مدخل
حیات معنوی و الگویی خاتم رسولان، در عمل و رفتار پیروانش جلوه می کند.
امروز بیش از هر زمان، پیروی از آن «الگوی کامل» و تأسی به آن «اسوه حسنه» بر امت آن حضرت ضروری است، تا نه تنها با قلم و تألیف و مقالات از ساحت نورانی پیامبر اعظم(ص) دفاع شود، بلکه مؤثرترین دفاع و رساترین تبلیغ، با «زبان عمل» صورت پذیرد و چشم جهانیان با مشاهده رفتار و اخلاقِ «امت محمدی» دریابند که آنچه در باره پیامبر به عنوان تبلیغ سوء، گفته و نوشته و پخش می شود بی اساس است و سیمای نورانی حضرت محمد(ص)، درخشان تر از آن است که با ابرهای تیره شبهات مخالفان و لجن پراکنی معاندان، از فروغ افشانی باز ماند.
از این رو، در سال پیامبر اعظم(ص)، هم تبیین و طرح ویژگی های شخصیت بزرگ پیامبر ضروری است، هم آراستن خود به خُلق و خوی نبوی در همه ابعاد، از جمله در بُعد زندگی خانوادگی و برخوردهای اجتماعی.
آنچه می خوانید، نمونه هایی از سیره اخلاقی نبی مکرّم در خانه و خانواده و میان خویشان و در جمع مردم و روابط اجتماعی است، تا از این رهگذر و در پی آشنایی بیشتر با این «مدل اخلاق»، رفتارمان نیز با اوصاف و سیره آن بزرگوار، همسو و هماهنگ باشد. اگر قرآن کریم ما را توصیه کرده که آنچه پیامبر خدا به شما داد، آن را بگیرید، «ما اَتاکم الرَّسُولُ فَخُذُوه» شامل پیروی از سیره آن حضرت نیز می شود، چرا که داده های حضرت رسول به امتش تنها در بُعد گفتار و فرمان نیست، بلکه سیره او نیز معیار و ملاک و میزان عمل است و به این سرمشق هم باید نیک توجه کنیم و آن را به شایستگی عمل کنیم.
اینک مروری بر نمونه هایی از خُلق و خوی مصطفوی در مسائل خانوادگی و اجتماعی و معاشرتی:
1ـ همدلی با خانواده
اگر خانواده را مجموعه کوچکی به شمار آوریم که رفتار زن و شوهر و فرزندان با یکدیگر، آن را صفا می بخشد و همدلی میان افراد، آن را قوام و استحکام می دهد، نمونه این رفتار در خانه محمد(ص) دیده می شود.
پیامبر خدا(ص) در خانه که بود، از هر نوع غذایی که فراهم می کردند می خورد و از آنچه خدا حلال کرده است همراه خانواده و خدمتکاران تناول می کرد و هرگز از غذایی بدگویی و مذمت نمی کرد: «کانَ رسول اللّه یأکل کُلَّ الأصناف مِنَ الطّعام و کانَ یأکُل ممّا احلّ اللّه له مع اهله و خَدَمِه اِذا أَکَلوا...». سرسفره با خانواده می نشست و غذا می خورد، مگر آنکه مهمانی وارد شود که آنگاه همراه مهمان غذا می خورد.
از جلوه های این همدلی، تخصیص وقتی برای خانواده بود. پیامبر با آن همه اشتغالات و درگیری های مختلف، وقتی داخل خانه بود، اوقات خویش را سه بخش می کرد و غیر از وقت خاص برای خدا و عبادت و برای کارهای شخصی خویش، بخشی را هم مخصوص خانواده می کرد: «و جزءا لاِءهلِهِ.» روشن است که این گونه حضور عاطفی در خانه و انس با خانواده، در قوام کانون زندگی بسیار مؤثر است.
2ـ مشارکت در کارهای خانه
بار سنگین خانواده به دوش زن و مرد است. گرچه به لحاظ عادی، کارهای بیرون خانه به مرد سپرده می شود و کارهای داخل خانه را زن بر عهده می گیرد، ولی همکاری و مشارکت با همسر و افراد خانواده در امور مربوط به داخل خانه، هم کانون خانواده را گرم تر می سازد، هم محبت همسر را می افزاید، هم از سختی کار در خانه می کاهد.
پیامبر اعظم(ص) چنین بود. جز آنکه به دوختن و وصله زدن کفش و لباس خویش مشغول می شد، در را باز می کرد، گوسفند را می دوشید، زانوی شتر را می بست و شیر آن را می دوشید، اگر خادم خانه خسته می شد، در آسیاب کردن گندم به او کمک می کرد و آب و ظرف وضوی خود را خودش مهیا می کرد تا هنگام برخاستن برای تهجّد شبانه برای کسی زحمت نباشد:
«و کانَ یخصف النّعلَ و یُرقّع الثَوبَ و یَفْتَحُ البابَ و یَحْلِبُ الشّاةَ و یَعقِلُ البعِرَ فیحلِبُها وَ یَطْحَنُ مَعَ الخادمِ اِذا اَعیا و یَضَعُ طَهورَهَ باللّیلِ بِیده ...».
در نقل دیگری چنین آمده است:
«یَخدِمُ فی مِهنَةِ اَهْلِهِ و یقطَعُ اللّحمَ؛
در کارهای خانواده به آنان خدمت می کرد و با دست خود گوشت خرد می کرد.»
3ـ همسرداری
احترام، خوشرفتاری، حق شناسی، همکاری و محبت و وفا نسبت به همسر و شرکت در غم و شادی و راحت و رنج او، از نشانه های «همسرداری» است و ساختن بر مشکلات و تندی ها و بدخُلقی ها و صبوری بر ناملایمات و جفا، نشانه ای دیگر. پیامبر اکرم(ص) می فرمود:
«اَلا خَیْرُکم خَیرُکم لِنسائِهِ وَ اَنا خیرُکم لِنِسائی؛
آگاه باشید، بهترین شما کسی است که نسبت به همسرانش بهتر باشد و من بهترین شما نسبت به همسرانم هستم.»
پیامبر اکرم(ص) با آنکه بیشتر همسرانش سالخورده بودند، بر اساس آیه قرآن که می فرماید: با زنان به نیکی رفتار و معاشرت کنید (عاشروهنّ بالمعروف)، با همه آنان خوشرفتاری داشت و بر بدرفتاری های آنان صبر می کرد و از سختگیری بر همسران و فرزندان نهی می نمود.
وفاداری به همسر، یکی دیگر از جلوه های همسرداری است، یعنی همسر را و خوبی ها و خدمات و زحماتش را مد نظر داشتن و حتی پس از مرگ هم فراموش نکردن. رسول خدا حتی نسبت به زنانی که با همسر گرامی اش خدیجه کبرا رفاقت و رفت و آمد داشتند احترام می کرد. روزی پیرزنی خدمت آن حضرت رسید. حضرت به او خیلی ملاطفت و تکریم کرد. پس از رفتنش عایشه پرسید: او که بود؟ فرمود: او در زمان خدیجه سراغ ما می آمد. از نشانه های ایمان، وفاداری و خوش عهدی است.
وفاداری پیامبر به حضرت خدیجه، مثال زدنی است. روزی پیامبر به یاد خدیجه افتاد و گریست، در حالی که کنار همسرانش بود. عایشه گفت: بر پیرزن عجوزی از پیرزنان سرخ روی بنی اسد گریه می کنی؟!
پیامبر فرمود: وقتی که شما تکذیبم کردید او مرا تصدیق کرد، وقتی شما کفر ورزیدید او به من ایمان آورد، وقتی شما از فرزند آوردن عقیم بودید او برایم فرزند به دنیا آورد! عایشه گوید: از آن پس پیوسته می کوشیدم با یادکرد از خدیجه، جایی در دل پیامبر خدا باز کنم.
این نشان قدرشناسی و وفای پیامبر نسبت به همسر خویش و از یاد نبردن خدمات و خوبی های اوست. خدیجه کبرا برای پیامبر خدا، مونس و همدم و پشتیبان و حمایت کننده ای جدی بود و چون پیامبر از محیط بیرون و مخالفت های قریش و حرف های ناپسند مردم رنجیده و غمگین می شد، وقتی به خانه می آمد، رفتار خدیجه، آن حضرت را تسکین و آرامش می داد و غمش کاهش می یافت؛ این بود که رسول خدا(ص) هم حرمت او را همواره نگه می داشت و از او به نیکی یاد می کرد و می فرمود: هیچ کس خدیجه نمی شود!
4ـ مهمان نوازی
احترام، پذیرایی، تکریم و ملاطفت نسبت به مهمان، از ارزش های اخلاقی است. رسول خدا(ص) برای مهمان خویش زیرانداز می انداخت، پذیرایی می کرد، با او هم غذا می شد و به نیازش رسیدگی می کرد.
سلمان فارسی نقل می کند: به خانه پیامبر خدا(ص) رفتم، بالشی که مخصوص خودش بود پشت من قرار داد. و این رفتار را با مهمانان دیگر هم داشت. برای آنان زیرانداز می انداخت. بخصوص اگر خویشاوند بودند، تکریم بیشتری روا می داشت. به روایت امام صادق(ع) روزی یکی از خواهران رضاعی پیامبر به محضر آن حضرت رسید. چون نگاه پیامبر به او افتاد، خیلی خوشحال شد، ردای خود را زیر او پهن کرد و او را روی آن نشاند، با او به گفتگو مشغول شد و شادمانی نشان داد. چون آن زن برخاست و رفت، برادرش آمد. اما پیامبر نسبت به او عنایت و تکریم کمتری داشت. وقتی علت را پرسیدند فرمود: برای آنکه آن خواهر نسبت به پدرش مهربان تر از آن برادر بود.
این برخورد علاوه بر مهمان نوازی، نگاه ارزشی حضرت را نیز نشان می دهد و خدمت به پدر را ملاکی برای شایستگی افراد بیان می کند.
افرادی که مهمان حضرت می شدند، گاهی پس از صرف غذا نمی رفتند و می نشستند و به صحبت مشغول می شدند. پیامبر هم به روی خود نمی آورد و تحمل می کرد. تا آنکه آیه نازل شد و از مؤمنان خواست که وقتی مهمان پیامبر بودند، پس از صرف غذا متفرق شوند، چون نشستن بی جهت آنان، مزاحمت برای پیامبر بود و او را از کارهای دیگر باز می داشت.
نیز روایت شده است که وقتی کسی وارد خانه حضرت می شد، رسول خدا(ص) به عنوان حرمت نهادن به او که مهمانش بود، هرگز از مجلس برنمی خاست و بیرون نمی رفت، تا آنکه خودِ آن شخص برخیزد و برود. به تکریم آن حضرت نسبت به سلمان فارسی اشاره شد. پیامبر پس از آن برخورد، به وی فرمود: ای سلمان! هیچ مسلمانی بر برادر مسلمانش وارد نمی شود و او به عنوان اکرام و احترام، زیرانداز برایش نمی گسترد، مگر آنکه خداوند او را می بخشاید. وقتی مهمان داشت، با مهمان غذا می خورد و دست از غذا خوردن نمی کشید مگر آنکه مهمان دست از طعام بکشد.
5ـ احترام به واردین و مراجعین
افزون بر مهمان نوازی که خصلت حضرت بود، چه در خانه یا مسجد یا بیرون، هر کس که به حضور او می رسید تا دیدار کند، یا حاجتی و کاری داشت، مورد تکریم پیامبر قرار می گرفت و به شخصیت آن وارد، احترام می کرد. شیوه حضرت چنین بود که وقتی شخصی به محضرش وارد می شد، زیرانداز خود را برای او می گسترد تا بنشیند و اگر نمی پذیرفت، آنقدر اصرار می فرمود تا طرف قبول کند: «و کانَ یؤثر الدّاخلَ علیه بِالوسادةِ الّتی تحَتَه، فانْ ابی اَنْ یَقبَلها عَزَمَ علیه حتّی یَفعَلَ.»
وقتی در یکی از دیدارهای مردمی، اتاق حضرت پر از جمعیت بود، جریر بن عبداللّه وارد شد و داخل اتاق جایی برای او نبود. بیرون از اتاق نشست. پیامبر چون نگاهش به او افتاد، عبای خود را از دوش خود برگرفت و پیچید و به سمت او فرستاد تا روی آن بنشیند. اما جریر هم ادب نشان داد و عبای پیامبر را بر صورت خود نهاد و بوسه بر آن زد.
این شیوه، تنها نسبت به آشنایان و افراد متشخّص انجام نمی گرفت، بلکه همگانی بود و هر کس خدمت او می رسید مورد اکرام قرار می گرفت و زیراندازش یا عبایش را برای او پهن می کرد، هر چند میان او و واردین، خویشاوندی و آشنایی و سابقه رفاقت نباشد: «و کان یُکرِمُ مَن دَخَل علیه، حتّی رُبّما بَسَط ثَوبَه لِمَنْ لیست بینَهُ و بینَهُ قِرابةٌ و لا رضاعٌ یُجلِسُهُ علیه.»
چنین احترامی، نوعی تکریم ارباب رجوع بود که در سیره حضرتش وجود داشت. به این نمونه هم دقت کنید:
مردی وارد مسجد شد و به حضور پیامبر رسید. رسول خدا(ص) تنها بود و مسجد هم وسیع. ولی پیامبر در عین حال جا به جا شد و برای آن مرد، جا باز کرد. وی گفت: یا رسول اللّه ! جا که وسیع است. حضرت فرمود:
«اِنَّ حَقَّ المسلِمِ عَلَی المُسلِمِ اِذا رَآه یُریدُ الجلوسَ اِلیه اَنْ یَتَزَحْزَحَ له؛
از جمله حقوق مسلمان بر برادر مسلمانش این است که وقتی دید می خواهد کنار او بنشیند، برایش جا باز کند و کنارتر بنشیند.»
تلاش برای انجام خواسته مراجعین گامی دیگر در این راه بود. هر کس از وی درخواستی داشت، یا آن را انجام می داد، و اگر نمی توانست حداقل با سخن نیک و کلام نرم پاسخش را می داد و اخلاق نیکوی خود را شامل همگان می ساخت. اگر یک مراجعه کننده غریب و ناآشنا رفتار تندی داشت، به نحوی که اصحاب می خواستند با او به تندی عمل کنند، حضرت نمی گذاشت و می فرمود:
هر گاه حاجتمندی را دیدید که آمده و خواسته ای دارد، او را پذیرایی و تکریم کنید: «اذا رأیتُم طالبَ الحاجَةِ یَطْلُبُها فَأرْفِدُوه.»
6ـ مراعات حال مردم
از جلوه های رحمت نبوی نسبت به امت، دلسوزی و ترحم و مهربانی بود و مردم و ضعیفان را مراعات می کرد و تا به آنان سخت نگذرد و این مصداق آیه شریفه «بالمؤمنین رؤوفٌ رحیم» است.
سخنرانی طولانی و خطبه نماز جمعه مفصل و طول دادن نماز، معمولاً برای افراد ضعیف خسته کننده است. پیامبر خدا حال آنان را مراعات می کرد. به فرموده حضرت علی(ع):
پیامبر خدا(ص) در عین حال که نمازش کامل بود، از همه کوتاه تر می خواند و خطبه هایش کوتاه ترین خطبه ها بود و حرف های غیر لازم کمتر می گفت.
البته این در نماز واجب بود که به جماعت خوانده می شد، و گرنه نمازهای مستحبی را در خلوت خویش بسیار هم طولانی می خواند و آنقدر به عبادت می ایستاد که پاهای مبارکش ورم می کرد.
پیامبر گاهی در نماز جمعه یا جماعت، صدای گریه کودک می شنید، نماز را سریع تر می خواند و تمام می کرد، تا مادر آن کودک به فرزندش برسد. آن حضرت با آنکه اغلب نمازهای مغرب و عشا را با فاصله می خواند، اما در سفرها که شتاب در پیمودن راه بود، یا در شب های بارانی، یا وقتی کار فوری داشت، «مغرب» را دیرتر و «عشا» را زودتر می خواند و دو نماز را با هم و بدون فاصله می خواند و می فرمود: هر کس رحم نکند، مورد ترحم قرار نمی گیرد!
خطبه های کوتاه وی نیز مظهری از همین رحمت و مراعات بود «کانَ اقصرَ الناس خُطبةً و اَقَلَّهُ هَذَرا.»
حتی هنگام غذا بر سر سفره های جمعی نیز مراعات حال افراد را می کرد تا کسی گرسنه نماند. چنین روایت شده است:
«إَذا اَکَل مَع قومٍ طَعاما کانَ اوّلَ مَنْ یَضَعُ یَدَهُ و آخِرَ من یَرْفَعُها، لِیأکُلَ القومُ؛
هر گاه همراه گروهی غذا می خورد، اولین کسی بود که دست به سوی غذا می برد و آخرین نفری بود که دست از طعام برمی داشت، تا دیگران بخورند.»
چون اگر چنین نمی کرد، شاید کسانی از روی حجب و حیا با آنکه سیر نشده اند دست از غذا بکشند، یا در آغاز طعام با آنکه بسیار گرسنه و بی تابند، به لحاظ رعایت ادب، آغاز به خوردن نکنند. این رفتار، سبب می شد کسی گرسنه از سر سفره برنخیزد.
گاهی آن حضرت سواره بود. اجازه نمی داد کسی یا کسانی پیاده همراه او بیاید. یا او را سوار بر مرکب خویش می کرد، یا اگر طرف حاضر نبود سوار شود، می فرمود: پس جلوتر برو و در فلان جا منتظرم باش تا برسم.
گاهی کودکی را می آوردند که حضرت برایش دعا کند تا نامگذاری کند. حضرت برای تکریم خانواده اش کودک را به آغوش می گرفت و کودک در دامن پیامبر گاهی ادرار می کرد. بعضی از حاضران بر سر بچه داد می کشیدند، حضرت آنان را نهی می کرد و می فرمود: بگذارید ادرارش تمام شود. سپس بعد از دعا یا نامگذاری و خوشحال کردن بستگان آن کودک برمی خاست و جامه خویش را می شست و چنان رفتار می کرد که آنان تصور نکنند پیامبر از این پیش آمد ناراحت شده است و این نهایت مراعات حال مردم و لطف و مهرورزی به آنان است.
7ـ ادب و تواضع
ادب در برخورد، هم محبوبیت آور است، هم نشانه شخصیت انسان، هم نشان حرمت نهادن به انسان های دیگر.
پیامبر خدا(ص) ادب شده الهی بود و می فرمود: «اَدّبنی ربّی فَأحَسَن تأدیبی»، هم در رفتارش با مردم، ادب را رعایت می کرد.
ادب، جلوه های مختلف دارد که در نگاه، سخن، جواب، نشستن، غذا خوردن و ... خود را نشان می دهد. پیامبر خدا(ص) افراد را با بهترین لقب ها صدا می کرد و از نام بد نهادن بر اشخاص پرهیز داشت. هرگز رسول خدا(ص) را ندیدند که پای خود را پیش همنشین خود دراز کند: «ما رُئِیَ مُقدِّما رِجْلَهُ بَیْنَ یَدَی جلیسٍ لَهُ قَطُّ» آن حضرت هرگز کلام کسی را قطع نمی کرد، بلکه گوش می داد تا سخنش به پایان برسد. نزد دیگران آروغ نمی زد، خنده اش تبسم بود و به حد قهقهه نمی رسید، هرگز زانوهای خود را پیش دیگران لخت نمی کرد: «ما اَخرَج رُکبَتَیهِ بَینَ یدیْ جلیسٍ لَهُ قَطُّ»، هنگام غذا خوردن بر سر سفره هم که می نشست، زانوان و قدم های خویش را جمع می کرد و مثل نمازگزار در حالت تشهد می نشست، با حوصله به حرف های دیگران گوش می داد، وقتی هم سخن می گفت، سخن خویش را با لبخند می آمیخت:
«کانَ رسولُ اللّه (ص) اِذا حَدَّث بحدیثٍ تَبسَّمَ فی حدیثهِ».
از نشانه های دیگر ادب نبوی، آراستگی هنگام حضور در جمع مسلمانان بود. وقتی می خواست به مسجد برود یا در جمعی حاضر شود، نگاه در آینه می کرد. سر و صورت خود را شانه می زد و مرتب می کرد و خود را هم برای خانواده و هم برای اصحاب می آراست و می فرمود: خداوند دوست دارد که بنده اش وقتی نزد برادرانش بیرون می آید، خود را برای آنان آماده و آراسته سازد. عطر زدن و خوشبویی آن پیامبر نیز جلوه ای از ادب رفتاری حضرت در اجتماع بود.
8ـ مردمی زیستن
رسول خدا(ص) با آنکه اولین شخصیت جهان آفرینش و افضل انبیا و دارای آن موقعیت دینی، علمی، اجتماعی و سیاسی و محبوبیت بود، اما رفتار و زندگیش کاملاً مردمی و با مردم و کنار مردم و همدرد و همداستان با مردم بود و تواضع و فروتنی حضرت بی نظیر بود. اینکه قرآن در باره او و از زبان او می گوید: «أنا بشرٌ مِثلکم»، واقعا خود را مثل دیگران می دانست و برای خود امتیاز خاصی قائل نبود. در میان مردم حلقه وار می نشست، وارد مجلسی که می شد هر جا که جا بود می نشست، روی زمین غذا می خورد، مثل بندگان روی زمین می نشست، به تشییع جنازه و عیادت مریض می رفت، با فقیران و بینوایان همنشین و هم غذا می شد: «یجالسُ الفقراءَ و یؤاکِلُ المَساکینَ».
با آنکه روح بلند و افکار عالی و قرب به خدا داشت، اما در زندگی عادی مثل دیگران بود و حرکات خاصی نداشت. به نقل زید بن ثابت: ما هر گاه در حضور پیامبر بودیم، اگر در باره آخرت و یاد قیامت سخن می گفتیم، با ما در باره همان موضوع هم صحبت می شد و اگر از دنیا می گفتیم، حرف دنیایی می زد و اگر از خوردنی و نوشیدنی صحبت می کردیم، آن حضرت هم با ما در باره همین ها حرف می زد و بر هر چه که ما می خندیم، یا از هر چه که تعجب می کردیم، آن حضرت هم می خندید و تعجب می کرد:
«یَضحکُ ممّا یَضحکون و یَتعجّبُ ممّا یَتعجَّبونَ منه.»
این نهایت مردمی زیستن او بود و اینکه خود را برای مردم نمی گرفت!
ابوذر غفاری نقل می کند: میان اصحاب می نشست، گاهی فردی که غریب و ناشناس بود می آمد و آن حضرت را به شخص نمی شناخت، می پرسید که پیامبر کدام یک از شماست؟ این بود که از آن حضرت خواستیم اجازه دهد جایگاهی برایش بسازیم که آنجا بنشیند تا افراد غریبه او را بشناسند. موافقت فرمود. دکه و سکو مانندی از گِل درست کردیم، پیامبر روی آن می نشست، ما هم در دو طرف او می نشستیم. آیا مردمی تر از این می توان یافت؟
در سفرها، حضرت رسول(ص) در آخرهای مردم راه می رفت، به دیگران کمک می کرد، آنان را بر مرکب خویش سوار می کرد و راهنمایی می نمود:
«کانَ رَسُولُ اللّه ِ فی اُخریاتِ الناسِ یُزجِی الضّعیفَ وَ یُردِفُه و یَدُلُّهُم.»
آن حضرت در قید و بند مرکب خاص برای تردد نبود. گاهی سوار اسب یا استر می شد، گاهی هم سوار بر الاغ می شد و کسی را هم همراه خود سوار می کرد، گاهی هم اگر وسیله ای نبود، پیاده و پابرهنه و بدون عبا و عمامه رفت و آمد می کرد: «... وَ یَمشی راجِلاً وَ حافیا بلا رِداءٍ وَ لا عَمامةٍ.»
در یکی از سفرها برای تهیه غذا، هر کس به کاری پرداخت، پیامبر هم به جمع آوری هیزم مشغول شد و هر چه اصحاب می خواستند او را از این کار بازدارند نپذیرفت و با آنان در آماده سازی غذا مشارکت داشت. در جنگ خندق هم در حفر خندق، دوشادوش دیگران به تلاش مشغول بود.
در سخن گفتن نیز ساده حرف می زد و با آنکه عقل کل و والا بود، زبانی مردمی داشت و در سطح مردم سخن می گفت. به فرموده امام صادق(ع):
«ما کلّم رسولُ اللّه ِ(ص) العِبادَ بِکُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ، قالَ رَسُولُ اللّه (ص): اِنّا مَعْشَرُ الأنبیاءِ اُمِرْنا اَنْ نُکَلِّمَ النّاسَ علی قَدرِ عقولِهِم؛
پیامبر خدا(ص) هرگز با کُنه و نهایت عقل خویش با مردم سخن نگفت. آن حضرت فرموده است: ما پیامبران مأموریم که با مردم به اندازه عقل هایشان صحبت کنیم.»
9ـ گشاده رویی
چهره و برخورد اولیه، یا کمند جذب و محبت است، یا عامل دفع و گریز.
پیامبر خدا(ص) گشاده رو و خندان بود و رفتاری پرجاذبه داشت. جز در حالتی که قرآن نازل می شد، یا موعظه می کرد، اغلب خندان و متبسم بود. در حدیث است:
«کانَ اَکْثَرَ النّاسِ تبسُّما و ضِحْکا فی وجُوهِ اَصحابه؛
از همه مردم بیشتر خنده رو بود و در چهره اصحابش لبخند می زد».
گاهی هم با دیگران مزاح و شوخی می کرد، با این هدف که آنان را مسرور و خرسند سازد.
اخلاق او چنان بود که به هر کس می رسید ـ حتی کودکان ـ سلام می داد و با هر مسلمانی که برخورد می کرد، مصاحفه می کرد و هنگام دست دادن، آنقدر دست خود را در دست طرف مقابل نگه می داشت که او دست خود را عقب بکشد و با چنین صمیمیتی در برخورد، در دل ها محبت و جاذبه می آفرید.
10ـ تحمل و بردباری
صبوری و تحمل در برابر مشکلات، حرف ها، تهمت ها، دشمنی ها و کارشکنی ها، از ضروری ترین صفات لازم برای یک پیشواست. پیامبر اکرم(ص) این ویژگی ها را در حد اعلا داشت و بارها خداوند به آن حضرت توصیه به تحمل حرف ها و حدیث ها داشت: «فاصْبِر علی ما یَقولُون.»
رسول خدا(ص) بر جفا و تندی و بی ادبی دیگران صبر می کرد. روزی یک عرب بادیه نشین سراغ پیامبر آمد و در برخورد، به شدت ردای آن حضرت را کشید، به گونه ای که حاشیه ردا بر گردن رسول خدا خط انداخت و اثر گذاشت. آنگاه به آن پیامبر رأفت خطاب کرد که: یا محمد! از آن اموال خدا که در اختیار توست، دستور بده به من بدهند. حضرت به او توجهی کرد، لبخندی زد و دستور داد چیزی به او بدهند. بیان حضرت علی(ع) در این تحمل عظیم و صبوری چنین است:
«یَصْبِرُ لِلْغَریبِ عَلی الَجْفَوةِ فی مَنطِقِه و مَسألته ...؛
بر جفا و تندی غریب در گفتار و درخواستش صبر می کرد.»
11ـ گذشت و پوزش پذیری
انسان های حقیر پیوسته در فکر انتقام جویی و مقابله به مثل اند، اما صاحبان روح های بلند و همت های عالی، گذشت و عفو را شیوه خود می سازند. رسول خدا(ص) با آن همه ستم و بدی که از قریش دیده بود، در فتح مکه به جای انتقامجویی، همه را بخشید و به آنان که شعار «انتقام، انتقام» می دادند اعتراض کرد. کسانی از یهود خیبر را هم که غذای مسموم برای حضرت فرستاده بودند و زنی یهودی را که غذای زهرآگین برای حضرت فراهم کرده بود، بخشود و از خطای آنان در گذشت.
عادت پیامبر بود که بدی را با بدی پاسخ ندهد، بلکه کریمانه گذشت کند و می بخشود:
«لا یَجزِی بالسّیئةِ السّیئَةَ، و لکن یَغْفِرُ و یَصْفَحُ.»
امت خویش را بر همین اخلاق تربیت کرده بود و خصلت ستیزه جویی و انتقام را به روحیه عفو و صَفْح تبدیل ساخته بود. نمونه ای از این روحیه هم در «پوزش پذیری» جلوه می کرد و اگر کسی خطا و جفایی می کرد، سپس عذرخواهی می کرد، حضرت می پذیرفت:
«لا یَجْفو علی اَحدٍ، یَقْبَلُ معذِرَةَ المُعتَذِرِ الیه؛
به کسی جفا و تندی نمی کرد، هر کس هم از او معذرت خواهی می کرد، می پذیرفت.»
حتی برخوردش با خدمتکار خود انس، کریمانه بود، نه ملامتگرانه. انس بن مالک می گوید: من نُه سال همراه پیامبر و خادم او بودم، هرگز به یاد ندارم که یک بار هم به من گفته باشد: چرا چنین و چنان کردی؟ و هرگز چیزی را بر من عیب نگرفت.
12ـ تفقّد از یاران
رأفت و رحمتی که به مؤمنان داشت، سبب می شد همواره به فکر و یاد آنان باشد و از مشکلات آنان آگاه گردد و از حال شان جویا شود. امیرالمؤمنین(ع) چنین روایت می کند:
«اِذا تَفقَّد الرّجُلَ مِن إخوانه ثَلاثةَ اَیّامٍ سَأل عَنْهُ، فإنْ کانَ غائبا دَعا لَهُ، و اِنْ کانَ شاهدا زارَهُ و إنْ کان مَریضا عادَهُ؛
هر گاه سه روز می گذشت و یکی از برادران دینی را نمی دید، جویای حال او می شد. اگر غایب و به سفر رفته بود، در حق او دعا می کرد، اگر شاهد و در شهر بود، به دیدارش می رفت و اگر بیمار بود، به عیادتش می رفت.»
جابر بن عبداللّه نقل می کند که در یکی از غزوات که همراه پیامبر بودم، شترم از رفتن باز ماند. پیامبر که در آخرهای مردم حرکت می کرد به من رسید و کمکم کرد تا شترم را که خوابیده بود و دیگر راه نمی رفت، از جایش برخیزاند، دوباره آن را خواباند و مرا سوار کرد و دوباره بلندش کرد. در طول راه که می رفتیم، از وضع پدرم و خانواده ام و بدهکاری پدرم که وفات یافته بود و از زن بیوه ای که با او ازدواج کرده بودم و شتری که خریده بودم و موضوعاتی از این دست پرسید و من جواب می دادم و از من خواست وقتی به مدینه رسیدیم، یادآوری کن کمکی به تو بکنم و وضعت بهتر شود.
پیامبر خدا(ص) توصیه می کرد که حاجت و نیاز کسانی را که دسترسی به من ندارند، یا نمی توانند نیازشان را مطرح کنند به من اطلاع دهید، چرا که خداوند در قیامت، قدم های کسانی را بر صراط استوار می دارد که حاجت حاجتمندان و گرفتاری درماندگان را به افراد توانگر و مسئولان و زمامداران برساند. این بود که در حضور او اگر از دیگران صحبتی می شد، از این گونه امور بود، نه عیوب و لغزش های آنان.
13ـ کارگشایی
رفع نیاز از دیگران و کمک به حل مشکلات شان از مسائل مهم در نظر پیامبر بود. چه در مسجد و چه در خانه، محضر او محل مراجعه دیگران برای نیازهایشان بود و حضرت در حد توان مساعدت می کرد و هرگز درخواستی را رد نمی کرد. حتی نسبت به ابوسفیان نیز با آن همه سابقه عداوت و بدرفتاری، این گونه رفتار می کرد. ابن عباس می گوید: مسلمانان توجهی به ابوسفیان نمی کردند و با او همنشین نمی شدند. روزی به پیامبر گفت: سه درخواست دارم. پیامبر فرمود: بگو ... هر سه خواسته خود را مطرح کرد و پیامبر هم پذیرفت.
عمر نقل می کند: روزی مردی به حضور حضرت آمد و درخواستی داشت. پیامبر خدا(ص) فرمود: الان چیزی ندارم بدهم. به حساب من هر چه می خواهی بخر، اگر چیزی به دست مان رسید، بدهی تو را می پردازیم. عمر گفت: یا رسول اللّه ! وقتی توانایی نداری، خدا هم بر تو تکلیفی ننهاده است! پیامبر از این سخن خوشش نیامد. آن مرد گفت: انفاق کن و نترس، چون از خدا چیزی کم نمی شود و پیامبر از این سخن مسرور گشت.
نزد رسول خدا(ص) کسانی قرب و منزلت بیشتری داشتند و از یاران ویژه او به شمار می رفتند که نسبت به مسلمانان خیرخواه تر و کارگشاتر باشند و ایثار و مواسات و کمک رسانی شان بیشتر باشد.
به نقل حضرت علی(ع) کسانی که با پیامبر کار داشتند و برای رفع حاجت در خانه خدمتش می رسیدند، بعضی یک حاجت داشتند، بعضی دو حاجت و بعضی بیشتر. پیامبر اکرم(ص) اوقات خویش را صرف آنان می کرد و مشکلات شان را برطرف می ساخت و وقت خود را به تناسب کار آنان تقسیم می کرد:
«فَمِنهُم ذو الحاجَةِ و منهم ذو الحاجَتَینِ وَ مِنهم ذوا لحوائجِ، فَیَتشاغَلُ بِهِم و یُشْغِلُهم فیما اَصْلَحَهُم.»
ایجاد روحیه همدردی و خدمت به دیگران، از تلاش های مهم حضرت بود و مؤمنان را همچون اعضای پیکر واحدی می دانست که عضوی از رنج عضو دیگر در ناراحتی به سر می برد و همه را «کالجسد الواحد» می شمرد و شعر زیبای سعدی: «بنی آدم اعضای یک پیکرند ...» ترجمانی از کلام نورانی آن حضرت است.
14ـ وحدت بخشی و الفت آفرینی
از خصلت های والای رسول خدا(ص) ایجاد الفت و مودت بین مردم و زدودن کینه ها، کدورت ها و اختلافات بود. اگر آن حضرت را «پیامبر وحدت» به شمار آوریم، بیراهه نرفته ایم.
صحنه های بسیاری در حیات پیامبر وجود دارد که شاهد این الفت آفرینی است. داستان تدبیر وحدت بخش او در نصب حجرالأسود در جای خود و جلوگیری از خونریزی میان قبایل قریش یکی از آنهاست، ایجاد مؤاخات و برادری میان مسلمانان پس از هجرت به مدینه، نمونه دیگر است، نهی آن حضرت از عیبجویی دیگران در حضورش نسبت به افراد غایب، تأکید بر مزیت نداشتن عرب بر عجم و سفید بر سیاه مگر براساس تقوا، پذیرش یکسان دعوت فقیر و غنی و برده و آزاد برای رفتن به مهمانی و خانه آنان، مصرف زکات برای تألیف قلوب، جلوگیری و حل نزاع دیرین میان اوس و خزرج در یثرب و ایجاد آشتی و الفت میان آنان و ... از این نمونه هاست.
حتی سخنان حضرت نیز مایه وحدت و الفت بود. زبان هر کس با نوع سخنی که می گوید، هم می تواند بذر نفاق و جدایی و اختلاف و نزاع بیفشاند و دوستی ها را به هم بزند، هم می تواند درگیری ها و مخاصمات و جدایی ها را از بین ببرد.
امام حسن مجتبی از قول امیرالمؤمنین(ع) این روش پیامبر را چنین توصیف می کند:
«کانَ رسولُ اللّه (ص) یَخْزِنُ لِسانَه اِلاّ فیما یَعینه، و یُؤلِّفُهُم و لا یُفَرِقُهم (و لا یُنفّرهم) وَ یُکرمُ کریمَ کُلِّ قَومٍ و یُوَلّیهِ علیهم؛
پیامبر خدا، زبان خود را از حرف زدن نگه می داشت مگر در جایی که برایش مفید بود و به او مربوط می شد، مردم را الفت و وحدت می بخشید و آنان را متفرق و بیزار از هم نمی ساخت، بزرگ هر قوم و جمعی را احترام می کرد و همان شخص را سرپرست آنان قرار می داد.»
روشن است که چنین رفتاری حاکی از مدیریت شایسته آن حضرت در حفظ قوام و انسجام مجموعه هاست و ابقای موقعیت ها و ریاست های هر گروه در الفت بخشی میان آنان مؤثر است.
در جامعه بشری و میان افراد، عوامل جدایی و مرزبندی عبارت است از: زبان، رنگ، نژاد، ملیت، قوم و قبیله، کشور و وطن، وضع طبقاتی و اقتصادی، مسئله بردگی و آزادی و ... . اما رسول خدا(ص) چه با بیان و چه در عمل، همه را یکسان می دید و می دانست و تنها «تقوا» را معیار برتری می شمرد و از این رو میان یاران و پیروان او، عرب و عجم، رومی و زنگی، برده و آزاد، سیاه و سفید، فقیر و غنی، قرشی و حبشی، مهاجر و انصار، رئیس قبیله و بنده زرخرید و ... دیده می شد و همه هم در مسلمانی برادر بودند و در جامعه کنار هم و همه «امت واحده» محسوب می شدند. به گفته مولانا در مثنوی:
همچون آن یک نور خورشید سما
صد شود نسبت به صحن خانه ها
لیک یک باشد همه انوارشان
چون که برگیری تو دیوار از میان
چون نماند خانه ها را قاعده
مؤمنان مانند، نفسِ واحده
و این از برکت دمِ الفت آفرین نبوی بود که آن مرزها را برداشت و وحدت آفرین گشت.
وز دمِ «المؤمنون اخوه» به پند
در شکستند و تن واحد شدند
عدالت در سیره نبوی مشهود بود و همین برابرنگری از عوامل دیگر الفت آفرین و وحدت بخش بود.
امام صادق(ع) در باره این اخلاق پیامبر(ص) می فرماید:
«کانَ رَسُول اللّه ِ(ص) یُقَسِّمُ لَحَظاتَه بینَ اَصْحابه، فَیَنْظُرُ إلی ذا و یَنْظُر إلی ذا بالسّویه؛
پیامبر خدا نگاههایش را میان اصحاب تقسیم می کرد و به این و آن یکسان نگاه می کرد». و به تعبیری که در بیان امیرالمؤمنین آمده است، سهم و بهره هر یک از همنشینان را ادا می کرد تا هیچ کس احساس نکند که دیگری نزد آن حضرت جایگاه بهتری دارد:
«یُعطی کُلاًّ مِن جُلَسائه نَصیبَه، حَتّی لا یَحْسَبَ جَلیسُه اَنَّ اَحَدا اَکرَمُ عَلَیهِ منه.»
15ـ مهربانی با کودکان، عنایت به جوانان
در جامعه جاهلیت زده حجاز که دختر را ننگ می دانستند و عاطفه نسبت به کودکان کم بود و معیار مهم در نظرشان کهولت سن و شیخ قبیله بود، پیامبر خدا(ص) به کودکان مهربان بود، دختر را عزیز می داشت و با توجه به جوانان، معیار را لیاقت و توانایی قرار داده بود.
می فرمود: پنج چیز است که تا زنده ام ترک نخواهم کرد، یکی از آنها سلام کردن به کودکان است، تا پس از من سنّت شود. نام کودکان را با احترام می برد. در باره دختران سفارش ویژه داشت و می فرمود: بهترین فرزندان شما دخترانند و از نشانه های خوش قدمی یک بانو آن است که فرزند نخست او دختر باشد. به کسی که از تولد دخترش ناراحت شده بود، فرمود: او همچون گلی است خوشبو که از آن بهره می بری.
پیامبر خدا(ص) به فرزندان خود مهر می ورزید، آنان را در آغوش می گرفت، لب هایشان را می بوسید و به اکرام فرزندان و دوست داشتن آنان سفارش می کرد و توصیه می فرمود که بین فرزندان تان به عدالت رفتار کنید، حتی در بوسیدن آنها. بوسیدن فرزند را کاری خوب می دانست که ثواب دارد:
«مَنْ قَبّل وَلَدَهُ کَتَبَ اللّه ُ لَهُ حَسَنةً؛
هر کس فرزندش را ببوسد، خدا برای او حسنه ای می نویسد.»
روزی پیامبر خدا(ص) دو فرزندش حسن و حسین علیهماالسلام را بوسید. اقرع بن حابس کنار آن حضرت بود. گفت: من ده فرزند دارم، تاکنون هیچ یک را نبوسیده ام! پیامبر فرمود: من با تو چه کنم، که خدا رحمت و عطوفت را از دلت کنده است؟! و این حدیث شریف از سخنان اوست:
«اَحِبُّوا الصبیانَ و اَرحَمُوهم؛
کودکان را دوست بدارید و به آنان شفقت داشته باشید.»
هر گاه حسن و حسین علیهماالسلام بر پیامبر خدا وارد می شدند، آن حضرت برمی خاست و آن دو عزیز را در آغوش می گرفت و بر دوش خود سوار می کرد.
پیامبر اعظم(ص) به لیاقت و کاردانی جوانان احترام می گذاشت و آنان را به کارهای مهم و سنگین می گماشت و معیار فرماندهی و مسئولیت در نظر او، ایمان و کاردانی و تقوا بود، نه سن و سال.
در آستانه رحلت، سپاهی را مأموریت داد که برای دفع دشمن به جبهه بروند. «اسامة بن زید» را که جوانی هیجده ساله بود به فرماندهی گماشت و از همه بزرگسالان خواست که تحت فرمان او بسیج شوند و به اردوگاه بروند. پیش از هجرت هم جوان لایق و باایمانی همچون مصعب را به یثرب فرستاد تا مردم آنجا را با اسلام آشنا کند و به آنان قرآن بیاموزد. جعفر بن ابی طالب را نیز به ریاست گروهی گماشت که به حبشه هجرت کردند، با آنکه سن زیادی نداشت.
پیامبر توصیه می فرمود که با جوانان رفتار نیک داشته باشید، چرا که آنان دل نازک ترند و می فرمود: خداوند مرا به عنوان بشیر و نذیر فرستاد، جوانان پذیرفتند و با من هم پیمان شدند، ولی پیران مخالفت کردند:
«اُصیکم بالشُبّانِ خیرا فانّهم اَرَقُّ أفئدةً، إنّ اللّه بَعَثنی بشیرا و نذیرا، فحالَفَنی الشُبّانُ و خالَفَنی الشّیوخ.»
در نظر پیامبر، جوانی که راه طاعت خدا و عفاف را پیشه گیرد، بسیار ارجمند بود و از جوانان باتقوا ستایش فراوان می کرد، بخصوص جوانان توبه کار را محبوب خدا می دانست و به جوانان توصیه می فرمود که برای مصونیت از گناه، زودتر ازدواج کنند و از جمله حقوق فرزندان بر پدران را آن می دانست که چون به سن ازدواج رسیدند، فرزندان را ازدواج دهند و سفارش آن حضرت بود که قدر جوانی را پیش از فرا رسیدن پیری بدانید:
«و شَبابَکَ قبل هِرَمِک.» و آموزش در نوجوانی و کودکی را مهم و آن را همچون نقشی بر سنگ می دانست که ماندگار است. در تشویق جوانان به ایمان و طاعت، می فرمود:
«اِنَّ اللّه یُحِبُّ الشابَّ الذّی یُفنی شبابَهُ فی طاعَةِ اللّه ؛
خداوند جوانی را دوست می دارد که جوانی خویش را در اطاعت پروردگار صرف کند.»
دوست داشت که جوانان حرفه و شغل داشته باشند و کار کنند. اگر جوانی را می دید که بیکار است، می فرمود: از چشمم افتاد. در میان یاران او، چهره جوان بسیار می توان دید، چه در دوره مکه چه مدینه، چون عنایتی که آن حضرت به جوانان و هدایت ایشان داشت، بیشتر بود.
و اما ما ...
آن رسول اعظم، امام ماست و ما امت او. آنچه بر امت است، تبعیت و پیروی است، نه جلو افتادن از او، نه عقب ماندن، بلکه ملازم بودن و همراهی و تصدیق و تسلیم و طاعت.
بر اساس آنچه از سیره حضرت بیان شد، می توان سرمشقی برای خود یافت و درس های ماندگار او را به کار بست.
این سرمشق نورانی برای «مشق زندگی» چنین است:
با خانواده همدل باشیم، در کارهای خانه مشارکت داشته باشیم، آداب همسرداری و وفای به شریک زندگی را بیاموزیم و به کار بندیم، مهمان را عزیز و گرامی بداریم، به واردین به خانه و مراجعین به محل کارمان به عنوان تکریم و ارباب رجوع احترام بگذاریم، با مردم همدردی و همراهی کنیم، برخوردی متواضعانه و از روی ادب داشته باشیم، ساده زیستی و زندگی مردمی را فراموش نکنیم، با چهره باز و خندان و گشاده رویی با دیگران برخورد کنیم، در راه هدف خویش صبور و بردبار باشیم، به جای کینه ورزی و خصومت، بگذریم و نادیده بگیریم، از دوستان و خویشان پرس و جو و تفقد کنیم، در کارگشایی از مشکلات مردم پیشقدم باشیم، منادی وحدت و الفت باشیم، نه بذرافشان تفرقه و جدایی، با کودکان مهربانی کنیم و جوانان را مورد احترام قرار دهیم.
اینهاست گوشه ای از درس هایی که می توان از مکتب اخلاقی حضرت محمد(ص) آموخت.
و چه کسی از ما سزاوارتر، به آموختن این درس ها و توجه به این پیام ها؟
