سیرت و یا سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم شامل سه بخش عمده است که عبارتند از: گفتارها، رفتارها و تقریرات1 آن بزرگوار2. و بر هر مسلمانی که خواهان رستگاری و سعادت است، سزاوار است که به آنها تمسّک و تأسّی جوید و از آنجا که خانواده ها هسته های تشکیل دهنده جوامع بشری می باشند، فلاح و سعادت جامعه را باید در بنیاد استوار خانواده جستجو نمود؛ از این رو با الهام گرفتن از بخشی از «سیرت نبوی» که شامل گفتارهای دُرَرْ بار حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله وسلم است، به قدر میسور و محدود و در چارچوب یک مقاله، تحفه هایی ارزشمند از سیره نبوی درباره خانواده را زینت بخش این اوراق می گردانیم:
1. تشویق به ازدواج
یکی از سنّت های نبوی، تشویق و ترغیب به ازدواج و تسهیل در این امر و فراهم سازی بستری مناسب برای آن است. «ازدواج» مایه صیانت دین، بقا و پاکسازی نسل و خیرات و برکات دیگر است.
در این جا به نمونه هایی از رهنمودهای رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در این باره تبرّک و تیمّن می جوییم:
1. «أیُّما شابٍّ تَزَوَّجَ فی حَداثَةِ سِنّه عَجَّ شَیْطانُهُ یا وَیْلَهُ عَصَمَ مِنّی دینَه؛3
هر جوانی که در آغاز جوانی زن بگیرد، شیطان وی بانگ بر آورد: ای وای! دین خود را از دستبرد من محفوظ داشت.»
2. «مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدِاسْتَکْمَلَ نِصْفَ الایمانِ فَلْیَتّقِ اللّهَ فی النّصْفِ الباقی4؛ هرکه زن بگیرد، یک نیمه ایمان خویش را کامل کرده، از خدا درباره نیم دیگر بترسد.»
3. «مَنْ رَزَقَهُ اللّهُ امْرَأةً صالِحَةً فَقَدْ اَعانَهُ عَلی شَطْرِ دینِهِ فَلْیَتَّقِ اللّهَ فِی الشَّطْرِالْباقی5؛ هرکه را خداوند زنی پارسا داده، وی را بر نصف دین خویش یاری کرده و باید درباره نصف دیگر آن از خدا بترسد.
4. «تَزوَّجوا الوَدُودَ الوَلُودَ فَاِنّی مُکاثِر بِکُمُ الاَنْبِیاءَ6؛ زن مهربان و بچه آور بگیرید، زیرا من به کثرت شما بر سایر پیغمبران افتخار می کنم.»
5. «تَزوّجوا ولا تُطَلِّقوا فَانَّ اللّهَ لایُحِبُّ الذّوّاقین ولا الذّوّاقاتِ».7
زن بگیرید و طلاق مدهید، زیرا خداوند مردانی را که مکرّر زن گیرند، و زنانی را که مکرّر شوهر کنند، دوست ندارد.
6. «مِن افضل الشَّفاعة اَنْ تَشْفَعَ بَین اثنین فی النکاح8؛ از جمله بهترین وساطت ها، واسطه شدن میان دو نفر در کار ازدواج است.»
7. «ما بنی فی الاسلام بناءً احبّ الی اللّه عَزَّوَجَلَّ، و اعزّ من التزویج9؛ هیچ بنیانی در اسلام، نزد خداوند عزّوجل، محبوب تر از ازدواج (و تشکیل خانواده) نیست.»
8. «المتزوّج النّائم افضل عند اللّه من الصّائم القائم العزب10؛ خواب شخص همسردار، در پیشگاه الهی، از روزه و شب زنده داری شخص عزب برتر است.»
پر واضح است که منظور روایت، عبادات مستحبّی است و شارع مقدّس هرگز ترخیص نفرموده که همسردار تا طلوع آفتاب آسوده بخوابد و هر روز نماز صبحش قضا شود!
9. «شرارکم عزابکم، رکعتان من متأهل خیر من سبعین رکعة من غیر متأهل11؛ بدترین شما، عزب های شما هستند. دو رکعت نماز از متأهّل بهتر از هفتاد رکعت از غیر متأهّل است!»
2. وسعت رزق و روزی در سایه ازدواج
خداوند در سوره نور می فرماید:
«وَانْکِحُوا الأیامی منکم والصّالِحینَ مِن عِبادِکُمْ وَ اِمآئِکُمْ إنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللّهُ وَاسِعٌ علیمٌ»12
مردان و زنان عزب خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را؛ اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می سازد؛ خداوند گشایش دهنده و آگاه است.
برخی از ترس فقر و تنگدستی، تن به ازدواج نمی دهند ولی باید توجّه داشت ـ چنان که در آیه به تصریح گذشت ـ خداوند سبحان وعده فرموده کسانی را که قصد ازدواج دارند در مالشان گسترش دهد و آنان را بی نیاز کند. روایاتی هم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم رسیده مؤیّد این نوید است:
1. «اتّخذوا الأهل فإنّه ارزق لکم13؛ زن بگیرید، که آن مایه روزی بیشتر برایتان است.»
2. «مَن ترک التزویج مخافة العیلة فلیس منّا14؛ هرکه از ترس تهیدستی ازدواج نکند، از ما نیست.»
3. «مَن ترک التزویج مخافة الفقر فقد أساء الظن باللّه عزّوجلّ إنّ اللّه عزّوجلّ یقول: «اِنْ یکونوا فقراءَ یُغنِهِمُ اللّه من فضله»»15؛ کسی که از ترس تنگدستی ازدواج نکند، به خدای عزّوجلّ سوء ظن نموده است؛ خداوند عزّوجلّ می فرماید: «اگر نیازمند باشند خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می کند.»
4. «ثلاثٌ مَن فَعَلَهُنَّ ثقةً باللّه واحتِساباً کانَ حقّاً علی اللّه تعالی أنْ یُعینَهُ و أنْ یُبارِکَ له: مَن سَعی فی فَکاکِ رقبته ثقةً باللّه واحتِساباً کان حقّاً علی اللّه تعالی أنْ یُعینَه و أنْ یُبارِکَ لَهُ، و مَن تزوّج ثقةً باللّه واحتساباً کان حقّاً علی اللّه أنْ یُعینَه وَ أنْ یُبارِکَ لَهُ، و مَن أَحْیا أرضاً مَیْتَةً ثقةً باللّه واحتِساباً کان حقّاً علی اللّه أنْ یُعینَه و أنْ یُبارِکَ لَه16؛ سه کار است که هرکس به اعتماد خدا و به انتظار ثواب انجام دهد، برخدا لازم است که وی را یاری کند و او را برکت دهد:
1. هرکس در آزاد ساختن خود به اعتماد خدا و به امید ثواب بکوشد، برخدا لازم است که وی را یاری کند و او را برکت دهد.
2. و هرکه به اعتماد خدا و به امید ثواب ازدواج کند، برخدا لازم است که وی را یاری کند و او را برکت دهد.
3. و هرکه به اعتماد خدا و به امید ثواب، زمین بایری را آباد کند، بر خدا لازم است که وی را یاری کند و او را برکت دهد.»
5. «ثلاثة حقّ علی اللّه تعالی عَونُهُم: المجاهد فی سبیل اللّه، والمکاتِب الذی یرید الأداء، والناکح الذی یرید العفاف17؛ سه نفرند که یاری آنها بر خدا [تفضّلاً [لازم است:
1. آن که در راه خدا جهاد کند.
2. و بنده ای که برای آزادی خود قرارداد بسته و می خواهد قیمت آن را بپردازد.
3. و کسی که به منظور عفّت، زن می گیرد.»
6. «تزوّجوا النساءَ فإنّهنّ یأتین بالمال18؛ زن بگیرید که زنان، توانگری می آورند.»
3. انتخاب همسر
برای انتخاب همسری شایسته، سزاوار است که انسان به صفات کسی که می خواهد با او ازدواج کند، توجّه نموده به آن اهمیت دهد و همسری برگزیند که خوشنام و خوش اخلاق باشد و تنها به زیبایی و مال او بسنده نشود. بهترین همسر از نگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم خانمی با این ویژگی ها است:
1. ولود و زایا؛
2. ودود و با محبت؛
3. عفیف و پاکدامن؛
4. عزیز در میان خانواده خود؛
5. متواضع نسبت به شوهر خود؛
6. برای همسرش زینت و آرایش کند؛
7. نسبت به غیر همسر، نجیب و پاکدامن باشد؛
8. حرف شنوی از شوهر داشته، از او اطاعت کند.19
در انتخاب همسر، اصالت و نجابت خانوادگی، کفویت و مسائل ژنتیکی را نیز باید در نظر داشت. ژنها به عنوان عوامل انتقال صفات از نسلی به نسل دیگر اند که در برخی روایات تلویحاً بدان اشاره شده است؛ در روایتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم آمده است:
«أُنْظُر فی اَیِّ نصابٍ تَضَعُ وَلَدَکَ فإنّ العِرْقَ دسّاسٌ20؛ بنگر فرزند خود را در کجا قرار می دهی؛ زیرا رگ (ژن) تأثیر خود را باقی می گذارد.»
در این زمینه به روایت جالب دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم تیمّن می جوییم که می فرمایند:
«تخیّروا لنطفکم فإنّ النّساء یلدن أشباه اخوانهنّ و اخواتهنّ».21
برای انتخاب همسر، تحقیق و بررسی و شناخت برادران و خواهران کسی که می خواهد از او خواستگاری کند، خود یک معیار و ملاک می تواند باشد؛ چه این که همسران همانند برادران و خواهران خویش فرزند می آورند.
مسأله کفویت نیز این چنین مورد توجّه قرار گرفته است:
«تخیَّروا لنطفکم فأنکحوا الأکفاء و أنکحوا إلیهم22؛ در گزینش همسر برای خود، محلّ مناسب انتخاب کنید و از اشخاص هم شأن خود زن بگیرید و به آنها زن بدهید.»
خواستگاری از دختران شایسته و واجد شرایط فامیل ـ در لسان برخی از روایات ـ در شمار یک اولویت است، چنان که در این روایت آمده است:
«النّاکح فی قومه کالمُعْشب فی داره23؛ آن که از خاندان خویش زن گیرد، چنان است که در خانه خویش علف چیند.»
از مهم ترین معیارهای انتخاب همسر، دین داری اوست، در روایاتی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و سایر ائمه اطهار علیهم السلام به یادگار مانده، می توان بهترین ملاک ها و معیارهای انتخاب را به دست آورد و در پرتو آن رهنمودهای والا و ارجمند، زندگی سعادتمندانه ای پی ریخت. در ذیل، برخی از آن روایات را به عنوان راهکارهایی بس ارزشمند به خانواده های مؤمن تقدیم می کنیم:
1. «تُنکَحُ المرأةُ لأرْبَعٍ: لمالها، ولحسبها ولجمالها و لدینها فَاظفر بذات الدین تربت یداک24؛ زن را برای چهار چیز گیرند: مال، شرف، جمال و دین. و تو زن دین دار بجوی.»
2. «إذا جاءکم مَن ترضون دینه و أمانته یخطب [الیکم] فزوّجون...25؛ اگر کسی به خواستگاری (دختر) شما آمد که از دینداری و امانت داری او راضی هستید، به او زن دهید...»
4. تربیت فرزند
خانواده، نقش مهم و مؤثری در تربیت فرزند ایفا می کند. شخصیتِ آدمی عمدتاً در سنین کودکی و از طریق امر و نهی های والدین و دیگر اعضای خانواده شکل می گیرد. به طور کلّی والدین، فرزندان خود را با آموزش مستقیم و غیر مستقیم تربیت می کنند. فرزندان، بسیاری از الگوهای رفتاری، خصوصیات اخلاقی، انگیزه ها و نگرشها و ارزشهای والدین خود را از طریق فرایندهای تقلید و همانند سازی کسب کرده و زمان بسیاری را برای مشاهده رفتار والدین و الگوبرداری از آن صرف می کنند. هنگامی که والدین، با اشتیاق، تعهد و قاطعیت معقولی به وظایف خویش روی می آورند، کودکان تمایل پیدا می کنند که خود را با این جنبه از منش آنان وفق دهند.
اصولاً کودکان موجوداتی پاک و خدا جوی هستند. محیط مناسب خانواده می تواند این فطرت توحیدی را در آنان بارور و شکوفا سازد؛ در حالی که محیط نامناسب، سدّی در برابر رشد و تعالی آنها خواهد بود و یا موجب رشد معیوب، منحرف یا یک بُعدی آنان خواهد شد. شاکله وجودی انسان و اساس خصوصیات اخلاقی وی از ابتدای کودکی ـ به خصوص در سالهای اولیه عمر ـ در خانواده پی ریزی می شود. علاقه فراوان به فراگیری و انعطاف پذیری عمیق در برابر تأثیرات رفتار و عکس العملهای والدین و اطرافیان، ویژه مرحله خردسالی و قبل از ورود به دبستان است. به همین دلیل، همه معلومات، عادتها، عکس العملها و ویژگیهای اخلاقی ای که در این دوران تحصیل می گردد، به طور ریشه دار و مستحکم و عمیق، در روح کودک باقی مانده و بنای اصلی شخصیت و سازمان و شاکله وجودی او را تشکیل می دهد و بر اساس آن، شخصیت او شکل می گیرد. اعضای بزرگتر خانواده ها ـ به ویژه پدران محترم و مادران گرانقدر ـ مسئولیت دارند که با طرح ارزشهای والای اخلاقی در قالب قصه ها و داستان ها و مثل هایی از تاریخ زندگی ائمه معصومین علیهم السلام و بزرگان و با زبانی ساده و دلنشین، کودک را با پاکی ها، صداقت ها، رشادت ها، کرامت ها، ایثارها و گذشت ها آشنا ساخته و روح و روان او را صیقل دهند. کودکان از همان اوّلین سال های زندگی خود دارای استعداد قابل توجّهی برای مشاهده، یادگیری و الگوسازی هستند. پدر و مادر آگاه باید اوّلین تقلیدها و همانند سازی های مثبت فرزند خود را به فال نیک بگیرند و او را در مسیر مطلوب، هدایت و تشویق کنند.
در متون اسلامی ما نقل شده است: زمانی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به سجده می رفتند، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام بازی کنان سوار بر دوش رسول اللّه صلی الله علیه و آله وسلم می شدند و آن بزرگوار به قدری سجده خود را طولانی می کرد که آنان خسته شده، پایین بیایند. ای کاش ما نیز در رفتار و گفتار خود، کودکان را جذب کنیم تا آنان نیز به اخلاق و مذهب علاقه مند شوند! در هر حال، پدر و مادر باید توجه داشته باشد که اوّلین الگوهای فرزندان هستند و اگر آنان در وظایف دینی صادق و جدّی باشند فرزندان خود را نیز می توانند مذهبی بار بیاورند. این نکته نیز در خور توجه است که هرچه پدر و مادر در تربیت مذهبی فرزندان خود هماهنگ تر باشند و کسانی که با کودک سروکار دارند هماهنگ عمل کنند، رشد گرایش های اخلاقی و مذهبی در کودکان و نوجوانان سریع تر خواهد بود. هماهنگی بعدی باید میان خانه و مدرسه و سرانجام مطلوب ترین نتیجه، هنگامی حاصل خواهد شد که خانواده، مدرسه و فرهنگ اجتماعی با یکدیگر هماهنگ باشند و انتظارات شان از کودکان و نوجوانان نیز هماهنگ، واقع بینانه و در حدّ توان کودک یا نوجوان باشد.26
یکی از آموزه های تربیتی در «سیره نبوی» توزیع عادلانه محبت بین فرزندان است! در این باره روایاتی از آن حضرت نقل شده است از جمله:
«اعدلوا بین اولادکم کما تحبّون ان یعدلوا بینکم فی البرّ و اللطف27؛ بین فرزندانتان به عدالت رفتار کنید، چنان که می خواهید [مردم و فرزندان] در نیکی و لطف، با شما به عدالت رفتار کنند.»
نقل است شخصی که دو فرزند پسر داشت، در حضور حضرت یکی را بوسید و به دیگری توجهی نکرد، پیامبر با نگرانی به او فرمود: چرا میان دو فرزندت فرق گذاشتی!؟28 و در کلامی گهربار فرمود:
«انّ اللّه تعالی یحبّ ان تعدلوا بین اولادکم حتّی فی القُبل29؛ خداوند دوست دارد که میان فرزندان خود حتّی در بوسیدن آنها، به عدالت رفتار کنید».
