیرکم لنسائی؛
رسول خدا(ص) فرمود: بهترین شما بهترین شما با زنانش می باشد. و من بهترین شما با زنانم هستم.»
«قال رسول اللّه (ص): خیرُکم خیرُکم لأهله، و أنا خیرکم لأهلی؛
رسول خدا(ص) فرمود: بهترین شما، بهترین شما با خانواده است و من بهترین شما با خانواده ام هستم.»
«القطب الراوندی فی لبّ اللباب: و عنه(ص)، قال: خیرُکم خیرُکم لنسائکم، و بناتکم؛
از رسول خدا(ص) نقل شده است: بهترین شما بهترین شما با زنان و دختران تان هستید.»
«أخبرنا عبداللّه : أخبرنا محمّد: حدّثنی موسی، قال: حدّثنا أبی، عن أبیه، عن جدّه جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدّه علیّ بن الحسین، عن أبیه، عن علیّ(ع) قال: قال رسول اللّه (ص) فی حدیث: و من اتّخذ زوجةً فلیُکرمْها؛
رسول خدا(ص) فرمود: هر کس همسری گزید، وی را تکریم کند.»
2/2ـ محبت به زنان نشانه ایمان و اخلاق پیامبران
«أخبرنا عبداللّه : أخبرنا محمّد: حدّثنی موسی، قال: حدّثنا أبی، عن أبیه، عن جدّه جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدّه علیّ بن الحسین، عن أبیه، عن علیّ(ع) قال: قال رسول اللّه (ص): اُعطینا أهلَ البیت سبعةٌ لم یُعطَهُنّ أحدٌ قبلنا، و لا یُعطاها أحدٌ بعدنا: الصباحةَ، و الفصاحةَ و السماحةَ، و الشجاعةَ، و الحلمَ، و العلمَ، و المحبّةَ من النساء؛
ما خاندان به هفت خصلت اختصاص یافتیم که پیشینیان آن را نداشتند و پیشینیان نیز نخواهند داشت. خوش منظری، رساگویی، گشاده رویی، شجاعت، بردباری، دانش، علاقه مندی به زنان.»
«أخبرنا عبداللّه : أخبرنا محمّد: حدّثنی موسی، قال: حدّثنا أبی، عن أبیه، عن جدّه جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدّه علیّ بن الحسین، عن أبیه، عن علیّ(ع)، قال: قال رسول اللّه (ص): کلّما ازداد العبد إیمانا، ازداد حبّا للنساء؛
رسول خدا(ص) فرمود: هر چه آدمی ایمانش افزایش یابد، علاقه اش به زنان بیشتر گردد.»
3/2ـ اختیارداری زنان در امر ازدواج
«أخبرنا عبدالرزّاق، قال: أخبرنا ابن جریح، قال: أخبرنی أبوالزبیر، عن رجل صالح من أهل المدینة، عن أبی سلمة بن عبدالرحمن، قال: کانت امرأة من الأنصار تحت رجل من الأنصار، فقُتل عنها یوم أحد، و له منها ولد، فخطبها عمّ ولدها و رجل إلی أبیها، فأنکح الرجل، و ترک عمّ ولدها، فأتت النبیّ(ص) فقالت: أنکحنی أبی رجلاً لا اُریده، و ترک عمّ ولدی، فیؤخذ منّی ولدی، فدعا النبیّ(ص) أباها فقال: أنکحت فلانا فلانة؟ قال: نعم. قال: أنت الذی لا نکاح لک، اذهبی فانکحی عمّ ولدک؛
ابوسلمه گوید: زنی از انصار همسر مردی از انصار بود، شوهرش در جنگ احد به شهادت رسید و از وی فرزندی داشت. عموی بچه اش [برادرشوهرش] و مردی دیگر او را از پدرش خواستگاری کردند. پدرش او را به ازدواج مرد بیگانه در آورد و عموی فرزندش را کنار گذارد. دختر نزد پیامبر آمد و گفت پدرم مرا به ازدواج مردی در آورده که او را نمی خواهم. برادرشوهرم فرزندم را از من می گیرد. پیامبر پدرش را فرا خواند و فرمود: دخترت را به ازدواج فلان مرد در آوردی؟ گفت: بلی. فرمود: تو اختیاردار ازدواج دختر نیستی [و رو کرد به دختر و فرمود:] برو با برادرشوهرت ازدواج کن.»
حدّثنا هنّاد بن السریّ: حدّثنا وکیع، عن کهمس بن الحسن، عن ابن بریدة، عن أبیه، قال: جاءت فتاة إلی النبیّ(ص) فقالت: إنّ أبی زوّجنی ابن أخیه؛ لیرفع بی خسیسته، قال: فجعل الأمر إلیها، فقالت: قد أجزت ما صنع أبی، و لکن أردت أن تعلم النساء أن لیس لی الآباء من الأمر شی ء.
فی الزوائد: إسناده صحیح، و قد رواه غیر المصنّف من حدیث عائشة و غیرها؛
دختری نزد پیامبر آمد و گفت: پدرم مرا به خاطر خصلت های شخصی به ازدواج پسر برادرش در آورده است. پیامبر اختیار را به دختر داد. آنگاه دختر گفت به این کار پدرم تَن می دهم. خواستم زنان بدانند پدران نسبت به دختران اختیاردار نیستند.»
«حدّثنا أبوالعبّاس محمد بن یعقوب: أنبأنا محمد بن عبداللّه بن عبدالحکم: حدّثنا ابن أبی فدیک، عن ابن أبی ذئب، عن عمر بن حسین، عن نافع، عن ابن عمر، رضی اللّه عنهما: انّه تزوّج ابنة عثمان بن مظعون. قال: فذهبت اُمّها إلی النبیّ(ص) فقالت: إنّ ابنتی تکره و اللّه ، فأمره رسول اللّه (ص) أن یفارقها، ففارقها و قال: لا تُنکحوا النساء حتّی تستأمروهنّ، فإذا سکتنَ فهو إذنهنّ. فتزوّجها بعده المغیرة بن شعبة؛
ابن عمر دختر دایی اش را به ازدواج عثمان بن مظعون در آورد. مادر دختر نزد رسول خدا رفت و گفت به خدا سوگند دخترم به این ازدواج راضی نیست. رسول خدا دستور داد دختر جدا شود و فرمود: زن ها را پیش از مشورت با آنان شوهر ندهید. اگر سکوت کردند همان نشانه رضایت است. آنگاه آن دختر با مغیرة بن شعبه ازدواج کرد.»
4/2ـ مشورت با زنان
رسول خدا با سخن، تقریر و عمل بر مشورت با زنان تأکید فرمود:
رسول خدا در زمینه ازدواج و برخی مسائل خانوادگی دیگر، فرمان به مشورت با زنان داده است:
«أخبرنا أبوزکریا بن أبی اسحاق المزکی و أبوبکر بن الحسن القاضی قالا، ثنا أبوالعباس محمد بن یعقوب، أنبأ محمد بن عبداللّه ابن عبدالحکم، أنبأ ابن وهب، اخبرنی اللیث بن سعد عن عبداللّه بن عبدالرحمن القرشی عن عدی بن عدی الکندی عن ابیه عن رسول اللّه (ص) انه قال: شاوروا النساء فی انفسهن فقیل له: یا رسول اللّه ان البکر تستحیی قال: الثیّب تعرب عن نفسها و البکر رضاها صمتها؛
از رسول خدا(ص) نقل شده است: با زنان در مسئله ازدواج شان مشورت کنید، بانوان خواستِ خود را آشکار می کنند، و دوشیزگان رضایت شان در سکوت شان است.»
«حدثنا عبداللّه ، حدثنی أبی، ثنا هشیم عن عمر بن أبی سلمة، عن أبیه، عن أبی هریرة، قال: قال رسول اللّه (ص): البکر تستامر و الثیب تشاور قیل یا رسول اللّه ان البکر تستحی قال سکوتها رضاها؛
رسول خدا(ص) فرمود: با دوشیزه و بانو در مورد ازدواج شان مشورت کنید. گفته شد: دوشیزگان حیا می کنند. فرمود: سکوت آنان رضایت آنهاست.»
«حدثنا عبداللّه ، حدثنی أبی، ثنا علی بن عیاش و اسحق بن عیسی و هذا حدیث علی، قال: ثنا اللیث بن سعد قال: حدثنی عبداللّه بن عبدالرحمن بن أبی حسین المکی عن عدی ابن عدی الکندی عن أبیه عن رسول اللّه (ص) قال: أشیروا علی النساء فی أنفسهن فقالوا: ان البکر تستحی یا رسول اللّه (ص)، قال رسول اللّه (ص): الثیب تعرب عن نفسها بلسانها و البکر رضاها صمتها؛
از رسول خدا نقل شده است: با زنان در مورد ازدواج شان مشورت کنید. گفتند: دوشیزگان شرم می کنند. فرمود: بانو رأی خود را اعلام دارد و دوشیزه سکوتش، رضایت است.»
پیامبر(ص) دختری را برای مردی خواستگاری می کند، پدرِ دختر از پیامبر(ص) اجازه می خواهد که با همسرش مشورت کند، رسول خدا به او اذن می دهد.
در صلح حدیبیّه پس از امضای قرارداد، رسول خدا به مسلمانان دستور داد قربانی کنید و پس از آن تقصیر نمایید. هیچ کس به دستور پیامبر عمل نکرد. رسول خدا بر ام سلمه وارد شد و جریان را ذکر کرد. ام سلمه گفت: شما خود قربانی کنید و حلق کنید و با کسی سخن مگویید. پیامبر بیرون آمد و آن عمل را انجام داد، مسلمانان نیز تبعیت کردند.
ناگفته نماند مشورت جایی است که طرف مشورت، آگاهی لازم را داشته باشد و ناصح و خیرخواه و صاحب تجربه باشد. مجموعه سخنان و تأیید و عمل پیامبر نشان می دهد که هر کس چنین آگاهی، تجربه و خیرخواهی را داشت می تواند طرف مشورت واقع گردد و جنسیت دخالت ندارد و اگر جز اینها در آن روزگار اتفاق نیفتاد، شرایط بیش از این را برای زنان فراهم نساخته بود.
3ـ تعامل انسانی با زنان
سیره عملی رسول خدا بر این پایه استوار است که جامعه اسلامی می بایست زنان را به عنوان بخشی از جامعه انسانی با همه گستردگی هایش بپذیرد. و مبنای تعامل با آنان بر محور انسانیت با همه عمق و گستردگی اش صورت پذیرد. در اینجا نمونه هایی از تعامل پیامبر با زنان را گزارش می کنیم که می تواند مستند و مرجع اتخاذ این اصل و قاعده باشد:
1/3ـ سلام کردن به زنان
«محمد بن یعقوب، عن علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن حماد بن عیسی، عن ربعی بن عبداللّه ، عن ابی عبداللّه (ع) قال: کان رسول اللّه (ص) یسلم علی النساء و یرددن علیه؛
امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا(ص) بر زنان سلام می کرد و آنان پاسخ می گفتند.
«حدثنا أبوبکر بن ابی شیبه، حدثنا سفیان بن عیینه، عن ابن ابی حسین، سمعه من شهر بن حوشب یقول: اخبرته اسماء ابنة یزید: مر علینا النبی(ص) فی نسوة فسلم علینا؛
شهر بن حوشب گوید: اسماء دختر یزید گزارش داد که رسول خدا(ص) بر گروهی از ما زنان گذشت و بر ما سلام کرد.»
2/3ـ عیادت از زنان بیمار
«حدثنا العباس بن الفضل الأسفاطی، حدثنا أبوالولید الطیالسی، ثنا أبوعوانة، عن عبدالملک بن عمیر، عن امرأة منهم یقال لها أم العلاء أن النبی(ص) دخل علیها فی مرضها فقال أبشری یا أم العلاء فإن مرض المسلم یذهب خطایاه کما یذهب النار خبث الحدید؛
عبدالملک بن عمیر از زنی به نام ام علاء نقل می کند که پیامبر به هنگام بیماری اش بر او وارد شد و فرمود بشارت باد بر تو ای ام علاء، بیماری مسلمان، خطاهایش را می پوشاند چنان که آتش آهن را تصفیه می کند.»
3/3ـ پذیرفتن دعوت به غذا
«حدثنا [إسحاق] الانصاری حدثنا معن حدثنا مالک [بن أنس] عن إسحاق بن عبداللّه بن أبی طلحة عن أنس بن مالک: أن جدته ملیکة دعت رسول اللّه (ص) لطعام صنعته، فأکل منه، ثم قال: قوموا فلنصل بکم، قال أنس، فقمت إلی حصیر لنا قد طول ما لبس، فنضحته بالماء، فقام علیه رسول اللّه (ص) و صففت علیه أنا و الیتیم وراءه و العجوز من ورائنا، فصلی بنا رکعتین ثم انصرف؛
انس بن مالک گوید: جده اش ملیکه غذایی پخت و رسول خدا(ص) را برای غذا دعوت کرد رسول خدا(ص) از آن تناول کرد. سپس فرمود: برخیزید نماز بگزاریم. انس گفت: زیراندازی که بسیار کهنه شده را آب زده و آن را تکان دادم رسول خدا برخاست و پشت سر پیامبر نماز خواندیم.»
4/3ـ احوالپرسی و دیدار از زنان
از زنان متعددی در سیره پیامبر یاد شده که رسول خدا به دیدار و احوالپرسی آنان می رفت. گاه در آن منزل ها استراحت می کرد، بسا اوقات نماز مستحبی می خواند. از این زنان می توان نام ام فضل [نخستین زن مسلمان پس از خدیجه در مکه] فاطمه بنت اسد [مادر امیرالمؤمنین[ ام سلیم، [همسر حمزة سید الشهداء] لبابه [دختر حارث بن حزن و همسر عباس بن عبدالمطلب که در مکه ایمان آورد] شفاء ام سلیمان [در مکه ایمان آورد] ام حرام [دختر ملحان و همسر عبادة بن صامت]، ام ایمن، جُعده [دختر عبداللّه بن ثعلبه].
در باره ام حرام در کتب سیره چنین منقول است:
«کان رسول اللّه (ص) یکرمها و یزورها فی بیتها و یقیل عندها و اخبرها انها شهیدة؛
رسول خدا او را گرامی می داشت و از او در خانه اش احوال می پرسید و آنجا استراحت می نمود و خبر داد که وی به شهادت می رسد.»
5/3ـ ترغیب و تشویق به دانش اندوزی
سخنان متعددی از رسول خدا(ص) در تشویق و ترغیب زنان به دانش اندوزی منقول است که به نمونه هایی اشاره می شود:
«نوادر الراوندی،: بإسناده، عن موسی بن جعفر(ع)، قال: قال رسول اللّه (ص): اضربوا النساء علی تعلیم الخیر؛
زنان را در راه آموزش خیر و نیکی تنبیه کنید.»
«قال النبی(ص): نِعْم النساء نساءُ الأنصار! لم یمنعهنّ الحیاءُ أن یتفقّهن فی الدین؛
زنان انصار، خوب زنانی هستند، شرم مانع فقاهت آنان در دین نمی شود.»
«قال رسول اللّه (ص): ایما رجل کانت عنده ولیدة فعلمها فاحسن تعلیمها و ادبها فاحسن تأدیبها ثمّ أعتقها و تزوّجها فله أجران؛
پیامبر(ص) فرمود: هر مردی که کنیزکی نزد او باشد، او را تعلیم دهد و خوب تعلیم دهد و او را پرورش دهد و خوب پرورش دهد، سپس او را آزاد کند و شوهر دهد، دارای دو پاداش خواهد بود.»
6/4ـ پاسخگویی به پرسش های زنان
«أبی رحمة اللّه ، قال: حدثنا سعد بن عبداللّه ، قال: حدثنا إبراهیم بن هاشم و غیره، عن خلف بن حماد، عن الحسین بن زید الهاشمی عن أبیعبداللّه علیه السلام، قال: جاءت زینب العطارة الحولاء إلی نساء رسول اللّه (ص) و بناته و کانت تبیع منهن العطر فدخل رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و هی عندهن، فقال لها: إذا أتیتنا طابت بیوتنا، فقالت: بیوتک بریحک أطیب یا رسول اللّه ، قال: إذا بعت فأحسنی و لا تغشی فإنه أتقی و أبقی للمال، فقالت: ما جئت بشیء من بیعی، و إنما جئتک أسالک عن عظمة اللّه ؛
زینب عطاره زنی است که لوازم آرایش به زنان می فروشد و وسائل آرایش زنان پیامبر(ص) را فراهم می کند. روزی رسول خدا(ص) وارد خانه شد و او را دید. فرمود: آفرین بر تو که اتاق های ما را معطر می کنی. زینب گفت: اتاق های شما به عطر شما خوشبوتر است ای رسول خدا! پیامبر فرمود: وقتی معامله می کنی خوب رفتار کن و نارو نزن، این مایه حفظ و ماندگاری بیشتر مال است. گفت: ای رسول خدا! امروز برای فروش نیامده ام بلکه آمده ام نسبت به چگونگی آفرینش جهان از شما سؤال کنم. آنگاه رسول خدا با تفصیل چگونگی آفرینش را بیان کرد.»
«مقاتل بن حیان: لما رجعت أسماء بنت عمیس من الحبشة مع زوجها جعفر بن أبیطالب دخلت علی نساء رسول اللّه (ص) فقالت: هل فینا شیء من القرآن قلن: لا، فأتت رسول اللّه (ص) فقالت: یا رسول اللّه إن النساء لفی خیبة و خسار! فقال: و مم ذلک قالت: لأنهن لا یذکرن بخیر کما یذکر الرجال، فأنزل اللّه تعالی هذه الآیة ـ یعنی: «إن المسلمین و المسلمات ...»؛
اسماء دختر عمیس به همراه شوهرش جعفر از حبشه بازگشت، نزد زنان رسول خدا(ص) رفت و از آنان پرسید: آیا در قرآن مطلبی در باره زنان نازل شده است؟ پاسخ منفی شنید. سپس نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: زنان در زیان و خسارت به سر می برند.
پیامبر پرسید: چرا؟ گفت: زیرا خداوند یاد نیکی از آنان نمی کند، آن گونه که از مردان یاد می کند. پس از آن آیه 35 سوره احزاب نازل شد.
همچنین ام سلیم نزد رسول خدا آمد و در باره غسل زنان و جنابت آنان پرسش کرد و رسول خدا پاسخ فرمود. در این سؤال و جواب ام سلمه شرم کرد و به ام سلیم گفت چرا چنین پرسش هایی از رسول خدا داری؟ زنان را شرمگین کردی؟ پیامبر فرمود: ساکت شو؟
7/3ـ تغییر نام زنان از سوی پیامبر
پیامبر نام تعدادی از زنان را پس از اسلام آوردن تغییر داد.
ـ نام عاصیه [دختر عمر] را به جمیله تغییر داد.
ـ نام بَرّة [دختر ابوسلمه] را به زینب و نام زن دیگر را که بَرّه بود به جویریه تغییر داد. پیامبر در فلسفه این رفتار فرموده بَرّه [نیکوکار[ گونه ای خودستایی است.
8/3ـ پیامبر همسرانش را به سفر می برد
رسول خدا در هر سفر قرعه می انداخت و یکی از همسرانش را با خود همراه می برد:
«عن عمرة بنت عبدالرحمن عن عایشة زوج النبی، قالت: کان رسول اللّه اذا اراد سفرا اقرع بین نسائه فایتّهن خرج سهمها خرج بها؛
عایشه همسر پیامبر گفت: رسول خدا(ص) هر گاه اراده سفر می کرد میان همسرانش قرعه می انداخت و نام هر کس بیرون می آمد، او را همراه می برد.»
این همه، جز مواردی است که از بیعت رسول خدا با زنان، حضور زنان در جنگ ها و مشاغل اجتماعی عصر رسول خدا در کتب سیره و تاریخ به ثبت رسیده است. و در اینجا از آن صرف نظر می گردد.
4ـ جایگاه معنوی زنان
بهشت و دستیابی به فرجام نیک برای انسانِ مسلمان هدف و مقصد است و در تعالیمِ دینی تراز و معیارِ ارزشگذاری و سنجش. در آموزه های رسول خدا، با تعبیرهای گوناگون، طیف هایی از زنان برخوردار از این فرجام نیک معرفی شده اند، چنان که خدمت به آنان نیز عامل برخورداری از بهشت دانسته شده است.
1/4ـ بهشت زیر پای مادران
«حدثنا أبویوسف محمد بن أحمد الرقی، ثنا محمد بن سلمة الحرانی، عن محمد بن إسحق، عن محمد بن طلحة بن عبدالرحمن بن أبی بکر الصدیق، عن معاویة بن جاهمة السلمی، قال: أتیت رسول اللّه (ص) فقلت: یا رسول اللّه ! إنی کنت أردت الجهاد معک، أبتغی بذلک وجه اللّه ، و الدار الآخرة. قال: ویحک! أحیة أمک؟ قلت: نعم یا رسول اللّه ، قال: فارجع الیها فبرها. ثم أتیته من امامه فقلت: یا رسول اللّه ! إنی کنت أردت الجهاد معک. أبتغی بذلک وجه اللّه و الدار الآخرة. قال: ویحک، أحیة أمک؟ قلت: نعم یا رسول اللّه ! قال ویحک! الزم رجلها فثم الجنة؛
معاویة بن جاهمة گوید: خدمت پیامبر(ص) رسیدم و گفتم: می خواهم با شما در راه خدا و زندگی آخرت جهاد کنم. فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفتم: بلی. فرمود: برگرد و به او نیکی کن. از مقابل حضرت آمدم و گفتم: ای رسول خدا، می خواهم با شما در راه خدا و برای زندگی آخرت در جهاد شرکت کنم. فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفتم: بلی. فرمود: پاهای مادرت را بچسب که بهشت همان جاست.»
«ان الجنة تحت رجل المرأة؛
بهشت زیر پای زن است.»
«عن انس عن النبی(ص): الجنة تحت اقدام الامهات؛
پیامبر(ص) فرمود: بهشت زیر پاهای مادران است.»
«عن فاطمة عن النبی(ص): الزم رجلها فان الجنة تحت اقدامها؛
پیامبر(ص) فرمود: ملازم مادر باش که بهشت زیر پاهای اوست.»
«عن سعید بن المسیب، قال: قال عمر: کنا مع رسول اللّه (ص) علی جبل فأشرفنا علی واد فرأیت شابا یرعی غنما له أعجبنی شبابه، فقلت: یا رسول اللّه (ص) و أی شاب لو کان شبابه فی سبیل اللّه ؟ فقال النبی(ص): یا عمر فلعله فی بعض سبیل اللّه و أنت لا تعلم ثم دعاه النبی(ص) فقال: یا شاب هل لک من تعول قال: نعم، قال: من، قال: أمی، فقال النبی(ص): الزمها فان عند رجلیها الجنة؛
عمر گوید: با پیامبر، بر بلندای کوهی بودیم که مشرف بر سرزمینی بود. جوانی را دیدم که چوپانی می کند. از جوانی اش خوشم آمد. گفتم: ای رسول خدا، چه جوانی! کاش جوانی اش در راه خدا بود. پیامبر فرمود: شاید در راه خداست و تو نمی دانی. پیامبر جوان را فرا خواند و فرمود: ای جوان آیا عایله داری؟ گفت: بلی. فرمود: چه کسی؟ گفت: مادرم. فرمود: ملازم او باش که بهشت پیش پاهای اوست.»
«حدثنا بکر بن محمد الصیرفی بمرو، ثنا أبوقلابة و ثنا علی بن حمشاذ العدل، ثنا الحسن بن سهل المجوز، ثنا أبوعاصم عن ابن جریج، حدثنی محمد بن طلحة بن عبداللّه بن عبدالرحمن عن أبیه عن معاویة بن جاهمة ابن جاهمة اتی النبی(ص) فقال: انی اردت أن اغزو و جئت استشیرک فقال: أ لک والدة قال: نعم، قال: اذهب فالزمها فان الجنة عند رجلها؛
جاهمه نزد رسول خدا آمد و گفت: می خواهم همراه شما در جنگ شرکت کنم و برای مشورت نزد شما آمدم. پیامبر(ص) فرمود: آیا مادر داری؟ گفت: بلی. فرمود: برو و ملازم او باش، که بهشت پیش پاهای اوست.»
«الجنة بناؤها اقدام الامهات؛
زیربنای بهشت گام های مادران است.»
«عن ابن عباس عن النبی(ص): من قبل بین عینی امه کان له سترا من النار؛
پیامبر فرمود: هر که میان چشمان مادرش را ببوسد، این بوسه پرده ای در برابر آتش خواهد بود.»
2/4ـ نیکی به دختر و خواهر سبب رفتن به بهشت
«عن علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن هشام بن الحکم، عن عمر بن یزید، عن أبی عبداللّه (ع) قال: قال رسول اللّه (ص): من عال ثلاث بنات أو ثلاث أخوات وجبت له الجنة، فقیل: یا رسول اللّه (ص) و اثنتین فقال: و اثنتین. فقیل: یا رسول اللّه (ص)، و واحدة فقال: و واحدة؛
رسول خدا فرمود: هر کس، سه دختر یا سه خواهر را اداره کند، بهشت برایش واجب است. گفته شد: ای رسول خدا دو تا چطور؟ فرمود: و دوتا. گفته شد: ای رسول خدا یکی چطور؟ فرمود: و یکی.»
«حدثنا أحمد بن محمد، حدثنا عبداللّه بن المبارک، حدثنا ابن عیینة عن سهیل بن ابی صالح عن أیوب بن بشیر عن سعیدالاعشی عن أبی سعید الخدری قال: قال رسول اللّه (ص): من کانت له ثلاث أخوات أو ابنتان أو أختان فأحسن صحبتهن و اتقی اللّه فیهن فله الجنة؛
رسول خدا فرمود: هر که سه خواهر یا دو دختر یا دو خواهر داشته باشد و با آنان نیک رفتار کند و با خداترسی با آنان معاشرت کند، بهشت ارزانی اوست.»
3/4ـ بهشت پاداش حاملگی، وضع حمل و شیر دادن زنان
«محمد بن علی بن الحسین فی الامالی عن محمد بن الحسن، عن الصفار عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن الحکم بن مسکین، عن أبی خالد الکعبی عن أبی عبداللّه (ع) أن رسول اللّه (ص) قال: أیما امرأة دفعت من بیت زوجها شیئا من موضع إلی موضع ترید به صلاحا نظر اللّه إلیها، و من نظر اللّه إلیه لم یعذبه، فقالت ام سلمة: یا رسول اللّه (ص) ذهب الرجال بکل خیر فأی شی ء للنساء المساکین؟ فقال(ع): بلی إذا حملت المرأة کانت بمنزلة الصائم القائم المجاهد بنفسه و ماله فی سبیل اللّه ، فإذا وضعت کان لها من الاجر ما لا یدری أحد ما هو لعظمه، فإذا أرضعت کان لها بکل مصة کعدل عتق محرر من ولد اسماعیل، فإذا فرغت من رضاعه ضرب ملک کریم علی جنبها و قال: استأنفی العمل فقد غفر لک؛
رسول خدا(ص) فرمود: هر زنی که در خانه شوهر وسیله ای را از جایی به جایی بگذارد و قصد خیر داشته باشد، خدا به او توجه کند و هر که مورد نظر خداوند باشد او را عذاب نمی کند. ام سلمه گفت: ای رسول خدا، مردان همه خوبی ها را از آنِ خود ساختند. زنان بیچاره چه دارند؟ فرمود: وقتی زنی باردار شد مانند روزه داری است که به شب زنده داری مشغول است و در راه خدا با جان و مال جهاد می کند. هنگامی که وضع حمل کند، چنان پاداشی دارد که هیچ کس نداند. هنگامی که بچه شیر می دهد در برابر هر مک زدن، ثواب آزاد کردن برده ای از فرزندان اسماعیل را دارد و وقتی شیر دادن تمام شد، فرشته گوید: گذشته ات بخشوده شد. از نو شروع کن.»
«فی حدیث الحولاء العطارة بالسند المتقدم فی ابواب المقدمات قال: قال رسول اللّه (ص): ... یا حولاء، و الذی بعثنی بالحق نبیا و رسولاً و مبشرا و نذیرا، ما من امرأة تحمل من زوجها ولدا إلا کانت فی ظل اللّه عز و جل حتی یصیبها طلق. یکون لها بکل طلقة، عتق رقبة مؤمنة، فإذا وضعت حملها و أخذت فی رضاعه، فما یمص الولد مصة من لبن أمة إلا کان بین یدیها نورا ساطعا یوم القیامة، یعجب من رآها من الاولین و الآخرین، و کتبت صائمة قائمة، و إن کانت مفطرة کتب لها صیام الدهر کله و قیامه، فإذا فطمت ولدها، قال الحق جل ذکره: یا أیتها المرأة، قد غفرت لک ما تقدم من الذنوب، فاستأنفی العمل؛
رسول خدا فرمود: ... ای حولاء، سوگند به آن که مرا به پیامبری برانگیخت، هر زنی که باردار شود از شوهرش، در سایه خدا زندگی می کند، تا هنگام درد زایمان. هر دردی ثواب آزاد کردن یک بنده مؤمن را دارد. وقتی فارغ شد و شیر دادن را شروع کرد، هر گاه کودک مک زند از پیش روی آن زن روز قیامت نوری درخشد که هر بیننده ای را به عجب وا دارد. و او روزه دارِ شب زنده دار محسوب شود. و اگر در این حال روزه بدارد ثواب روزه و عبادت تمام روزگار برایش ثبت شود. وقتی کودک را از شیر گرفت خداوند فرماید: ای زن، گناه گذشته ات را بخشیدم، از نو آغاز کن.»
«و عن سعید بن جبیر عن ابن عمر، احسبه رفعه. عن النبی(ص): المرأة فی حملها إلی وضعها إلی فصالها کالمرابط فی سبیل اللّه ، و إن ماتت فیما بین ذلک فان لها أجر شهید؛
رسول خدا فرمود: زن از هنگام بارداری تا هنگام شیر گرفتن کودک مانند رزمنده در راه خداست و اگر در این مدت جان دهد پاداش شهید دارد.»
«المرأة إذا حملت کان لها أجر الصائم القائم المخبت المجاهد، فی سبیل اللّه ، و إذا ضربها الطلق فلاتدری الخلائق، ما لها من الاجر، فإذا وضعت کان لها بکل مصة أو رضعة أجر نفس تحییها، فإذا فطمت ضرب الملک علی منکبیها و قال: استأنفی العمل؛
رسول خدا فرمود: زن وقتی حامله شد، ثواب روزه دار عابد، که در راه خدا جهاد می کند خواهد داشت. و هنگامی که درد زایمان گرفت، موجودات نمی دانند او چه پاداشی دارد. وقتی فارغ شد، هر شیر دادن یا مک زدن بسان زنده کردن یک جان ارزش دارد. وقتی کودک را از شیر گرفت، فرشته ای به کتفش زند و گوید: عمل را از سر گیر.»
5ـ منع از خشونت علیه زنان
بررسی سخنان و رفتار رسول خدا(ص) نشان می دهد که پیامبر در صدد محو این رفتار در جامعه انسانی و در میان مسلمانان بود. می توان آنچه از ایشان در این باره رسیده به چند گروه تقسیم کرد:
الف ـ
روایت های متعدد وجود دارد که پیامبر در دوره ای مردان را از زدن زنان منع می کرد تا اینکه مردان بسیاری اعتراض کرده و مجددا پیامبر اجازه داد ولی نگاهش بدان منفی بود:
«حدثنا محمد بن الصباح، أبنأنا سفیان بن عیینة، عن الزهری، عن عبداللّه بن عبداللّه بن عمر، عن إیاس بن عبداللّه بن أبی ذباب، قال: قال النبی(ص): لا تضربن إماء اللّه ، فجاء عمر إلی النبی(ص) فقال: یا رسول اللّه ! قد ذئر النساء علی أزواجهن. فأمر بضربهن فضربن، فطاف بآل محمد(ص) طائف نساء کثیر. فلما أصبح قال لقد طاف اللیلة بآل محمد سبعون امرأة. کل امرأة تشتکی زوجها فلا تجدون أولئک خیارکم؛
رسول خدا فرمود: کنیزکان خدا (زنان) را کتک نزنید. عمر نزد ایشان آمده و گفت: ای رسول خدا، زنان بر شوهران سرکشی می کنند. پس رسول خدا اجازه داد مردان زنان خود را بزنند. و زنانی کتک خوردند، پس از آن گروه بسیاری از آنان گرد خانه پیامبر(ص) برای اعتراض جمع شدند. صبح آن روز پیامبر فرمود: شب گذشته هفتاد زن گرد خانه خویشان محمد گرد آمده و از شوهران شان شکوه داشتند. این مردان نیکان شما نیستند.»
این روایت با تعبیرهای مختلف در مستدرک حاکم نقل شده، و به صحت آن حکم شده است. و نیز در سنن دارمی، الطبقات الکبری، مسند حمیدی و مصنف ابن ابی شیبه نیز نقل شده است.
ب ـ
در دسته ای دیگر رسول خدا(ص) با تعبیرهای عاطفی از زدن منع نموده است.
«محمّد بن یعقوب، عن حمید بن زیاد، عن الحسن بن محمد بن سماعة، عن غیر واحد، عن ابان، عن ابی مریم عن أبی جعفر(ع) قال: قال رسول اللّه (ص): أیضرب احدکم امرأة ثم یضل معانقها؛
رسول خدا فرمود: چگونه شما مردان همسران تان را کتک می زنید و سپس او را در آغوش می گیرید.»
«أخبرنا محمد بن عمر، عن أبی حبیبة عن داود بن الحصین، عن أبی سفیان، عن أیوب، قال: جاءت امرأة إلی رسول اللّه (ص) قد ضربها زوجها ضربا شدیدا، فقام رسول اللّه : فأنکر ذلک و قال: یظل أحدکم یضرب امرأته ضرب العبد ثم یظل یعانقها و لا یستحیی؛
زنی نزد رسول خدا آمد و از کتک کاری شوهرش شکوه کرد. پیامبر این عمل را زشت شمرد و فرمود: چگونه شما مردان همسران تان را همچون بردگان کتک می زنید و سپس او را در آغوش می گیرید، آیا شرم نمی کنید؟»
این حدیث با تعبیرهای دیگر در مصنف عبدالرزاق، سنن دارمی، صحیح بخاری و سنن ابن ماجه در برخی از روایت ها از زدن به گونه های خاصی منع شده است:
«و فی حدیث الحولاء، بالسند المتقدم عن رسول اللّه (ص) انه قال: فای رجل لطم امرأته لطمة، امر اللّه عز و جل مالک خازن النیران فیلطمه علی حی وجهه سبعین لطمة فی نار جهنم و ایّ رجل منکم وضع یده علی شعر امرأة مسلمة، سمر کفه بمسامیر من نار؛
رسول خدا فرمود: هر مردی که بر زنش صدمه ای وارد کند، خداوند به نگهبان آتش دستور دهد که بر گونه او هفتاد ضربه در آتش دوزخ وارد سازد. هر مرد مسلمانی که به گیسوی زن مسلمانی چنگ زند، دست او با میخ های آتشین کوبیده خواهد شد.»
«عن النبی(ص) قال: أیما رجل ضرب أمرأته فوق ثلاث، أقامه اللّه یوم القیامة علی رؤوس الخلائق، فیفضحه فضیحة ینظر إلیه الاولون و الاخرون؛
رسول خدا فرمود: هر مردی که زنش را بیش از سه بار کتک زند خداوند او را در قیامت در حضور تمام انسان ها رسوا سازد.»
«عن رسول اللّه (ص): أنه نهی عن ضرب النساء من غیر واجب؛
رسول خدا(ص) از کتک زدن زنان در غیر مورد واجب منع کردند.»
«عن النبی(ص) أنه قال: إنی أتعجب ممن یضرب امرأته و هو بالضرب أولی منها، لا تضربوا نساءکم بالخشب، فإن فیه القصاص، و لکن اضربوهن بالجوع و العری، حتی تربحوا فی الدنیا و الاخرة؛
رسول خدا(ص) فرمود: در شگفتم که مردی همسرش را کتک زند و خود سزاوارتر است. زنان را با چوب کتک نزنید، که قصاص دارد. بلکه زنان را با گرسنگی و برهنگی تنبیه کنید تا در دنیا و آخرت سود برید.»
«ابن جریج، قال: أخبرنی أبوقزعة إیّای و عطاء، عن رجل من بنی قشیر، عن أبیه، أنه سأل النبی(ص) ما حق امرأتی علیَّ؟ قال: تطعمها إذا طعمت، و تکسوها إذا اکتسیت، و لا تضرب الوجه، و لا تقبح؛
از پیامبر(ص) پرسید: همسرم چه حقی بر من دارد؟ رسول خدا فرمود: هر گاه غذا خوردی به او نیز غذا دهی، هر گاه که پوشاک تهیه کردی برای او نیز فراهم سازی. به صورت زن آسیب نرسانی و زشتش نخوانی.»
د ـ
در برخی روایت ها، زدن را مشروط به ارتکاب فحشای روشن و آشکار از سوی زن کرده است:
«حدثنا أبوبکر بن أبی شیبة ثنا الحسین بن علی، عن زائدة، عن شبیب بن غرقدة البارقی، عن سلیمان بن عمرو بن الاحوص، حدثنی أبی أنه شهد حجة الوداع مع رسول اللّه (ص). فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر و وعظ، ثم قال: استوصوا بالنساء خیرا فإنهن عوان عندکم، لیس تملکون منهن شیئا غیر ذلک، إلا أن یأتین بفاحشة مبینة. فإن فعلن فاهجروهن فی المضاجع و اضربوهن ضربا غیر مبرح. فإن أطعنکم فلا تبغوا علیهن سبیلاً؛
سلیمان گوید: پدرم در حجة الوداع با پیامبر بود. رسول خدا سپاس خدا را گفت و مردم را موعظه کرد، آنگاه فرمود: زنان را سفارش خیر کنید. آنان اسیر دست شما هستند؛ جز نیکی حق ندارید با آنان رفتار کنید. مگر آنکه مرتکب فحشایی آشکار شوند. در آن صورت از بستر آنان کناره بگیرید، آنان را ملایم کتک زنید، و اگر از خلاف بازگشتند بهانه ای بر آنان مجویید.»
این روایت با تفاوت هایی در سنن ابن ماجه، مصنف ابن ابی شیبه و سنن ترمذی هم آمده است.
نکته قابل تأمل در این حدیث این است که پیامبر(ص) در سال آخر حیات خویش، زدن معمولی را مختص به ارتکاب فحشا از سوی زن می داند و آیه را به این فرضِ خاص اختصاص می دهد.
ه··· ـ
رسول خدا(ص) خود هیچ گاه مرتکب چنین رفتاری نشد:
«حدثنا ابوبکر بن ابی شیبة، ثنا وکیع، عن هشام بن عروة، عن ابیه، عن عائشة، قالت: ما ضرب رسول اللّه (ص) خادما له و لا امرأة و لا ضرب بیده شیئا؛
عایشه گفت: رسول خدا هیچ گاه خدمتگزار یا زنی را کتک نزد.»
روایتی را که شیخ طوسی در کتاب مبسوط آورده و براساس آن فتوا داده است:
«عن أبی سلمة عن فاطمة بنت قیس، أن أباعمرو بن حفص، طلقها البتة، و هو غائب فأرسل إلیها وکیله الشعیر فسخطته، فقال: و اللّه ما لک علینا من شی ء فجاءت رسول اللّه (ص) فذکرت ذلک له، فقال: لیس لک نفقة فأمرها أن تعتد فی بیت أم شریک، ثم قال تلک امرأة یغشاها أصحابی، اعتدّی عند ابن أم مکتوم، فإنه رجل أعمی تضعین ثیابک، فإذا حللت فأذنینی، قالت: فلما حللت ذکرت له أن معویة بن أبی سفیان و أباجهم خطبانی، فقال: أما أبوالجهم، فلا یضع عصاه عن عاتقه و أما معویة فصعلوک لا مال له، انکحی أسامة؛
ابوعمرو بن حفص همسرش، فاطمه دختر قیس را طلاق غیابی داد و برایش مبلغی جو فرستاد. چون دختر قیس خشمگین گردید، ابوعمرو به وی گفت: به خدا سوگند چیزی از آنِ تو بر ذمه ما نیست. دختر قیس نزد رسول خدا آمد و ماجرا را باز گفت. رسول خدا فرمود: تو حق نفقه نداری و به او فرمان داد که در خانه ام شریک عدّه نگه دارد. سپس فرمود: ام شریک زنی است که اصحاب من گاه با وی دیدار می کنند. در خانه ام مکتوم که مرد نابینایی است و نزد او می توانی حجاب برگیری عدّه نگهدار و پس از پایان عدّه به من خبر ده. دختر قیس پس از پایان عدّه نزد پیامبر آمده و گفت: ابوجهم و معاویه از من خواستگاری کرده اند، چه کنم؟ پیامبر فرمود: ابوجهم همیشه عصایش بر سر زن بلند است و معاویه نیز مردی تنگ دست است، با اسامة ازدواج کن.»
این روایت نشان می دهد که پیامبر دستور می دهد که به خواستگاری مردی که زن را کتک می زند جواب منفی دهد.
«... قلت یا رسول اللّه (ص): إن لی امرأة ـ فذکر من طول لسانها و بذائها، فقال: طلقها، قلت یا رسول اللّه (ص)! إنها ذات صحبة و ولد، قال: فأمسکها و أمرها، فان لم یکن فیها خیر فستفعل، و لا تضرب ظعینتک ضرب أمتک؛
مردی به پیامبر گفت: زنی زبان دراز و بی حیا دارم چه کنم؟ پیامبر فرمود: او را طلاق ده. مرد گفت: همسری جز او ندارم و از او فرزند دارم. پیامبر فرمود: او را اصلاح کن و اگر سود نداشت در آینده طلاق ده، اما او را مانند کنیزان کتک مزن.»
و ـ
در دسته ای دیگر از روایات، پیامبر(ص) فرمان می دهد مردان عصایی بر دیوار آویزان کنند، تا اهل و عیال هراسی داشته و مرتکب عصیان و نافرمانی نشوند. نمونه ای از این روایات چنین است:
«عن النبی(ص): علق السوط حیث یراه اهل البیت؛
رسول خدا فرمود، تازیانه را در جایی آویزان کنید که اهل خانه ببینند.»
«عن النبی(ص): علقوا السوط حیث یراه أهل البیت، فانه ادب لهم؛
رسول خدا فرمود: تازیانه را در جایی که اهل خانه ببینند آویزان کنید، این سبب تأدیب آنهاست.»
«عن ابی الدرداء قال: اوصانی خلیلی ابوالقاسم(ع) فقال: انفق من طولک علی اهلک و لا ترفع عصاک اخفهم فی اللّه ؛
ابودردا گوید: رسول خدا به من توصیه کرد که از توان مالی بر اهل و عیالت انفاق کن. عصا را بالا مبر، و به خاطر خدا برایشان آسان گیر.»
در پایان این نوشتار یادآوری می گردد که اصول یاد شده بر پایه نقل های مکرر و همسو با آیات قرآن کریم شکل گرفته است. اگر در لابه لای سخنان منسوب به پیامبر مطالبی یافت شود که با این اصول همخوانی و سازگاری ندارد، یا مجعولاتی است که فرهنگ های غیر دینی تحمیل کرده است و یا اینکه ناظر به شرایط فرهنگی خاص بوده و قابل تعمیم به همه دوران ها و زمان ها نیست و گاه نیز در ضمن عملیات نقل، تصحیف و تحریف هایی صورت پذیرفته که سخن را با این اصول ناسازگار می کند. توجه به این سه نکته در رفع تعارض و ناسازگاری ها لازم است.
البته تحلیل و حکم به اینکه چنین روایت هایی در کدام یک از این موارد قرار می گیرد، امری تخصصی است که کارشناسی های متناسب به خود را می طلبد و نمی توان بدون داشتن تخصص های لازم در این وادی گام برداشت.
