مقدمه
خداوند در قرآن می فرماید: «لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ»؛ «[ای پیامبر!] اگر خشن و سخت دل بودی، مردم از گرد تو متفرق می شدند.»
برای شناختن مقام و منزلت پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله ، در مرحله اوّل باید از خالق او و از کتاب قرآن که بر قلب او نازل شده است، بهره جست. خداوند در قرآن می فرماید: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُوءْمِنینَ رَوءُفٌ رَحیمٌ»؛ «همانا رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است؛ و اصرار بر هدایت شما دارد؛ و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.» در این آیه خداوند دلسوزی و مهرورزی فوق العاده پیامبر صلی الله علیه و آله را نسبت به مؤمنان گوشزد می کند و با 5 صفت پیامبر صلی الله علیه و آله را توصیف می کند که هر کدام از این اوصاف قطره ای از دریای بی کران فضایل و مکارم پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه و آله است؛ پیامبری که فضایل اخلاقی فراموش شده در عصر جاهلی را در طی 23 سال رسالت خویش نهادینه کرد و خشونتها، تبعیضها، شکاف طبقاتی و انحطاط اخلاقی را تبدیل به فضایل ارزشمند اخلاقی نمود.
ثمره عصر جاهلی چیزی نبود جز قتل و خونریزی، شیوع خرافات، فساد اخلاقی، توحش و بی رحمی و از همه زشت تر، زنده به گور کردن دختران که قرآن در مذمت این عمل زشت و انحطاط اخلاقی این گونه می فرماید: «وَ إِذَا الْمَوْوءُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ»؛ «و در آن هنگام (روز قیامت) از دختران زنده به گور شده سؤال می شود که به چه گناهی کشته شدند؟»
در چنین جامعه ای پیامبری که به گفته قرآن رحمتی برای عالمیان است؛ ظهور کرد. خداوند در قرآن می فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ»؛ «ما تو را جز رحمت برای جهانیان نفرستادیم.» اما اینکه چطور رحمت برای همه دنیاست، جهتش این است که دینی آورده که عمل به آن سعادت مردم را در دنیا و آخرت تأمین می کند. آری، آن حضرت رحمت برای اهل دنیاست، از جهت آثار حسنه ای که از قیام او به دعوت حقّه اش در مجتمعات بشری به راه افتاد که اگر وضع زندگی بشر آن روز را قبل از اینکه آن حضرت مبعوث شود، در نظر بگیریم و با وضعی که پس از قیام او به خود گرفت، مقایسه کنیم کاملاً روشن می گردد.
عرب قبل از رسالت
«به طور کلّی، اوصاف عمومی و پسندیده عرب را در چند جمله می توان خلاصه کرد: اعراب زمان جاهلیت و بالاخص اولاد عدنان [که یکی از قبایل محلی عربستان بوده و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هم از همین قبیله است.] طبعا سخی و مهمان نواز بودند و کمتر به امانت خیانت می کردند. پیمان شکنی را گناه غیر قابل بخشش می دانستند. در راه عقیده فداکار بودند. از صراحت لهجه کاملاً برخوردار بودند. شجاعت و جرئت آنان ضرب المثل بود. فرار و پشت به دشمن را زشت و ناپسند می شمردند و... ولی در برابر اینها یک سلسله فساد اخلاق و ملکات رذیله کم کم برای آنها به صورت اخلاق عمومی در آمده بود که جلوه هر کمالی را از بین برده بود و اگر روزنه ای از غیب باز نمی شد، به طور مسلّم طومار حیات انسانی آنها در هم پیچیده شده و در پرتگاه مخوف نیستی سرنگون می گردیدند.»
حضرت علی علیه السلام گویاترین تصویر را از عصر جاهلیت قبل از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله ترسیم کرده است:
«أَرْسَلَهُ... وَ النَّاسُ فِی فِتَنٍ انْجَذَمَ فِیهَا حَبْلُ الدِّینِ وَ تَزَعْزَعَتْ سَوَارِی الْیَقِینِ وَ اخْتَلَفَ النَّجْرُ وَ تَشَتَّتَ الْأَمْرُ وَ ضَاقَ الْمَخْرَجُ وَ عَمِیَ الْمَصْدَرُ فَالْهُدَی خَامِلٌ وَ الْعَمَی شَامِلٌ عُصِیَ الرَّحْمَنُ وَ نُصِرَ الشَّیْطَانُ وَ خُذِلَ الْإِیمَانُ فَانْهَارَتْ دَعَائِمُهُ وَ تَنَکَّرَتْ مَعَالِمُهُ وَ دَرَسَتْ سُبُلُهُ وَ عَفَتْ شُرُکُهُ؛ خدا پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را زمانی فرستاد که مردم در فتنه ها گرفتار شده، رشته های دین پاره شده، ستونهای [ایمان و] یقین ناپایدار بود. در اصول دین اختلاف وجود داشت و امور مردم پراکنده بود. راه رهایی دشوار و پناهگاهی وجود نداشت. چراغ هدایت بی نور و کوردلی همگان را فرا گرفته بود. خدای رحمان معصیت می شد و شیطان یاری می گردید. ایمان بدون یاور مانده و ستونهای آن ویران گردیده و نشانه های آن انکار شده و راههای آن ویران و جاده های آن کهنه و فراموش گردیده بود.»
آری، در چنین جامعه ای بود که پیامبری از جنس رحمت و عطوفت ظهور کرد و با مهرورزی و دلسوزی فوق العاده خویش رسالتی را که در طیّ بیست و سه سال به دوش او نهاده شده بود، به پایان رسانید و اسلام در جامعه ای که در انحطاط کامل اخلاقی قرار گرفته و در توحّش و خشونت غرق گشته بود، ظهور کرد.
مهرورزی در دعوت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در طول 23 سال تبلیغ اسلام، پایه دعوت اسلامی خویش را بر اساس اصل مهرورزی قرار داده بود.
1. در جریان فتح مکّه وقتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله متوجه شد سعد بن عباده که پرچمدار بود، می گوید:
اَلْیَوْمُ یَوْمُ الْمَلْحَمَةِاَلْیَوْمُ تُسْبَی الْحُرَمَةُ
«امروز روز جنگ و نبرد است. امروز روز از بین رفتن حرمتهاست.» به حضرت علی علیه السلام فرمودند که برود و پرچم را از دست سعد بن عباده بگیرد.
2. بعد از فتح مکّه، وقتی بزرگان قریش وارد مسجد الحرام شدند، خیال کردند که پیامبر صلی الله علیه و آله دستور قتل آنها را خواهد داد. پیامبر صلی الله علیه و آله وارد شدند و هر دو لنگه در کعبه را گرفتند و سپس فرمودند: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ غَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ» و بعد فرمودند: چه گمان می کنید و چه می گویید؟ سهیل بن عمرو گفت: گمان خوب می کنیم که تو برادر و پسر عموی کریمی هستی. بعد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: من به شما چیزی را می گویم که برادرم یوسف علیه السلام گفت: «لا تَثْریبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّاحِمینَ»؛ «امروز بر شما هیچ چیزی نیست. خداوند شما را می آمرزد که او ارحم الراحمین است.» هر خون و مال و پیمانی که در جاهلیت بوده است، در زیر پای من است، مگر خدمت خانه کعبه و سقایت حاجیان که آن دو به اهلشان بر می گردد.
3. در یکی از جنگها به پیامبر صلی الله علیه و آله گفته شد که برای چه اینها را لعنت نمی کنید؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: من به عنوان رحمت و هدایت کننده مبعوث شده ام و لعّان و لعنت کننده مبعوث نشدم.
جلوه های مهرورزی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
1. شوخی و مزاح
در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله است که می فرمایند: «إِنِّی لَأَمْزَحُ وَ لَا أَقُولُ إِلَّا حَقّاً؛ من مزاح و شوخی می کنم، ولی غیر از حق چیزی نمی گویم.»
روایت شده است که در یکی از اوقات پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به پیرزن کهنسالی فرمودند: پیرزنان به بهشت نمی روند. پیرزن گفت: چرا آنان به بهشت نمی روند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: مگر این آیه را تلاوت نکرده ای که می فرماید: «إِنّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً فَجَعَلْناهُنَّ أَبْکاراً»؛ «ما پیرزنان را آن چنان که خود می دانیم در روز قیامت زنده می کنیم و آنها را به شکل دوشیزگان در می آوریم.
یکی از اصحاب امام صادق علیه السلام نقل می کند که روزی حضرت به من فرمودند: مزاح و شوخی کردن شما با یکدیگر چگونه است؟ من در جواب عرض کردم که کم است. فرمودند: چرا با یکدیگر شوخی نمی کنید؟ پس همانا شوخی کردن از حسن خلق است و به واسطه آن برادر مسلمانت را خوشحال می سازی. بعد امام صادق علیه السلام فرمودند که سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این گونه بود که شوخی می کرد و با این کارش می خواست دیگران را خوشحال سازد.
2. عفو و گذشت
هنگامی که قریش آزار پیامبر صلی الله علیه و آله را به آخرین حد رساندند و هنگامی که آن حضرت به ثقیف پناهنده شد و آن مردم نیز عده ای از سبک سران و اوباش خود را علیه او شوراندند، جبرئیل علیه السلام بر وی نازل شد و گفت: خداوند حیله و نیرنگ قومت علیه تو و آن پاسخی که به تو دادند را شنید و اینک فرشته کوهها را فرمان داده تا هر چه تو درباره آنان می خواهی، به او فرمان دهی و او اجرا کند. در این هنگام، فرشته کوهها به آن حضرت سلام کرد و ایشان را مخاطب خود قرار داد و گفت: مرا بدانچه خواهی فرمان ده که اگر خواهی دو کوه دو جانب مکّه را بر روی آنان بخوابانم؛ امّا پیامبر بزرگوار و با گذشت فرمود: پروردگارا! قوم مرا بیامرز که آنان نادان اند. در نقل دیگری است که جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: خداوند به آسمان و زمین و کوهها دستور فرموده است تا در فرمان تو باشند؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: عذاب را از امّت خود به تأخیر می افکنم؛ شاید خداوند بر آنان توبه کند!
عایشه در وصف اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: او نه بد اخلاق بود و نه دشنام گوی و نه پرخاشگر و غوغاگر در کوچه و بازار. او بدی را با بدی مقابله نمی کرد، بلکه عفو و گذشت داشت.
در جریان جنگ احد، دندانهای جلوی دهان پیامبر صلی الله علیه و آله شکست و صورتش شکاف برداشت. اصحاب آن بزرگوار بسیار ناراحت شدند و از آن حضرت خواستند که دشمن را نفرین کند. پیامبر صلی الله علیه و آله به آنها فرمودند: «اِنِّی لَمْ اُبْعَثْ لَعّانا وَ لَکِنِّی بُعِثْتُ دَاعِیا وَ رَحْمَةً؛ من ناسزاگو مبعوث نشدم، بلکه دعوت کننده و مایه رحمت مبعوث شده ام.» سپس به جای نفرین دعا کردند: «اَللَّهُمَّ اهْدِ قَوْمِی فَإِنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ؛ خداوندا! قوم مرا هدایت کن که آنان نمی دانند.
و به روایت دیگری عمر بن خطّاب به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت! ای رسول خدا! نوح علیه السلام بر قوم خود نفرین کرد و گفت: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکافِرینَ دَیّاراً». اگر تو ما را نفرین کنی، همه ما به هلاکت می رسیم. اینک ببین که بر پشت شما لطمه وارد شده و صورتت مجروح کشته و دندانهایت شکسته شده، در عین حال به جای نفرین برای دشمن دعا می کنی و می گویی: «خدایا! قوم مرا هدایت کن؛ زیرا ناآگاه هستند!»
3. مساوات
«پیامبر صلی الله علیه و آله و اوصیای او علیهم السلام راه و رسم مساوات را در روابط و مناسبات اجتماعی سخت پاس می داشتند. رفتار پیام آور هدایت و عدالت و منطق عملی حضرت سراسر نشان از رعایت مساوات داشت؛ چنان که آن حضرت در نگاه کردن به اصحاب نیز آن را پاس می داشت. از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقَسِّمُ لَحَظَاتَهُ بَیْنَ أَصْحَابِهِ فَیَنْظُرُ إِلَی ذَا وَ یَنْظُرُ إِلَی ذَا بِالسَّوِیَّةِ؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله این گونه بود که نگاههایش را بین اصحابش تقسیم می کرد. پس به این شخص و آن شخص مساوی نگاه می کرد.»
مجلس وی چنان بود که هیچ تفاوتی میان او و اصحابش دیده نمی شد. از ابوذر نقل شده است: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یَجْلِسُ بَیْنَ ظَهْرَانَیْ أَصْحَابِهِ فَیَجِیءُ الْغَرِیبُ فَلَا یَدْرِی أَیُّهُمْ هُوَ حَتَّی یَسْأَلَ؛ سیره پیامبر این گونه بود که در حلقه ای میان اصحابش می نشست؛ به گونه ای که اگر یک فرد غریبی وارد مجلس می شد، نمی دانست که رسول خدا صلی الله علیه و آله کدام است تا اینکه سؤال می کرد.»
اقبال لاهوری می گوید:
امتیازات نسب را پاک سوخت آتش او این خس و خاشاک سوخت
«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله کسانی که خود را از طبقه برتر می دانستند و به نژاد و قوم و قبیله و پدران خود تفاخر می کردند، با تندترین کلمات نکوهش کرده است؛ چنان که فرموده است: «کُلُّکُمْ بَنُو آدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرَابٍ لَیَنْتَهِیَّنَّ قَوْمٌ یَفْتَخِرُونَ بَآبَائِهِمْ أَوْ لَیَکُونَنَّ اَهْوَنُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْجَعْلَانِ؛ همه شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاک است. باید پایان بخشند قومی که فخر فروشی می کنند به پدرانشان و یا باید بی ارزش تر نزد خداوند از سوسک فضله غلطان باشند.»
4. مشورت
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی به علی علیه السلام می فرمایند: «لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ؛ هیچ پشتیبانی محکم تر از مشورت نیست.»
پیامبر صلی الله علیه و آله با اینکه هیچ نیازی به مشورت نداشتند، امّا با این حال، مشورت می کردند که این کار به گفته استاد شهید مطهّری دو دلیل داشت: یکی اینکه این اصل را پایه گذاری نکند که بعدها هر کس که حاکم و رهبر شود، بگویند: او مافوق دیگران است و دیگر نیازی به مشورت ندارد. و ثانیا اینکه با این کار پیامبر صلی الله علیه و آله به دیگران شخصیت و ارزش می داد. به نظر و فکر و تفکر دیگران ارزش می داد. نمی گفت که من پیامبر هستم و عقل کل و تو هیچ چیزی نمی فهمی.
از برخی از اصحاب چنین نقل شده است: «مَا رَأَیْتُ أَحَدا أَکْثَرُ مُشَاوَرَةً لِاَصْحَابِهِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ؛ کسی را همچون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ندیده ام که با اصحابش زیاد مشورت کند.»
استاد شهید مطهری می گوید:
«در مقام نبوت با اینکه اصحاب به او ایمان دارند، در عین حال، نمی خواهد سبکش انفرادی باشد و در مسائل تنها تصمیم بگیرد؛ برای اینکه اقلّ ضررش این است که به اصحاب خودش شخصیّت نداده است؛ یعنی گویی شما اساسا فکر ندارید، من باید فقط دستور بدهم و شما عمل کنید. آن وقت لازمه اش این است که فردا هر کس دیگری هم رهبر بشود، همین جور عمل بکند و بگوید: لازمه رهبر این است که رهبر فکر و نظر بدهد و غیر رهبر هر که هست، عمل بکنند؛ ولی پیغمبر صلی الله علیه و آله در مقام نبوت چنین کاری را نمی کند، شورا تشکیل می دهد که اصحاب! چه بکنیم؟ بدر پیش می آید، شورا تشکیل می دهد. احد پیش می آید، شورا تشکیل می دهد که اینها آمده اند نزدیک مدینه مصلحت می دانید از مدینه خارج شویم و بیرون مدینه با آنها بجنگیم و یا در همین مدینه باشیم و وضع خودمان را در داخل مستحکم کنیم؟ اینها مدّتی ما را محاصره می کنند. اگر موفق نشدند، شکست خورده بر می گردند.
بسیاری از سالخوردگان و تجربه کارها، تشخیصشان این بود که مصلحت این است که در مدینه بمانیم. جوانها که بیشتر به اصطلاح حالت غروری دارند و به جوانیشان بر می خورد، گفتند: ما در مدینه بمانیم و بیایند ما را محاصره کنند! ما تن به چنین کاری نمی دهیم. می رویم بیرون هر جور هست می جنگیم. تاریخ می نویسد: خود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مصلحت نمی دید که از مدینه خارج بشوند. می گفت: اگر در مدینه بمانیم، موفّقیتمان بیشتر است؛ یعنی نظرش با آن سالخوردگان و تجربه کارها موافق بود؛ ولی دید که اکثریت اصحابش که همان جوانها بودند، گفتند: نه، یا رسول الله! ما از مدینه می زنیم بیرون، می رویم در دامنه احد، همان جا با آنها می جنگیم.
جلسه تمام شد. یک وقت دیدند پیغمبر صلی الله علیه و آله اسلحه پوشیده بیرون آمد و فرمود: برویم بیرون! همانهایی که این نظر را داده بودند، آمدند گفتند: یا رسول الله! چون شما از ما نظر خواستید، ما این جور نظر دادیم؛ ولی در عین حال، ما تابع شما هستیم. اگر شما مصلحت نمی دانید، ما بر خلاف نظر خودمان می مانیم مدینه. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: پیغمبر همین قدر که اسلحه پوشید وبیرون آمد، دیگر صلاح نیست اسلحه اش را کنار بگذارد. حال که بنا شد برویم بیرون، می رویم بیرون.»
5. تواضع
امام باقر علیه السلام فرمودند: فرشته ای نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: خدایت مخیّر فرموده که اگر خواهی، بنده ای متواضع و رسول باشی و اگر خواهی، پادشاهی رسول باشی. جبرئیل علیه السلام این صحنه را می دید. رسول خدا صلی الله علیه و آله از راه مشورت، به جبرئیل علیه السلام نگریست. او با دست اشاره کرد که افتادگی را اختیار کن و لذا رسول اکرم صلی الله علیه و آله در جواب آن فرشته فرمود: بندگی و تواضع را با رسالت اختیار کردم. فرشته مزبور در حالی که کلید خزانه های زمین را در دست داشت، گفت: اینک چیزی هم از آنچه در نزد خدایت داری، کاسته نشد.
ابو هریره نیز روایت کرده است که با رسول اکرم صلی الله علیه و آله به بازار رفتم. آن حضرت شلوارهایی خرید و به ترازودار فرمود: وزن کن و دقیق اندازه بگیر! در این میان، کاسب دست پیامبر صلی الله علیه و آله را می گیرد و می بوسد. امّا آن حضرت دست خود را می کشد و می فرماید: این کاری است که غیر اعراب با شاهان خود می کنند و من پادشاه نیستم؛ بلکه مردی از شمایم. وی آن گاه شلوارها را برداشت. پس من پیش رفتم تا آنها را بردارم؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: صاحب هر چیزی سزاوارتر است که آن را بردارد.
6. خوش برخوردی
نقل شده که خدمتکاران مدینه ظرفهای خود را که آب داشت، بعد از نماز صبح به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله می آوردند که آن حضرت دست مبارک خود را در آن داخل کند تا تبرک شود و بسا که صبحهای سرد بود و حضرت دست خود را در آنها داخل می کرد و هیچ گونه اظهار ناخشنودی نمی کرد.
همچنین در احوالات پیامبر صلی الله علیه و آله است که مردی وارد مسجد شد، رسول اکرم صلی الله علیه و آله تنها در مسجد نشسته بود، برخاستند و جا باز کردند و فرمودند: بفرمایید! بفرمایید! آن مرد گفت: ای رسول خدا! مکان وسعت دارد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: حق مسلمان بر مسلمان این است که وقتی دید مسلمانی می خواهد بنشیند، برخیزد و متواضعانه از او احترام کند.
امام صادق علیه السلام می فرمایند: رسول خدا صلی الله علیه و آله اوقات خود را به طور عادلانه بین اصحاب خود تقسیم کرده بود و بر همه آنها به طور مساوی می نگریست. آن حضرت هرگز پاهای خود را نزد اصحابش نمی گشود و وقتی که مردی با آن حضرت مصافحه می کرد، رسول خدا صلی الله علیه و آله دستش را نمی کشید تا آن مرد دستش را بکشد و حتی در این مورد بعضی سماجت کردند که دست خود را در دست پیامبر صلی الله علیه و آله نگه دارند تا پیامبر صلی الله علیه و آله جلوتر دستش را بکشد؛ ولی توفیق نیافتند.»
در حالات پیامبر صلی الله علیه و آله است که هر گاه اصحاب با او می نشستند و حرف از آخرت می زدند، پیامبر صلی الله علیه و آله هم اصحابش را همراهی می کرد و هر گاه سخن از دنیا بود، همراه اصحابش بود و همین طور در مورد صحبت کردن بر سر آب و نان. زید بن ثابت می گوید: «کُنَّا اِذَا جَلَسْنَا اِلَیْهِ اِنْ اَخَذْنَا فِی حَدِیثٍ فِی ذِکْرِ الْآخِرَةِ اَخَذَ مَعَنَا وَ اِنْ أَخَذْنَا فِی ذِکْرِ الدُّنْیَا اَخَذَ مَعَنَا وَ اِنْ اَخَذْنَا فِی ذِکْرِ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ اَخَذَ مَعَنَا.»
وقتی درباره کسی از کاری که پیامبر صلی الله علیه و آله دوست نداشت، به وی خبر می رسید، رو در روی او به وی تذکر نمی داد که کاری نامطلوب و ناپسند از نظر شرع انجام داده است؛ بلکه می فرمود: «چه خبر است مردمی را که چنین و چنان می کنند!» پیامبر صلی الله علیه و آله با این شیوه آن کار ناپسند را محکوم و از آن نهی می کرد، بی آنکه از فاعل آن نام برد.
انس خادم رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: وقتی آن حضرت به کسی روی می کرد، صورت خود را از او بر نمی گرداند تا آنکه مخاطب او، وی را ترک می گفت و هر گاه کسی قصد آن داشت تا با آن حضرت رازی در میان نهد، سر خود را به سوی او خم می کرد و همچنان می ماند تا وقتی که آن شخص از ایشان بخواهد که راست شود.»
مهرورزی در مسائل شخصی صلابت در مسائل اصولی
مهرورزی و ملایمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مسائل شخصی بود و در این مسائل با گذشت و ملاطفت رفتار می کرد. اگر بدی و ظلمی به شخص پیامبر صلی الله علیه و آله می شد، با کمال بزرگواری می گذشت؛ امّا اگر یک وقت نسبت به حرمتهای الهی تعدّی و تجاوز می شد، با کمال صلابت و بدون ذرّه ای گذشت احکام الهی را جاری می کرد. عایشه در وصف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می گوید:
«مَا رَأَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ مُنْتَصِرا لِنَفْسِهِ مِنْ مَظْلَمَةٍ ظُلِمَهَا قَطُّ مَا لَمْ یُنْتَهَکْ مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ شَیْ ءٌ فَاِذَا انْتُهِکَ مِنْ مَحَارِمِ اللَّهِ شَی ءٌ کَانَ أَشَدَّهُمْ فِی ذَلِکَ غَضَبا؛ هرگز ندیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله مادام که چیزی از حرمتهای الهی هتک نشده بود، به خاطر ستمی که به شخص او روا شده بود، در صدد احقاق حق بر آید؛ اما هرگاه به چیزی از حرمتهای الهی تعدّی می شد، نسبت به آن خشمگین ترین افراد بود.»
انس خادم رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: به آن خدایی که رسول الله صلی الله علیه و آله را به حق مبعوث کرد! هیچ گاه نشد که مرا در کاری که کردم و او را خوش نیامد (کاری که مربوط به شخص پیامبر صلی الله علیه و آله بود)، عتاب کرده باشد که چرا چنین کردی؟ نه تنها آن حضرت مرا مورد عتاب قرار نمی داد، بلکه اگر هم زوجات او مرا ملامت می کردند، می فرمود: متعرضش نشوید! مقدر چنین بوده است.»
اوصیای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هم این گونه بودند که در مسائل اصولی ذرّه ای کوتاه نمی آمدند. داستان علی علیه السلام و عقیل مشهور است. وقتی که عقیل به خاطر فقر و تنگ دستی شدید از برادرش علی علیه السلام می خواهد که به او کمک کند، علی علیه السلام موافقت می کند که از سهم خود به عقیل بدهد؛ ولی عقیل درخواست بیشتری دارد. علی علیه السلام آهنی را داغ می کند و به دست عقیل نزدیک می نماید. عقیل نابینا فریادی می کشد. در این هنگام علی علیه السلام به برادرش می گوید:
«یا عَقِیلُ أَ تَئِنُّ مِنْ حَدِیدَةٍ أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا لِلَعْبِهِ وَ تَجُرُّنِی إِلَی نَارٍ سَجَرَهَا جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ أَ تَئِنُّ مِنَ الْأَذَی وَ لَا أَئِنُّ مِنْ لَظیَ؛ ای عقیل! از حرارت آهنی می نالی که انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته، اما مرا به آتش دوزخی می خوانی که خدای جبارش با خشم خود آن را گداخته! تو از حرارت ناچیز می نالی و من از حرارت آتش الهی ننالم!»
بعد علی علیه السلام می گوید: «وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاکِهَا عَلَی أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ؛ به خدا سوگند! اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آنهاست، به من بدهند تا خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از مورچه ای به ناروا بگیرم، چنین نخواهم کرد.»
