چکیده
پـس از طـلوع اسـلام از افـق جـزیـرة العـرب و دعوت همگانی پیامبر اسلام (ص )، دشمنان بـسـیـاری بـنـای ستیز و خصومت با دین اسلام ، پیامبر(ص ) و مسلمانان گذاشتند و برای مـحـو اسـلام بـه هـر روشی دست یازیدند. در این میان مجاهدانی نستوه و مقاوم به دفاع از رسول خدا(ص ) برخاستند و در عرصه پاسداری از حریم دین اسلام حماسه آفریدند.
ایـن مـجـاهـدان راسـتـیـن در ابـعـاد اعتقادی ، ارزشی و رفتاری از ویژگی هایی برخوردار بـودنـد کـه بـا اتـکـاء بـه آن ، دشـمـنـان دین و پیامبر اسلام را به خاک مذلّت نشاندند. رفتارها و ویژگی های برجسته آنان درس و مشقی برای همه انسانها در هر زمان و مکانی است تا از سطور نورانی آن در مسیر پرفراز و نشیب زندگی خویش بهره برند.
ایـن نـوشـتـار در پـی آن اسـت کـه آئیـنـه وار بخشی از مؤ لّفه ها و ویژگیهای برجسته مجاهدان صدر اسلام را با تکیه بر آیات و روایات و شواهد تاریخی ، بررسی و تبیین نماید تا فرا راه مجاهدان فی سبیل الله قرار گیرد. ان شاء الله
واژگان کلیدی : مجاهدان ، صدر اسلام ، جهاد، ویژگیهای اعتقادی ، اخلاقی و نظامی .
مقدمه
تاریخ درخشان صدر اسلام شاهد حضور مجاهدان و رزمندگان سلحشور و سخت کوشی است که به رهبری رسول الله (ص ) در راه پاسداری از دین مبین اسلام و دستاوردهای ارزشمند آن ، مردانه ایستادند و تا رسیدن به هدف متعالی خود لحظه ای از پای ننشستند.41
سـؤ ال ایـن اسـت کـه ایـن مجاهدان از چه ویژگیهایی بهره مند بودند که با اتکاء به آن صـحـنه های تابناک و افتخارآمیزی را برای تاریخ اسلام رقم زدند و پیروزی و ظفر را در آغوش گرفتند؟
نـوشـتـاری کـه پـیش رو دارید پرتوی است از برخی ویژگیهای برجسته مجاهدان صدر اسلام که بازگویی آن مفید و مؤ ثر خواهد بود.42
در خصوص این موضوع ، منابع متعدد و فراوان است ، اما بی گمان قرآن کریم بهترین و شـایـسـتـه تـرین منبع و ماءخذ است . در این مقاله نیز عمده مطالب با استناد به آیات کلام الله مجید ذکر شده است البته روایات ، کتب سیره و برخی متون اخلاقی نیز مورد استفاده قرار گرفته اند.
پـیـش از ورود بـه بـحـث ذکـر دو نـکـتـه ضـروری اسـت : نـکـتـه اول ایـن کـه هـمه مسلمانان و رزمندگانی که در سپاه اسلام حضور داشتند، از ویژگی های اخـلاقـی و اعـتـقـادی ـ که در ادامه ذکر خواهد شد ـ بهره مند نبودند. در تاریخ صدر اسلام نـیـروهای رزمنده ای را داریم که به دلیل گرفتار شدن در آفتها و ضد ارزشهایی مانند دنـیـاطـلبـی ، کـِبـر و غـرور، تفرقه و اختلاف ، سستی و هراس از جنگ و... سبب وارد آمدن لطـمـاتـی جبران ناپذیر بر سپاه اسلام و مسلمانان گشتند؛ نظیر آنچه در غزوه احد پیش آمـد. آنـها اگر چه جزء سپاه اسلام بودند، اما ویژگی مجاهدان راستین را نداشتند. مجاهدان راسـتـین مسلمان کسانی بودند که در مکتب قرآن و مکتب پیامبر(ص ) درس آموختند و درس خود را پس دادند و از آزمونهای سخت و نفس گیر سربلند بیرون آمدند.
نکته دوم آن که ویژگی های ارزشمند مجاهدان صدر اسلام ریشه در فرهنگ ناب اسلامی و بـاورهـای دیـنـی آنـهـا داشـت ؛ امـا در ایـن مـیـان نـقـش شـخـصـیـت بـی نـظـیـر رسول الله (ص ) به عنوان رهبر دینی ، سیاسی و نظامی آنها بر هیچ کس پوشیده نیست . بـسیاری از این رزمندگان از بین همان اعراب خونخواه ، بی نظم و بی اعتقاد برخاسته بـودنـد کـه رسول خدا(ص ) نور ایمان را در دل آنها تاباند و از آنان قهرمانانی مؤ من ، مجاهد، منضبط، مخلص و ایثارگر ساخت ؛ همانها که ستونهای فضیلت و معنویت را در جامعه اسلامی برپا کردند و در پاسداشت دین ، آیین و کیان خویش از هیچ چیز دریغ نورزیدند.
1. ویژگی های اعتقادی مجاهدان صدر اسلام
1 ـ 1. ایمان
ایـمـان سـرآمد باورهای دینی و ریشه همه معنویات است . ایمان اساسی ترین گام در راه اخلاق و معیار تمام ارزشهای انسانی و حلقه ارتباط با خداست . ایمان سرچشمه توانایی ، قـدرت ، پـایـمـردی ، دلیـری ، تـوکـل و اعـتـمـاد بـه نـفـس اسـت و بـزرگـتـریـن عامل پیروزی بر مشکلات محسوب می شود.43
از آنـجـا کـه انـگـیـزه دفـاعـی در پـرتـو اعـتـقـاد و عـشـق صـادقـانـه بـه خـدای مـتـعـال بـارور مـی شـود، جـوهر مقاومت و حماسه نیز با تجلی قدرت در اراده و قلب انسان مـجـاهـد تـکـوّن مـی یـابـد. بـایـد پـذیرفت که هویت دفاعی در فرهنگ جامعه تنها در مدار خداباوری و ایمان و توکل به خدا تحقق پیدا می کند.
مجاهدان صدر اسلام به این خصلت و ویژگی الهی مسلّح بوده و همین ایمان و اعتقاد راسخ بـود کـه آنـان را در نـبـردهـای گـونـاگـون پـیـروز مـی سـاخـت و هـیـچ عـامـل دیگری را نمی توان جایگزین آن کرد. مجاهدان مسلمان با تکیه بر ایمان آگاهانه ، در بـسـیاری از غزوات و سریه ها با آنکه هم به لحاظ نیرو و هم به لحاظ تجهیزات در تـنـگـنـا بـودنـد، بـاز بـر سپاه کفر پیروز شدند. حضرت امام خمینی (ره ) سرّ پیروزی مجاهدان صدر اسلام را همین ایمان به خدا می داند.44
لازم به ذکر است همان گونه که قوّت ایمان سبب پیروزی است ضعف ایمان هم موجب شکست و نـاکـامـی خـواهـد بـود. چـنانچه در جنگ احد ضعف ایمان و سستی برخی از مسلمانان ، سبب مـغـلوب شـدن لشـکـر اسـلام و شـهـادت بـیـش از هـفـتـاد نـفـر از یـاران رسول خدا(ص ) گردید.
سـپـاهـیـان اسـلام عـقیده ای استوار داشتند و ثبات و پایداریشان ناشی از همین ایمان قوی بـود. این نیروی ایمان بود که آنان را وامی داشت هرگونه ملاحظه و خویشاوندی را کنار نـهـاده و روی در روی نـزدیـکـتـرین خویشاوندان خویش بایستند. حضرت علی (ع ) در نهج البلاغه می فرماید:
وَ لَقـَدْ کـُنـّا مـَعَ رَسول اللّه صلی اللّه علیه و آله ، نَقْتُلُ آباءَنا و اَبنائنا و إ خواننا و اءعمامَنا؛ ما یَزیدُنا ذلک الاّ ایمانا... .45
مـا هـمـراه رسـول خـدا(ص ) بـا پـدران ، فرزندان ، برادران و عموهایمان جنگیدیم ؛ ـ این خویشاوندکشی ، ما را ناخوش نمی نمود ـ بلکه بر ایمانمان می افزود... .
پـس از غـزوه بـنـی مـصـطـلق 46، پـسـر عـبـداللّه ابـن ابـیّ (سـرکـرده مـنـافـقـان ) نـزد رسول خدا(ص ) آمد تا اجازه قتل پدرش را به جرم فتنه انگیزی در سپاه اسلام بگیرد، اما پـیـامـبـر رحـمـت (ص ) به او فرمود: ((ما با او مدارا خواهیم کرد.))47 بدون شک تنها نور ایـمـان بـاعـث مـی شـد کـه مجاهدان صدر اسلام بر قلّه های رفیع ارزشها صعود نمایند و بـرای مـانـدگـاری اسـلام از نـزدیـکـتـریـن خـویـشـان دل شویند.
2 ـ 1. توکّل
توکل به خداوند متعال از ارزشهایی است که قرآن کریم رزمندگان مسلمان را بارها بدان توصیه می کند.48 توکل دستاورد و از ارکان و پایه های ایمان و معرفت انسان مؤ من است و هـر چـه ایـمـان و مـعـرفـت مـؤ مـن بـه خـداونـد بـیـشـتـر و خـالص تـر بـاشـد، اتصال و درجه اتّکا و توکّلش نیز قویتر خواهد شد.
وقـتـی رزمـنـده مـسـلمـان قـلب خـود را بـا رابـطـه هـای اتـّکـا و تـوکـل بـه دریـای قـدرت و عـظـمـت الهی متصل نماید، اراده و روحیه اش چنان قدرتمند می گـردد کـه مـغـلوب هـیـچ عـامـلی نـمـی شـود. شـهـیـد مـطـهـری مـی نـویـسـد: ((جـهـاد و تـوکـل مـکـمـّل یـکـدیـگـرنـد. جـهـاد، حـمـایـت و پـشـتـیـبـانـی انـسـان از حـق اسـت و توکل در جهاد، اعتماد به حمایت و پشتیبانی خداوند از انسان .))49
توکل به خداوند متعال به عنوان یک اصل در سیره جهادی مجاهدان صدر اسلام تجلّی داشت . رزمندگان مسلمان و خداجوی در نبردهای مقدس خویش علیه دشمنان ، همه تلاش و کوشش خـود را بـا اخـلاص بـه کـار مـی گـرفـتـنـد؛ در عـیـن حـال نـصـرت و پـیـروزی را تـنـهـا از جـانـب خـدا دانـسـتـه و فـقـط بـر او توکل می کردند و در مقابل قدرت الهی تمام قدرتها را ناچیز و بی اساس می انگاشتند.
امـام مـجـاهـدان و پـیـشـتـاز سـلحـشـوران اسـلام ، حـضـرت عـلی (ع )، تـوکـل را رمـز شـیردلی رزمندگان جبهه حق دانسته است .50 این مؤ لفه ، شکوه و جلالی وصـف نـاشـدنـی بـه مـقـاومـت رزمـنـدگـان دلیر اسلام می بخشید. ایستادگی عده کمی با ابـزارهـای نـاچـیـز و مـقـاومـت در بـرابـر دشـمـن تـا بـه دنـدان مـسـلّح ، بـدون ایـمـان و تـوکـل بـه خـدا و عـنـایـت او مـحـال و غـیـر مـمـکـن بـود. تـوکل به حضرت حق و کسب مدد از او، شور و شوق مقاومت بر جان مجاهدان اسلام می افکند و شرنگ شکست و ناکامی را در کام کفّار و دشمنان می ریخت .
جـریـان تـاریـخی ((حمرا الا سد))51 نقش توکل بر خدا را در میان مجاهدان کاملا روشن می سـازد. در جـنـگ احـد مـسـلمـانـان پـس از به جای گذاشتن شهدای بسیار، با بدنهای زخمی مـراجـعـت نـمـودنـد ولی ابـوسـفـیـان در پـی نـابـودی کـامـل مسلمانان بود. در نتیجه رسول اکرم (ص ) از طرف خداوند ماءمور شد به همراهِ همان مـجـروحـان ، دشـمـن را تـعقیب نماید. با دستور رسول الله مجروحان از جمله دو برادر به سـوی لشـکـر دشـمـن حـرکـت کـردنـد. چـون یـکـی از ایـن دو بـرادر حال مساعدی نداشت ، برادرش او را بر دوش کشید تا خود را به یاران پیامبر برسانند و بـه نـدای رسـول الله لبیک گویند. آری مجاهدان صدر اسلام ، چنین مردانی الهی بودند کـه از بـسـترهای بیماری ، با بدن آغشته به خون راهی میدان جنگ می شدند تا دین خدا و رهـبـرشـان را یـاری کـنـنـد.52 ایـن مجروحان در حالی به ندای رهبر خود لبیک گفتند که مـنـافـقـان شیطان صفت آنان را از مقابله با لشکریان ابوسفیان می ترساندند؛ ولی این مجاهدان نستوه چنان توکلی بر خدا داشتند که نه تنها وسوسه ها خللی در اراده آنها ایجاد نـکـرد، بـلکـه بـر ایـمـانـشـان افـزود و در پـاسـخ شـیـطـنت منافقان ، پاسخ دندان شکن ((حـَسـْبـُنـَا اللّه و نـِعـمَ الوکـیـلُ)) دادنـد؛ یـعـنـی مـا فـقـط بـه خـدا وابـسـتـه و دل بـسـتـه ایـم و او بـرایـمـان کـافـی اسـت .53 اوج ایـمـان و تـوکـل ایـن عزیزان چنان وحشتی در سپاه ابوسفیان انداخت که از ترس فرار را بر قرار ترجیح دادند و دین اسلام و مسلمانان از خطری بزرگ ایمن ماندند.
3 ـ 1. اخلاص
اخـلاص مـهـمـترین رکن در نیت و عمل است . اخلاص یعنی پیراستن نیت و قصد از هر چیز غیر خـدایـی ؛ یـعـنـی کـار را بـرای خدا انجام دادن . از این جهت است که اخلاص را روح و باطن عـمـل مـتـعـبدانه ، و از عوامل اصلی تشکیل شخصیت معنوی انسان و منشاء توفیقات بسیار در کارهای بزرگ دانسته اند.54
در فـرهـنـگ قـرآن ، اعـمـالِ شـایـسـته پاداش اخروی با معیار خلوص نیت ارزش گذاری می شـونـد، زیـرا عـروج عمل صالح به سوی خدا55 تنها به مدد اخلاص میسّر است و خداوند متعال تنها عمل مخلصانه بندگان را می پسندد و می پذیرد.56
مـجـاهـدان صـدر اسلام به این ویژگی ارزشمند آراسته بودند. دفاع و جهاد آنها هم از آن جـهـت مورد تمجید و تحسین است که ((فی سبیل اللّه )) و تنها برای رضای خدای بود.57 مـجـاهـدان مـخـلص نـه منتظر تشویق بوده و نه از نکوهش و سرزنش واهمه داشتند. اخلاص مـجـاهـدان زمـیـنه امدادهای الهی را آماده می کرد و رحمت و برکات خداوندی را برای آنها به ارمغان می آورد.58
خـاطـر نـشان می شود رفتار و گفتار رسول الله (ص ) در آراستگی مجاهدان به این صفت الهـی بـسـیـار مـؤ ثـر بـود. پیامبر(ص ) پیوسته به مسلمانان یادآور می شد که مبادا در جـنـگـهـا جـز رضـای خـداونـد را طلب کنند. رزمندگان اسلام نیز با الهام از این سفارشات تعالی بخش ، جان خویش را در طبق اخلاص نهاده ، تقدیم پیشگاه حق می کردند.
تبلور اخلاص در رفتار حضرت علی (ع ):
در نـبـرد احـزاب وقـتـی مـحـاصره طولانی شد، عمرو بن عبدود، جنگجوی عرب که با هزار سـوار بـرابـری مـی کـرد بـا تـنـی چـنـد از جـنـگـجـویـان ، از خـنـدق عـبـور کـرد و در مـقـابـل نـیروهای اسلام ایستاد و رجز خواند. برخی از ترس نفسهایشان در سینه حبس شده بـود. در ایـن هـنـگـام امـیـر مـؤ مـنـان عـلی (ع ) بـرخـاسـت و بـا اجـازه رسول خدا(ص ) به میدان شتافت .
پیامبر اکرم (ص ) برای پیروزی آن حضرت دعا کرد. علی (ع ) با حریف (عمرو) به نبرد پرداخت و او را به خاک افکند و برای اینکه سر او را از تنش جدا کند روی سینه اش نشست . عـمـرو بـه حـضـرت نـاسـزا گـفـت . آن حـضـرت از روی سـیـنـه او بـرخاست و او را به حال خود گذاشت ، پس از چند لحظه که خشمش فرونشست ، بازگشت و کار عمرو را یکسره کـرد. از آن حـضـرت سـؤ ال شـد کـه چـرا پـس از دسـت یـافتن بر حریف از روی سینه اش بـرخـاستی ؟ امام علی (ع ) فرمود: ((او به من ناسزا گفت . من از این کارش خشمناک شدم و تـرسـیـدم اگـر او را در ایـن حـالت بـکـشـم ، بـرای انـتـقـام گـرفـتـن و خـوشـنـودی دل خـود او را کـشته باشم . پس صبر کردم تا خشمم فرونشست . آن گاه او را فقط برای رضای خدا کشتم .))59
2. ویژگیهای اخلاقی مجاهدان صدر اسلام
1 ـ 2. شهادت طلبی
شـهـادت طلبی از عوامل پیروزی آفرین و از امتیازهای سپاه اسلام در برابر جبهه کفر می باشد. رزمندگان اسلام با تکیه بر این عامل همواره پیروزیهای بزرگی را برای جبهه حـق بـه ارمـغـان مـی آوردنـد؛ چرا که در این سوی جبهه مجاهدانی بودند که کشته شدن در میدان جنگ را حیات و افتخار دانسته و در آن سوی جبهه مهاجمانی که از مرگ گریزان و آن را هلاکت و بیهوده می دیدند. نتیجه چنین نگرشی برای جبهه حق ، ارتقاء انگیزه و اشتیاق ، و برای جبهه باطل بی رغبتی و بی انگیزگی بود.
قـرآن کـریـم شـهـادت را زنـدگـی حـقـیـقـی و شهیدان را زندگان جاوید معرفی می کند و شـهـادت طـلبـی را بـه عـنـوان یک ارزش متعالی می ستاید. از نظر قرآن کریم شهادت و کـشـتـه شدن در راه خدا، عین حیات و برخورداری از رزق و نعمتهای خاص الهی است و کسی که در راه خدا به شهادت برسد، مقامی منیع و درجه ای رفیع یافته است .60
از خـصـیـصـه هـای بـارز مـجـاهـدان صدر اسلام ، عشق به شهادت بود: به هنگام جنگ بدر شـهـادت طـلبـی در مـیـان لشـکـر اسـلام مـوج مـی زد و در ایـن راه بـر یـکدیگر پیشی می گـرفـتـنـد؛ بـه گـونـه ای کـه پـدر و پـسـری بـرای عـزیـمـت بـه جـبـهـه و نـیـل بـه مـقـام والای شـهـادت قـرعـه انـداخـتـنـد؛ چـرا کـه هـیـچ یـک مایل نبودند در مدینه بمانند و از فیض شهادت بازمانند.61
ایـن روح شـهادت طلبی است که شهید را به شهادت تشویق می کند و همه اعجاز معنوی از ایـن روحـیـه بـلنـد و انـدیـشـه خـدابـاورِ مـردانِ فـداکـار و عـاشـق مـی تـراود. رسول خدا(ص ) پیش از نبرد بدر وقتی متوجه شد نوجوانانی ـ به عشق شهادت در راه خدا ـ بـا رزمـنـدگـان اسـلام هـمـراه گـشـتـنـد، آنـها را به واسطه سن کم و توانایی اندکشان بـازگـردانـد. در مـیـان آنـها نوجوان شانزده ساله ای به نام عمیر ابن ابی وقاص بود. وقـتی چنین دید خود را از دید پیامبر مخفی کرد. برادرش به او گفت : چه می کنی ؟ گفت : مـی تـرسـم رسـول خـدا مـرا ببیند و به شهر بازگرداند؛ در صورتی که من دوست دارم همراه سپاه بیایم شاید خداوند شهادت را نصیبم گرداند. او سرانجام در غزوه بدر شرکت کرد و به آرزویش یعنی شهادت فی سبیل الله دست یافت .62
بـه هـنـگـام نـبـرد احـد پیرمردی به نام خَیثَمه ، که فرزندش در بدر به شهادت رسیده بـود، نـزد رسـول خـدا آمـد و گـفـت : ای رسول خدا(ص ) سخت مشتاقم که در کنار فرزندم بـاشـم ، تـقـاضـا دارم دعـا فـرمـایـی خـداوند شهادت را نصیبم فرماید. پیامبر برای آن پیرمرد عارف دعا کرد و او در غزوه احد به شهادت رسید.63
مـجـاهـدان صـدر اسـلام نـه تنها در میدان نبرد از مرگ نمی هراسیدند بلکه آرزو و دعا می کردند در راه خدا شهید شوند. در جنگ موته پس از شهادت زید بن حارثه و جعفر ابن ابی طـالب ، طـبـق دسـتـور رسول الله (ص ) عبداللّه بن رواحه پرچم لشکر اسلام را در دست گـرفت . وی به سوی دشمن حمله برد در حالی که چنین می گفت :... ای نفس ! اگر در راه خدا به شهادت نرسی ، به یقین مرگ سراغ تو خواهد آمد. اگر راه آن دو (زید و جعفر) را ادامه دهی ، هدایت می شوی و اگر در این راه کوتاهی کنی بدبخت خواهی شد.64
مـالک اشـتـر، سـردار شـجـاع سپاه حق ـ که همواره از خدا طلب شهادت می کرد ـ در نبرد با لشـکـر شـام چـنـیـن رجـز مـی خـوانـد: ((پروردگارا! شمشیرهای دشمن را برایم آماده کن و شهادت را به دست کفّار نصیبم فرما.))65
2 ـ 2. یاد خدا
ذکـر و یـاد خـدای سـبـحـان از بـهـتـریـن و پـاکـیـزه تـریـن اعمال نزد پروردگار و خصلت خوب مؤ منان و صالحان و نشان همنشینی با محبوب واقعی بوده و مایه شرافت و رستگاری انسان می باشد. به فرموده قرآن یاد خدا مؤ من را همواره در اوج و تعالی نگه داشته و در سختی ها، آرامش و قوت قلب می بخشد.66
یـاد خـدا در دل و جـان مـجـاهـدان صدر اسلام جاری بود و زرق و برق زندگی دنیا هرگز ایـشـان را از یـاد خـدا بـازنـمـی داشـت . ایـن مـؤ لفـه و ویـژگـی بـرای مـجـاهـدان فـی سـبـیـل اللّه در مـیـدان نـبـرد بـسـیـار کارساز بود؛ چرا که جهاد و دفاع آرامش و قوت قلب بـسیار می طلبد. خداوند متعال نیز رزمندگان اسلام را توصیه می کند به هنگام برخورد با دشمن ، خدا را بسیار یاد کنند تا پیروز و رستگار شوند.67
مـجـاهدان صدر اسلام با زنده نگاه داشتن یاد خدا در دلهایشان و مداومت بر آن ، بر قوّت و قدرت روحی و معنوی خویش می افزودند. بی گمان اگر روح و جان آنها با یاد و نام خدا لبـریـز نـمـی شـد، از عـهـده آن امـتـحـانـهـای سـخـت و مشکل پیروز برنمی آمدند.
هـنـگام پیکار دو سپاه ایمان و کفر، آنچه مسلمانان مجاهد را در برابر کافران برتری می بـخـشـیـد، ایمان خالص و یاد خدا بود که به صورت ذکرهای متعددی مانند اللّه اکبر و لا اله الاّ اللّه ابـراز مـی گـشـت . وقـتـی ایـن اذکار در فضای عطرآگین جبهه می پیچید، پتک نابودی بر فرق دشمن کوبیده می شد و آنها را به خاک مذلّت می نشاند.
3 ـ 2. صبر
صبر خصلتی است که با سرنوشت ایمان انسان گره خورده است و از پایه های ایمان می بـاشـد.68 امـام صـادق (ع ) صـبر در ایمان را به منزله سر در بدن می داند69 و پیامبر اکـرم (ص ) صـبـر را نـصـف ایـمـان بـرمـی شـمـارد.70 خـداونـد مـتـعـال در کـتـاب وحـی مـؤ مـنـان را بـه صـبـر و پـایـداری فـراخـوانـده 71 و آن را از عوامل پیروزی آفرین برمی شمارد.72
رزم آوران صـدر اسـلام کـامـل تـریـن مـصـداق صـابـران هـسـتـنـد کـه خـداونـد متعال از آنها با عنوان ((راست پیشگان و پرهیزکاران )) یاد می کند.73
پیش از هجرت دشمنان اسلام برای نابودی دین اسلام از هیچ کوششی دریغ نورزیدند، از اسـتـهـزاء و تـکـذیب و زخم زبان گرفته تا تهدید و آزار و اذیت و دیگر ناملایمات ؛ اما مجاهدان راستین با اقتدا به پیامبر عظیم الشاءن اسلام ، هر یک چون کوهی استوار پایدار ماندند و نقشه های شوم دشمنان را نقش بر آب ساختند.
پـس از هـجـرت نیز مسلمانان صبر و پایداری را پیشه خود ساختند. جنگ خندق ، همزمان با فـصل سرما و کمبود مواد غذایی در مدینه بود، رزمندگان پوشاک و خوراک مناسب نداشتند و رسـیـدن کمک از خارج شهر نیز میسّر نبود. در چنین شرایط دشواری مسلمانان طریق صبر را پـیـش گـرفـتـنـد و بـا پـایداری خویش پیروزی بزرگی را برای لشکر اسلام رقم زدند.
4 ـ 2. شجاعت و دلاوری
از اوصافی که قرآن کریم مجاهدان و رزمندگان صدر اسلام را بدان می ستاید، شجاعت و دلاوری اسـت .74 قـرآن کـریـم در آیـاتـی (تـوبـه : 24، حـجـرات : 15) بـه مـبـارزه با عـوامـل سـسـتی آور پرداخته و خوی شجاعت و فداکاری در راه خدا را در ژرفای جان مجاهدان مسلمان رسوخ می دهد.75
رزمندگان صدر اسلام بدون هراس از سلاح و تجهیزات دشمن و شمار زیاد نیروهای آنها، بـا تـوکـل بـه خـدا و بـا نـقشه حساب شده بر لشکر دشمن یورش می بردند و بی هیچ پـروایـی بـه اسـتقبال از خطرهای بی شمار نبرد می رفتند.76 بر همین اساس شجاعت و قـوت رزمـنـدگـان اسـلام ، کـه از ایـمـان راسـخ آنـهـا سـرچـشـمـه مـی گـرفـت ، از عوامل پیروزی سپاه اسلام محسوب می شد.
شـجـاعت و دلاوری سبب تقویت روحیه مجاهدان ، و تقویت روحیه سبب شکیبایی آنها در مبارزه بـا سـخـتی ها و تحمل دشواریها می گشت . آنان در نبردها با عزمی راسخ و شجاعتی بی نـظـیـر مـی جـنـگیدند؛ چرا که راه خود را منتهی به یکی از دو هدف پیروزی یا شهادت می دیـدنـد. ایـن اهـداف کـه قـرآن از آن بـا عنوان ((إ حدَی الحُسْنَیَیْن )) یاد می کند77 هر دو برای آنها نیک و سعادت آفرین بود.
هـدف هـمـه مـسـلمـانـان در آن دوره ، اعـتـلای کـلمـة اللّه و تـلاش بـرای مـاندگاری اسلام و بـرافـراشـتـن پـرچـم صـلح و عـدالت مـیـان هـمه انسانها بود. اینها هدفهایی بودند که مـسـلمـانـان بـه آن ایـمـان کـامـل داشـتـنـد و برای تحقق آنها بدون هراس و واهمه از چیزی ، شجاعانه و با تمام توان خویش به مبارزه می پرداختند.
5 ـ 2. ایثار و فداکاری
ایثار از ارزشهای متعالی اسلامی و به معنای از خود گذشتن و دیگران را بر خود ترجیح دادن اسـت . مـراد از ایـثـار و فـداکـاری ایـن اسـت کـه انـسـان از آنچه خود به آن نیاز دارد، جـوانـمـردانـه بگذرد و به نیازمندان بدهد. از آنجا که انسان طبعا موجودی خودمحور است ، ایـن کار بسیار مشکل است و لیکن میوه شیرینی دارد که حلاوت آن را تنها مردان ایثارگر و فداکار می چشند و می فهمند.78
خداوند سبحان در قرآن کریم ، ایثار و از خود گذشتگی مؤ منان را در راه پاسداری از دین خود می ستاید و برترین توصیفها و پاداشها را برای آنان قرار می دهد.79
رزمـنـدگـان سـلحـشـور و درس آمـوخـتـگـان مـکـتـب وحـی بـا تـاءسـی بـه سـیـره رسـول اللّه (ص ) ـ به عنوان اسوه حسنه ـ در معامله با پروردگار خود جلوه های زیبایی از ایـثـار،از خـود گـذشـتـگـی و پـیـشـگـامـی در جـانـفـشـانـی و تحمل شدائد را آفریدند و در صفحات زرّین تاریخ اسلام به یادگار گذاشتند که به برخی از آنها اشاره می شود.
ایـثـار و از جـان گـذشـتگی حضرت علی (ع )، بزرگ ایثارگر تاریخ ، در ((لیلة المبیت ))80 بـرجسته ترین جلوه تجلی این ارزش اسلامی در صدر اسلام است . مولای متقیان علی (ع ) بـرای نجات جان امام خویش ، جان خود را در معرض تهدید بزرگ کفار قرار داد و در حـالی در بـستر پیامبر خوابید که چهل نفر از کفّار با شمشیرهای آخته در انتظار حمله به پیامبر کمین کرده بودند.
ایـثـار و فـداکـاری مـجاهدان صدر اسلام همواره ایثار جان نبود. آنها علاوه بر جان خویش ، مـال خـویـش را نـیـز در راه اسـلام بـخشیدند. به هنگام هجرت مهاجران از مکه به مدینه این حـقـیـقـت جلوه آشکاری داشت ؛ آن هنگام که انصار عاشقانه آغوش بر مهاجران گشودند و با آنـکـه بـسـیـاری از آنـهـا، خـود نـیـازمـنـد بـودنـد، خـانـه و کـاشـانـه و اموال خویش را با مهاجران قسمت کردند. قرآن کریم در آیاتی این ایثار و فداکاری انصار را می ستاید.81 مهاجران نیز ایثارگرانی بودند که تمام زندگی خود را در مکه به جا گـذاشـتـند و به مدینه آمدند. برخی از آنها در عهد جاهلیت از ثروتمندان مکه بودند ولی با قبول اسلام همه مالشان را از دست داده بودند.
ـ بـا انعقاد پیمان اخوت در مدینه ، عبدالرحمان بن عوف با سعد بن ربیع پیمان برادری بـسـت . سـعـد (کـه از انـصـار و سـاکـن مدینه بود) تمام مالش را با عبدالرحمان بن عوف تقسیم کرد و حتی یک زنش را نیز طلاق داد و به ازدواج عبدالرحمان درآورد.82 چنین صحنه هـای بـاشـکـوهـی تـنها در تاریخ درخشان صدر اسلام و در گفتار و کردار مجاهدان مسلمان ایثارگر بروز یافته است . در جنگ تبوک وقتی مسلمانان با کمکهای مالی خود به تجهیز سپاه اسلام در برابر رومیان می پرداختند، برخی از تهیدستان نیز با آنکه زاد و توشه و مـرکـب کـافـی در اخـتـیـار نـداشـتـنـد بـا کـار کردن کمک کردند تا در این کار خیر سهیم باشند.83
در ((غـزوه ذی قـِرَد))84 سـعـد بـن عـبـاده بـا آنـکـه از جـانـب رسول اللّه ماءمور شده بود جهت حفاظت از مدینه در شهر بماند، باز هم پنج بار شتر و ده راءس شتر به لشکر اسلام بخشید. وقتی رسول خدا(ص ) متوجه شد رو به قیس بن سعد کـرد و فـرمـود: ای قـیـس ! پـدرت تـو را سـواره بـه جـبـهـه اعـزام کـرد و بـا ارسـال مـواد غـذایـی مـجاهدان را تقویت نمود. خود نیز مدینه را از تعرض دشمن حفظ کرد، خدایا سعد و آل سعد را رحمت نما.85
6 ـ 2. عزّت و کرامت
از ارزشـهـای مهم اخلاقی ؛ و به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری ، محور اخلاق اسلامی 86، عزت و کرامت نفس است . عزّت به معنای شرافت ، از سرمایه های ارزشمند انسان مؤ من اسـت ؛ چرا که قرآن مجید آن را منحصر در خدا، پیامبر و مؤ منان کرده است .87 احساس عزّت و سربلندی و بزرگواری روح ، آدمی را به فضیلت سوق داده ، از پستی ها و رذیلتها برکنار می دارد.88
مهمترین راه دریافت عزّت ، اطاعت از خداوند عزیز است ؛ چرا که هر چه انسان به منبع عزّت نـزدیـکـتـر شـود، عـزّتـش افـزون مـی گردد. پیکار در راه خدا نیز عزّت آفرین است . به فرموده پیامبر(ص ) مجاهد هم خود به قلّه سرافرازی و عظمت صعود می کند و هم راه مجد و بـزرگـواری را برای آیندگان هموار می سازد.89 امام مجاهدان ، حضرت علی (ع ) نیز آن گـاه کـه از مـنـزلت و جـایـگـاه رفـیـع جـهـاد سخن می گوید، فلسفه وجوب آن را عزّت و ارجمندی اسلام ، و رویگردانی از آن را مایه ذلّت و خواری اسلام می داند.
مـجـاهدان صدر اسلام که عزّت و سرافرازی اسلام را در جهاد جستجو می کردند، لحظه ای نیاسودند و در این راه رشادتهایی از خود بروز دادند که قلم ها از بیان آن عاجزند.
در نـبـرد مـوتـه ، وقتی برخی از مسلمانان از اعزام لشکر قدرتمند و پرتوان رومیان با خبر شدند، نسبت به ادامه مسیر دچار تردید گردیدند. در این هنگام عبداللّه بن رُواحه که فرمانده دوم سپاه اسلام بود، با سخنانی عزّت اسلام را به آنان یادآور شد و آنان را به ایـسـتـادگـی و مقاومت و دفاع از اسلام عزیز فراخواند: ((ای مسلمانان ! به خدا سوگند ما هرگز با تکیه بر افزونی نیرو و بسیاریِ تجهیزات جنگ نکرده ایم بلکه با اعتماد به اسـلام ، کـه بـه مـا عـزّت بـخـشـیـده است ، جنگیده ایم ؛ اکنون نیز آماده شوید و به دشمن بتازید.))90
7 ـ 2. بی رغبتی به دنیا
یـکـی از مـبـاحـث عـمـده و راهبردی اسلام ، که در قرآن کریم و سیره معصومین مورد توجه و اهـتـمـام قـرار گـرفـتـه ، بـی مقداری و بی وزنی دنیا در برابر آخرت است . از دنیا با عنوان متاع قلیل یاد شده 91 که اسباب آزمایش و امتحان بشر قرار داده شده است .92
از نـظـر قـرآن دنـیـادوسـتـی و دل خـوش کـردن بـه حـیـات دنـیـا، شوق جهاد و دفاع را در دل مـی مـیـرانـد93 و عـامـل شـکـسـت خـواهـد بـود.94 در مـقـابـل بـی اعـتـنـایـی بـه دنـیـا و فـریـفـتـه نـشـدن بـه جـلوه هـای زودگـذر آن از عـوامـل پـیـروزی در صـحـنـه نـبـرد اسـت . آن کـس کـه دل بـه مـحـبـت دنـیـا و زخـارف آن نـسـپـرد، بـه گـاه نـبـرد، سـبـکـبـال و مـشـتـاق لبـاس رزم مـی پـوشـد و بـه آسـانـی از تـعـلّقـات دنـیـایـی دل می کَند.
از ویـژگـی هـای مـجـاهـدان راسـتـیـن صـدر اسـلام کـوچک شمردن و بی اعتنایی به دنیا و دل بـریـدن از مـظـاهر فریبنده آن بود. حنظله جوانی تازه داماد بود. شبی که عروس به خـانـه آورد کـوس جـنـگ احد نواخته شد. او که عاشق جهاد و شهادت بود، همسر جوان خود را هـمـراه تـمـام لذّتـهـای زنـدگـی در خـانـه گـذاشـت و بـا رسول خدا(ص ) عازم جهاد با لشکر کفر شد. حنظله که مشتاقانه به جنگ آمده بود، برای ایـنـکـه از لشـکـر اسـلام عـقـب نـیـفـتـد فـرصـت غـسـل جنابت نیافته بود. پس از شهادتش رسـول خـدا(ص ) فـرمـود: حـنـظله را ملائکه غسل دادند؛ از این رو به حنظله غَسیلُ الملائکه شهرت یافت .95 جالب است بدانید هم پدر حنظله (ابوعامر) مشرک و فاسق بود و هم پدر هـمسر حنظله (عبداللّه ابن ابیّ)، که سرکرده منافقان بود. لیکن این مسلمانان راستین ، جهت اعتلای کلمة اللّه روی در روی پدرانشان ایستادند و راه حقیقت و رستگاری در پیش گرفتند. گفتنی است که فرزند این شهید بزرگوار نیز بعدها از سرداران رشید اسلام گشت .
در صـحـنـه کـربـلا نـیـز گـروهـی نـتـوانـسـتـنـد از دنـیـا و مـظـاهـرش دل بکنند، اما یاران حسین بن علی (ع ) بر دنیا و همه زیباییهای فریبنده اش چشم بستند و بـنـدگـی حق تعالی و عشق و سرسپردگی به امام خویش را بر تعلقات دنیوی ترجیح دادنـد تـا هـمـان گـونه که در بسیاری از ارزشهای الهی مصداق و نمونه شدند، در مورد بی اعتنایی به دنیا و زخارف آن نیز الگویی شایسته باشند.
8 ـ 2. مقاومت و ایستادگی
رزمندگان و پاسداران مسلمان هیچ گاه نباید مرعوب قدرت و شوکت ظاهری دشمنان شوند؛ نـبـایـد از عـِدّه و عـُدّه دشـمن بهراسند؛ باید گوش به وعده های الهی سپرده و راه مقاومت و مـجـاهـدت در پـیـش گـیرند. این مهم در منابع دینی بسیار مورد تاءکید قرار گرفته است .96
از دیگر جلوه های ارزشمند سپاه اسلام ، تبلور فرهنگ مقاومت و ایستادگی در اعماق مجاهدان مـسـلمـان بـود کـه بـه واسطه بهره مندی از این ویژگی صحنه های زیبا و پرشوری را خـلق کـردنـد و بـر سـخـتـی ها فائق آمدند. رزمندگان اسلام هرگاه احساس می کردند گاهِ مقاومت و ایستادگی در برابر دشمن است دریغ نمی ورزیدند.
ایـن ویـژگـی در دوران پیش از هجرت جلوه بیشتری داشت . در آن دوران به واسطه فشار فـراوان مـشرکان و کفار، مسلمانان در سخت ترین شرایط بودند و ایمان و استقامت جانانه آنها باعث ماندگاری دین اسلام شدند. برخی ، از مسلمانان در این دوران ، تمام زندگی و خـانه و کاشانه خود را رها کرده و به حبشه مهاجرت نمودند و برخی از آنها نیز در زیر شکنجه های کفار و مشرکان جان به جان آفرین تسلیم کرده و شربت شهادت نوشیدند.
خـانـواده عـمـّار یـاسـر از جمله کسانی بودند که تا آخرین لحظات عمرشان بر سر عقیده شـان ایـستادند و به عنوان اولین شهدای اسلام نامشان را برای همیشه در تاریخ جاودانه سـاخـتند. خانواده یاسر خانواده استقامت و پایداری بود. پیامبر به آنان فرمود: ((خاندان یاسر! پایداری کنید. جایگاهتان بهشت است .))97
ایـسـتـادگـی و مـقـاومـت مسلمانان پس از هجرت نیز ـ به ویژه در عرصه های نبرد حق علیه بـاطـل ـ تـداوم داشـت . بـه هـنـگـام نبرد احد، پس از سقوط تنگه و حمله دشمن ، بسیاری از لشکریان اسلام پا به فرار نهادند؛ اما برخی از مجاهدان راستین همانند حضرت امیر(ع ) و ابـودجـّانـه انـصـاری ، مـردانـه در مـیـدان کـارزار بـاقی ماندند و در دفاع از جان مقدس رسـول اللّه (ص ) فـداکـاری و اسـتـقـامـت شایانی از خود نشان دادند. در اوج نبرد، وقتی پـیـامـبـر مـجـروح شد و خون بر چهره مبارکش جاری شد، ابودجّانه تن خود را سپر باران تیرهایی ساخت که وجود پیامبر را نشانه رفته بودند.98
3. ویژگیهای عبادی مجاهدان صدر اسلام
1 ـ 3. اهتمام به نماز
نـمـاز در مـیان عبادتها، از مهم ترین عبادات است و اهمیت و جایگاه بلند آن در دین اسلام بر هـیـچ کـس پـوشـیـده نیست . در روایات اهل بیت (ع ) از آن به عنوان راءس اسلام ،99 ستون خـیـمـه دیـن و موجب تقرب اهل تقوا به خداوند100 یاد شده است . نماز با روح ، برترین یـاد خـدا101و عـامـل بـرقـراری ارتـبـاط بـا ذات اقـدس الهی است ؛ سدّی است در برابر گـنـاهان و وسیله شستشوی سیّئات و غفران و آمرزش الهی . خودبینی و غرور را در انسان می شکند و با یادآوری مرگ و قیامت او را از عصیان و گناه بازمی دارد.102
خداوند از مؤ منان می خواهد به گاه سختی ها در کنار استقامت و پایداری ، از نماز استعانت جـویـنـد.103 مـجـاهـدان صـدر اسـلام ایـن فـرمـان الهـی را بـه شـایـسـتـگـی عـمـل کـردنـد. آنـهـا در سـخـتـی هـای نـبـرد بـه نـمـاز پناه می بردند و با رکوع و سجود خالصانه و خاشعانه ، روح خویش را صلابت و استواری می بخشیدند.
بـه هـنـگـام بـازگـشـت از غـزوه ذات الرقاع 104 پیامبر دو سرباز به نامهای ((عباد)) و ((عمار)) را ماءمور حفاظت از دهانه درّه ای کرد که مسلمانان در آن استراحت می کردند. عباد از تاریکی شب استفاده کرد و مشغول نماز و راز و نیاز با خدای خود شد. در این هنگام مردی از قـبـیـله غـطـفـان که در تعقیب مسلمانان بود، از نقطه مخفی تیری بر پای عباد زد. عباد به قـدری غرق مناجات با خدا بود که سوزش تیر را کمتر احساس کرد و تیر را از پای خود درآورد و بـه نمازش ادامه داد. ولی مرد غطفانی تا چند بار به تیراندازی ادامه داد و عباد مـجـبـور شـد نـمـازش را پایان برساند و عمّار را بیدار کند. منظره رقت بار عباد، عمار را مـنـقـلب کـرد و بـا لحـن اعـتـراض گـفت : چرا در آغاز کار بیدارم نکردی ؟ نگهبان زخمی در پـاسـخ گـفـت : ((مـن در حـال مـنـاجـات بـا پروردگار خود بودم و سوره ای از قرآن را می خـوانـدم که ناگهان تیر اول اصابت کرد. لذت مناجات و شیرینی آن ، مانع از آن شد که نمازم را قطع کنم . اگر پیامبر حفاظت این نقطه را بر عهده من نگذاشته بود، هرگز نماز و سـوره ای را کـه می خواندم قطع نمی کردم و جان خود را در طریق مناجات با خدا از دست می دادم پیش از آنکه آهنگ بریدن نماز کنم .))105
2 ـ 3. دعا و نیایش
دعا و نیایش از ضروریات آیین اسلام و رکنی از ارکان به هم پیوسته نظام توحیدی است ؛ عـبـادتـی ارزنـده و شـورآفـریـن کـه هـمـانـنـد نـمـاز و قـرآن ، دل مـرده و بـی روح را زنـده و آبـاد مـی کـنـد؛106 از الطـاف بـی کـران الهـی نـسبت به مخلوقات و بارِ عامی است که هر موجودی در هر موقعیّتی می تواند خدای خویش را به هر زبـانـی بـخـواند و خداوند هم ندایش را پذیرا باشد.107 جهاد در راه خدا از مواردی است کـه ارتـبـاط تـنـگـاتـنـگ مـجـاهـد بـا خـدای مـتـعـال را مـی طـلبـد؛ کـانـال ایـن ارتباط نیایش است . چرا که دعا و نیایش بیدار کننده روح خروش و عصیان در برابر ظلم و جور و ایجاد کننده شجاعت توکل به مبداء قدرت است .108
مـجـاهدان فی سبیل اللّه آن گاه که در برابر دشمن قرار می گرفتند خاضعانه دست به دعـا بـرمـی داشـتـنـد و طـبـق فـرمـوده قـرآن 109 از خـداونـد مـتـعـال ، پـایـداری ، ثـبـات قـدم ، روحـیـه و پـیـروزی مـی طـلبـیدند. در نبرد بدر وقتی رزمندگان اسلام دشمن را به لحاظ نیرو و ادوات رزمی از خود قویتر دیدند، گرد هم جمع شـده ، مـشـغـول نـیـایـش شـدنـد و گـفتند: پروردگارا! ما را بر دشمنان خود پیروزی ده . خداوند نیز آنها را یاری بخشید.110
مجاهدان مسلمان با دعا روح خود را شاداب ساخته و با استغاثه به درگاه الهی از امدادهای غـیـبـی خـداونـد بـهره مند می شدند. با مروری گذرا به جنگهای صدر اسلام این موضوع روشـن مـی گـردد. رسـول اکـرم (ص ) نـیز صحنه های زیبای جهاد در راه خدا را با نیایش مـخـلصـانـه خـویـش مزیّن می کرد و احساسات پر ارج خداجویی را با زبان دعا بیان می فرمود.111
3 ـ 3. انس با قرآن
قـرآن کـتـاب خـدا و پیام او برای خدایی شدن انسانهاست . قرآن نور است ؛ چراغ هدایتگر انـسـانـهـا در ظـلمـت دنیا؛ نسخه شفابخش حکیم بی همتا برای بشریت . سراسر قرآن ذکر خداست و تلاوت و تدبر در آن انسان را به یاد خدا می اندازد.
انـس رزمندگان اسلام با قرآن کریم از مصادیق یاد خدا به گاه رزم و نبرد بود. آنها با تـلاوت قـرآن ، جان تشنه خود را از یاد خدا لبریز می ساختند و خلعت لطافت و سبکبالی بر قامت روح خویش می پوشاندند. این فرزانگان بی نظیر با تلاوت قرآن با خدا راز و نیاز می کردند و با عمل به دستورات آن ، سرافرازی دنیا و آخرت را برای خویش رقم می زدند.
4. ویژگیهای نظامی مجاهدان صدر اسلام
1 ـ 4. نظم و انضباط
نظم ، هماهنگی و انضباط پایه نظامیگری و به منزله روح و جان سپاه است ؛ تا جایی که هـیـچ لشـکـری ، هـر چـنـد بـرخـوردار از نـیـرو و تـجـهـیـزات فـراوان ، بـدون انـضـبـاط کـامـل پـیـروز نـمـی شـود.112 دیـن اسلام از مجاهدان می خواهد که در مواضع خود ثابت و اسـتـوار بـمـانـنـد و ضـمـن اطـاعـت کـامـل از دسـتـورات فـرمـانـدهی ، از بی نظمی و نزاع بپرهیزند.113
تـاریـخ اسلام نشان می دهد که در جنگهای صدر اسلام ، مجاهدان مسلمان با نظم و انضباط کامل حضور یافته و با ایمان و اعتقادی که به هدف و راه خویش داشتند، پیروزی را از آن خـود می ساختند. رسول خدا(ص ) و امیرمؤ منان (ع ) در جنگها، افراد لایق را به فرماندهی بـرمـی گـزیـدنـد و مـسائل امنیتی ، استقرار، سازماندهی ، آرایش نیرو و... را از نظر دور نمی داشتند، دستورات خود را پیگیری کرده و در صورت تخلّف متخلفان را بازخواست می کـردنـد و در صـورت ضـرورت مراسم رژه برپا می کردند. همه اینها با نظم و انضباط خـاصـی صـورت مـی گـرفـت . چـنـان کـه پـیـش از درگـیـری در مـیـدان احـد، رسول خدا(ص ) شخصا مشغول تنظیم صفوف رزمندگان اسلام شد.114
سـپـاه اسـلام بـا وجـود آنـکـه از قـبـیـله هـای گـونـاگـون شـکـل گـرفـته بود، تشکیلات بسیار منظمی داشت . هر قبیله فرمانده جداگانه ای داشت و هـمـه فـرمـانـدهـان زیـر نـظـر فـرمـانـدهـی کـل (کـه بـر عـهـده شـخـص رسول الله (ص ) بود) انجام وظیفه می کردند. انسجام سپاه اسلام به واسطه رعایت نظم و انـضباط نظامی و اطاعت از فرماندهی بود که همانند رشته ای مسلمانان را به هم پیوند می داد.
2 ـ 4. اطاعت پذیری
اطـاعـت و فـرمـانـبـرداری از فرماندهی و دستور مافوق و سرپیچی نکردن از آن ، یکی از امـور حـیـاتـی و از وظـایـف نـیروهای مسلح به شمار می آید. این موضوع در منابع اسلامی مـورد تـاءکـیـد و اهـتـمـام قـرار گـرفـته است .115 البته این اطاعت پذیری دارای حدود و ثغوری است و نباید به نافرمانی خدا و مخالفت با دستورات مسلّم شرع منتهی شود. این مـؤ لفـه نـقـش بـسـیـار مـهـمی در پیروزی و شکست دارد. محترم شمردن دستورات مافوق و اجتناب از خودراءیی و احساسات نابه جا ضامن موفقیت و پیروزی است و مجاهدان راستین و حـقـیـقی صدر اسلام به این زیور آراسته بودند؛ به گونه ای که فرمانبرداری آنها از دسـتـورات رسول اللّه نمونه بارز و عالی تبعیت از مقام فرماندهی بود. آنان با اشتیاق کامل و خلوص شگفت انگیز و شوق و طیب خاطر بسیار، در اجرای فرمانهای فرمانده خود می کوشیدند116 و لشکری به معنای واقعی کلمه ((اطاعت پذیر)) بودند.
به هنگام نبرد بدر، عده ای از صحابه را رعب و وحشت فراگرفت ؛ چرا که آنان قریش را شـکـسـت ناپذیر می انگاشتند. مِقداد مجاهد راستین ، با مشاهده این وضع به پا خاست و با سـخـنـان گـرم و آتـشـیـن خـود، روحـیـه مـتـزلزل مـسلمانان را ثبات بخشید. وی خطاب به رسـول خـدا(ص ) چـنین گفت : (( ... ای رسول خدا! ... سوگند به خدایی که تو را به حق بـرانـگـیـخـت ، اگـر فـرمـان دهـی به میان آتش رویم ، یا خود را بر خار مغیلان افکنیم ، فـرمـانـت را بـه جـان و دل پـذیـرایـیـم . مـا هـرگـز سـخـنـی را کـه بـنـی اسـرائیـل بـه موسی گفتند به شما نمی گوییم ... به کمک پروردگارت جنگ کن ما نیز همراهت می جنگیم !))117
سعد بن معاذ (رئیس قبیله اوس ) هم رو به پیامبر چنین گفت : ((به خدایی که تو را به حق بـه پـیـامـبـری مـبـعـوث کرده است ، اگر بخواهی ما را به دریا بریزی و خود پیشرو ما باشی همراه تو به دریا می رویم و یک تن از ما سرپیچی نمی کند.))118
3 ـ 4. حفاظت اطلاعات
یـکـی از عوامل مهم و عمده برای نیل به پیروزی در نبردها، گردآوری اطلاعات از نیروها و اهداف نظامی دشمن و حفاظت این اطلاعات است . اسلام افشای اسرار نظامی را منع کرده و آن را نـشـانـه نـفـاق مـی دانـد؛ هـمچنین از مسلمانان خواسته شده است اطلاعاتی را که ایمنی و سلامت مؤ منان در گرو آن است ، پنهان دارند و افشا نسازند.119
اطـلاعـات و حـفـاظـت آن در برنامه ریزی صحیح و غافلگیری دشمن بسیار مؤ ثر بوده و جـنـگـهـای صـدر اسـلام ایـن حـقـیقت را روشن ساخته است . مجاهدان صدر اسلام به صورت نـفوذی ، گشت و دیده بانی اطلاعات لازم را از منابع مختلف گرفته و گزارش می دادند. عـبـاس بـن عـبـدالمـطـلب عـمـوی پـیـامـبـر، عـامـل نـفـوذی رسول خدا(ص ) در قلب حکومت مشرکین (مکه ) بود و همو بود که خبر حرکت مشرکان و میزان تـجـهـیـزات و تـوان رزمـی دشـمـن را پـیـش از غـزوه احـد بـه اطـلاع رسول اللّه (ص ) رساند و باعث شد لشکر اسلام غافلگیر نشود.120 در واقع عباس با اطلاع رسانی به موقع امتیاز غافلگیری را از دشمن گرفت .
4 ـ 4. آمادگی رزمی
قـرآن بـا فرمان جهاد121 مساءله آمادگی رزمی و فراهم ساختن تجهیزات جنگی را مطرح مـی سـازد122 رسـول خدا(ص ) به آموزش و تمرینهای رزمیِ مورد نیاز رزمندگان اسلام بـسیار اهمیت می داد و آنها را به این کار تشویق می کرد.123 تیراندازی و اسب سواری و شـنـا و فـراگیری آن مورد تاءکید رسول اللّه بود. مجاهدان صدر اسلام با تیراندازی ، سوارکاری و سایر تمرینات نظامی ، آمادگی بدنی خود را برای مقاومت و ایستادگی در شـرایـط دشـوار احتمالی حفظ می کردند. تشکیلات تاکتیکی مناسب در نبردها باعث می شد پشتیبانی لازم در تاءمین نیروها به عمل آید و دشمن را از غافلگیری محروم سازند.
جـنـگ تـبـوک شـایـد بـارزتـریـن جـلوه آمـادگـی بدنی و توان رزمی مجاهدان مسلمان بود. مـشـکـلاتـی کـه سـپـاه اسـلام تـحـمـل کـردنـد، بـسـیـار بود. رزمندگان اسلام مدینه را در فـصـل رسیدن میوه ها ترک گفتند؛ در شدت گرمای تابستان ، مسافتی دراز و پر مشقت را در صـحـرای شـبـه جـزیـره عـربـسـتـان پـیـمـودنـد و بـرای زمـانـی دراز تـشـنـگـی را تحمل کردند.
5 ـ 4. شوق جهاد
جـهـاد یا مجاهده ، بذل جهد و تلاش و به کارگیری همه توان در راه دفع دشمن است . مکتب حـیـاتـبـخـش اسـلام بر جهاد و مقاومت به عنوان چراغ رهگشای مظلومان تکیه کرده و آن را از تکالیف مهم مسلمانان در حراست از دین و کیان خویش می داند.
شوق جهاد فی سبیل اللّه از ارزشهای بلندی است که تنها مؤ منان حقیقی بدان آراسته اند. مـؤ مـنـان راسـتـیـن بـر خـلاف عـافـیت جویان به ظاهر مؤ من ، برای جهاد و دفاع در راه خدا اشـتـیـاقـی وافـر دارنـد. خـداونـد مـتـعال نیز آنها را پاداش بزرگ وعده داده است .124 از ارزشهای اخلاقی که قرآن کریم برای مؤ منان برمی شمارد، شوق به جهاد در راه خداست . ایـن روحـیه و ویژگی چنان در میان مجاهدان صدر اسلام شایع بود که مؤ منانی که ـ در بعضی مواقع و به دلایلی ـ نمی توانستند در صحنه نبرد حضور یابند، سخت غمگین می شدند و به فرموده قرآن اشک از دیدگانشان جاری می شد.125
پـیـش از غـزوه تـبـوک ، گـروهـی از مـؤ مـنـان پـاک دل بـه شـوق شـرکـت در نـبـرد، نـزد رسول خدا(ص ) آمدند و چون فقیر بودند و مرکبی نداشتند، از حضرت خواستند تا برای آنـان مـرکـبـی تـهـیـه نـمـایـد تـا در ایـن جـهـاد مـقـدس شـرکـت نـمـایـنـد. وقـتـی رسول خدا(ص ) پاسخ منفی به آنها داد این گروه از مشتاقان جهاد، ازاینکه توفیق جهاد از آنـهـا سـلب شـده ، اشـک حـسـرت ریـخـتـه و گـریـان و اسـفـنـاک از نـزد رسول خدا بیرون آمدند. این گروه در تاریخ اسلام به بکّائون مشهور شدند.126
پـیـش از نـبـرد احـد نـیـز فـردی بـه نـام عـمـرو بـن جـمـوح کـه پـایـش لنـگ بـود، نـزد رسـول الله (ص ) آمـد و عـرض کرد: ((یا رسول الله (ص ) پسرانم مرا به واسطه لنگ بـودنـم از رفـتـن بـه جـنـگ بازمی دارند به خدا سوگند من امید دارم با همین پای لنگ در بهشت قدم بزنم .))127
نتیجه
مـجـاهـدان صـدر اسـلام بـر اسـاس آمـوزه هـای قـرآنـی ، ارتـبـاط خـود را بـا خـداونـد مـتـعال نزدیک و استوار کرده بودند. این ارتباط که با یاد خدا ـ به وسیله نماز و انس با قـرآن و دعـا و راز و نـیـاز ـ و نـیـز اخـلاص ورزی و تـوکـّل پـدید می آمد، آرامش را بر گستره جانشان چیره می ساخت و از امداد و نصرت الهی بـهـره مند می ساخت . همین ارتباط وثیق آنان را مشتاق دیدار دوست و نظر به ((وجه اللّه )) می کرد؛ اشتیاقی که آغازش بی اعتنایی به دنیا و سرانجامش شهادت طلبی بود.
رزمـندگان دلیر اسلام از قرآن فراگرفته بودند که به یکدیگر مهر و محبت ورزیده و اخـوّت و هـمـدلی پـیـشـه کـنـنـد. ایـن مـحـبـت و عـشـق ژرف ، ایـثـار و فـداکـاری را بـه دنـبـال داشـت ؛ ایـثـاری کـه از انـدک انـدوخـتـه مـالی تـا گـوهـر نـفـیـس جـان را شامل می شد. آنها همچنین در برابر دشمن استوار بوده و صبر و استقامت را در اوج زیبایی به تصویر کشیدند؛ شجاعت و دلاوری را بر قله بلند افتخار نشاندند و عزت و کرامت را شکوهی سترگ بخشیدند.
ایـن ویـژگی های ممتاز، که از مجاهدان صدر اسلام سپاهی نیرومند و شکست ناپذیر پدید آورده بـود، سـبـب شـد آنـان هـمچون ستارگانی پرفروغ در آسمان مکتب اسلام بدرخشند و هـمـچـنـان پـرتـوافـشـانـی نـمـایـنـد. بـر پـاسـداران عـزیـز و مـجـاهـدان فـی سـبـیـل اللّه لازم اسـت با آگاهی و شناخت ویژگی های ممتاز این مردان سلحشور، و تمسک و الهـام پـذیـری از آنـهـا، تداعی گر و احیا کننده این ارزشها و خصلتهای پیروزی آفرین باشند.
