سخن، آینه روح است و برآیند و نتیجه افکار و اندیشه های درونی سخنگوست. از این رو قیمت و عیار هر سخن، با قیمت و عیار مکنونات درونی فرد رابطه مستقیم دارد و سخن هر گوینده ای، با میزان عمق اندیشه و افق فکری اش ارزش گذاری می شود.از این لحاظ انسان ها با یکدیگر متفاوتند و مرتبه سخن هر یک از آنان با دیگری تفاوت دارد. بر این اساس، آن گاه که به مرتبه متوسط انسان ها، یعنی دانشمندان نظری می کنیم، می بینیم که در میان آنها، سخن آن فردی قیمتی تر و مقبول تر است که افق فکری، عمق اندیشه و علمش، بالاتر از دیگران باشد. اما در مرتبه بالاتر که سخن از علوم اکتسابی نیست، موضوع کاملا متفاوت است؛ آنان که فکر و اندیشه و علمشان نه از سر تحصیل و اکتساب بشری که از وحی الهی وعلم بی نهایت حق تعالی سرچشمه گرفته است. صاحبان این جایگاه و مرتبه رفیع، همان پیامبران الهی و چهارده معصوم ـ علیهم السلام ـ هستند که در میان آنان پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ دارای رفیع ترین مرتبه است و در جایگاهی ممتاز و برتر قرار دارد. از این رو، سخن آن حضرت نیز در دایره سخنان بشری، برترین و والاترین منزلت را داراست. کلام پیامبر ـ صلی اللّه علیه و آله ـ از جهت قوت محتوا و حکمت آمیز بودن در حد اعجاز است و این بدان جهت است که بنابر روایت، خود آن حضرت فرموده اند:
«اعطیتُ جوامعَ الکَلِم و اختُصِر لی الکلامُ اختصارا.»
«کلمات جامع به من عطا شد و سخن برای من پیچیده و مختصر شد.»
آری! کلام پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ همواره هم دوش و همنشین با «جامعیت» و آمیخته با «حکمت» بوده است. جهت دوم، فصاحت و بلاغت بی نظیر سخنان آن حضرت است، به طوری که شیوایی و شیرینی کلامش همواره بی رقیب باقیمانده است آن سان که بنابر روایت، خود فرموده است:
«أنا افصح العرب.»
«من فصیح ترین عربم.»
اما جهت سوم که مهمترین وجه تمایز و اساسی ترین بعد اعجاز کلام نبوی است، مصون بودن آن از هر گونه خطا، لغزش و انحراف است؛ زیرا پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از سوی حضرت حق، به تاج کرامت «و ما ینطق عن الهوی ان هو وحی یوحی» آراسته شده است. آری! پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از روی هوا و هوس سخن نمی گوید بلکه هر آنچه بر زبان مبارکش جاری می شود، وحی الهی است. کلامی که دارای چنین ویژگی هایی است برترین کلام خواهد بود؛ زیرا آن گونه است که در دلهای مخاطبان به راحتی نفوذ می کند و آنان را تا سر حد عمل کردن به آن کلام، پیش می برد.
نکته قابل توجه و تأمل در این موضوع، لزوم پیروی عملی از سخنان آن حضرت، تا رسیدن به فلسفه بعثت آن وجود الهی است. آن حضرت بنا بر روایت فرمودند:
«انی بعثت لأتمم مکارم الاخلاق.»
«من برای به کمال رساندن فضائل اخلاق مبعوث شدم.»
این مکارم اخلاق، تنها برای کسی قابل تحصیل است که در عمل، پیرو سخنان آن حضرت باشد. بنا به فرموده خداوند متعال، اطاعت از سخنان پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ بر همه مسلمانان لازم و واجب است:
«... ما آتیکم الرسولُ فخذوه وما نهیکم عنه فانتهوا...»
«آنچه را پیامبر برای شما آورد بگیرید و از آنچه نهی کرد، خودداری کنید.»
البته این پیروی، خالی از مزد و پاداش نیست؛ محبوب خداوند قرار گرفتن، غفران الهی، بهشت برین، رستگاری و هدایت از جمله این پاداشهاست:
«قل ان کنتم تحبون الله فاتّبعونی یُحبِبکم الله و یغفر لکم ذنوبکم»
«بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را ببخشاید.»
در این آیه شریفه خداوند متعال، پاداش پیروی از پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ را «محبوب خدا شدن» و «آمرزش گناهان» قرار داده است. چنان که در آیات دیگر اطاعت از پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ را چنین ستوده و مأجور دانسته است:
«... و من یُطع الله و رسولَهُ یدخله جنّات تجری من تحتها الأنهار»
«هر کس خدا و پیامبر او را اطاعت کند، خداوند او را در باغ هایی که از زیر (درختان) آن نهرهایی روان است در می آورد.»
«و من یُطع اللهَ و رسولَهُ فقد فاز فوزا عظیما»
«هر کس خدا و پیامبر او را اطاعت کند. قطعا به رستگاری عظیم نایل آمده است.»
«و ان تطیعوه تهتدوا...»
«اگر او ( پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ) را اطاعت کنید، هدایت خواهید شد... .»
همان طور که اطاعت از پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در پی دارنده اجر و پاداش است، نافرمانی و تخلف از سخنان آن حضرت نیز عواقبی سخت به دنبال خواهد داشت. خداوند متعال می فرماید:
«و من یعص الله و رسولَهُ ویتعدّ حُدودَهُ یُدخله نارا خالدا فیها و له عذاب مهین»
«هر کس از خدا و پیامبر او نافرمانی کند و از حدود مقرر او تجاوز کند، خداوند او را در آتشی جاویدان داخل کند و برای او عذابی خفت بار است.»
در این آیه کریمه، خداوند عاقبت نافرمانی از پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ را «داخل شدن در آتش ابدی» و «عذاب خفت بار» معرفی کرده است. چنان که در آیه دیگری، محصول نافرمانی از پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـرا گمراهی آشکار دانسته است:
«و من یعصی الله و رسوله فقد ضل ضلالاً مبینا»
«هر کس که از خدا و پیامبر او نافرمانی کند. به یقین دچار گمراهی آشکار شده است.»
کتاب شریف «نهج الفصاحه» مجموعه ای از سخنان پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ است که در سه بخش کلی تنظیم شده است؛ بخش اول به کلمات آن حضرت؛ بخش دوم خطبه ها و بخش سوم به مثل هایی که در کلام آن حضرت بوده، اختصاص یافته است. در بخش اول آن 3227 حدیث از پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ، نقل شده است. جناب آقای ابوالقاسم پاینده گردآورنده و مترجم این کتاب، در پایان کتاب، فهرستی موضوعی را در 47 صفحه تنظیم کرده است که استفاده از آن برای یافتن حدیث مورد نظر، سودمند است.
در این جا به نقل گلچینی از دُر واژه های نبوی از کتاب نهج الفصاحه می پردازیم.
بخش اول: درس هایی از سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله
1. آخرت فروشی
برخی از افراد در اثر خوگرفتن با لذت ها و زیبایی های دنیا، به تدریج به مرحله ای قدم می گذارند که اگر در مورد یا مواردی بین دو راهی دین و دنیا، معنویت و مادیت، خدا و شیطان قرار بگیرند، بدون کوچکترین تأمل یا تردیدی، راه دوم یعنی دنیا و مادیت و شیطان را بر می گزینند، آری! معامله آخرت ابدی، در برابر دنیای فانی و زودگذر. از این افراد بدتر کسی است که آخرتش را برای دنیای دیگران سودا کند. پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ نسبت به این خطر ایمان سوز چنین هشدار داده اند:
«شر الناس من باع آخرته بدنیاه و شر منه من باع آخرته بدنیا غیره.»
«بدترین مردم کسی است که آخرتش را به دنیایش بفروشد و از او بدتر کسی است که آخرتش را برای دنیای دیگران بفروشد.»
2. عابدترین، پارساترین و بی نیاز مردم
برخی گمان می کنند رسیدن به مقامات بلند معنوی، کار بسیار پیچیده و دشواری است و نیازمند روش هایی خاص است. غافل از این که تنها با عمل کردن به یک دستور العمل ساده و واضح، این کار به مقصود خواهد رسید: «انجام واجبات و ترک محرمات». از سویی عده ای بی نیازی را در به دست آوردن هر چه بیشتر پول می دانند، در حالی که در فرهنگ اسلام، بی نیازی حقیقی، بی نیازی دل از خواسته های ناصحیح است پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ به این دو مطلب در ضمن موعظه حکیمانه ای چنین تذکر داده اند:
«أدّ ما افترض الله تعالی علیک تکن من أعبد الناس و اجتنب ما حرَّم الله علیک تکن من أورع الناس و ارضِ بما قسمه الله لک تکن من أغنی الناس.»
«واجبات خدا را بجا آور تا عابدترین مردم باشی، و از محرمات خدا دوری کن تا پارساترین مردم باشی و به آنچه خدا برایت تقسیم کرده، راضی باش، تا بی نیازترین مردم باشی.»
3. دین داری در آخرالزمان
هر چه زمان به جلو می رود و پیشرفت های مادی بیشتر و بیشتر می شود مظاهر دنیا دوستی و مادی گرایی بیشتر جلوه می کند و از آنجا که محبت دنیا، سرمنشأ همه خطاهاست، در چنین فضایی محیط برای وسیع تر شدن دامنه گناهان و به کنار نهادن دین و معنویت آماده تر می شود.، پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«یأتی علی الناس زمان الصابر منهم علی دینه کالقابض علی الجمر.»
زمانی بر مردم خواهد آمد که کسی که بخواهد دین خود را نگه دارد، چنان باشد که گویا بخواهد آتش را در دست نگه دارد»
4. خوشحالی درهنگام گناه
کسانی که پرده حیای آنان چنان دریده است که در هنگام گناه، نه تنها شرمسار و مضطرب نیستند بلکه خوشحال خندانند، اگر از عاقبت این بی باکی و جسارت خود خبر داشتند، هیچ گاه در هنگام گناه چهره خوشحال به خود نمی گرفتند. پیامبر گرامی اسلام فرمودند:
«من اذنب و هو یضحک دخل النار و هو یبکی.»
«هر کسی هنگام گناه می خندد، داخل آتش خواهد شد، در حالی که می گرید.»
5. بدگویی در پشت سر دیگران
بدگویی و غیبت در غیاب کسی، تنها به این نیست که عیبی بزرگ یا پنهان از او گفته شود بلکه دامنه غیبت، فراتر از این مقدار است. هر چیزی که اگر آن شخص بشنود که درباره اش گفته شده خوشش نیاید و آن چیز خواه، عیبی از او باشد و خواه صفتی که عیب نیست، ولی او از انتشارش خرسند نمی شود. حضرت محمدـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«الغیبة ذکرک اخاک بما یکره.»
«غیبت آن است که برادرت را به چیزی که خوش ندارد، یاد کنی.»
6. دوستان آخرتی
آیا ملاک دوست خوب، برتری های او در مظاهر دنیایی (مانند پول، شهرت، نسب، زیبایی، مقام و...)است یا اوصاف الهی داشتن؟ پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در این باره فرمودند:
«خیارُکم من ذَکَّرکم بالله رُؤیته و زاد فی عِلمِکم مَنطقُهُ و رَغبَّکم فی الآخرة عملُهُ.»
«بهترین شما کسی است که دیدار او، خدا را به یاد شما آورد و سخنانش، بر دانش شما بیافزاید و رفتار و عملش، شما را به آخرت راغب کند.»
7. پرحرفی و پرگویی
بسیاری از گناهان کبیره با زبان انجام می شود؛ غیبت، تهمت، طعن و کنایه، خودستایی، سمعه (اعمال نیک خود به گوش دیگران رساندن)، دروغ و ناسزاگویی، از جمله گناهانی است که از زبان صادر می شود. حفظ زبان از گناهان، کاری بس دشوار است که تنها اولیای الهی در این امر موفق اند. آنان بر اثر تمرین های مداوم نفس و مراقبتهای دایمی به این مهم دست یافته اند. اما کسانی که چنین توانایی و قدرتی را ندارند تنها راه در امان بودن از ارتکاب گناهان زبانی، برای آنها، کمتر سخن گفتن و پرهیز از پرگویی است؛ زیرا کسی که سخنش کم باشد، اشتباهاتش به حداقل می رسد. پیامبر رحمت فرمودند:
«من کثر کلامه کثر سقطه و من کثر سقطه کثر ذنوبه و من کثر ذنوبه کانت النار اولی به.»
«هر کس کلامش زیاد باشد، لغزشش بسیار می شود و هر کس لغزشش بسیار باشد، گناهانش زیاد می شود و هر که گناهانش بسیار باشد، آتش دوزخ برای او شایسته تر است.»
حضرت در روایت دیگری فرمودند:
«شرار امتی الثر ثارون.»
«پرگویان و پرچانه ها، بدترین های امت منند.»
8. راز سلامتی بدن و قلب
جسم، مرکب روح است و روح انسان در صورتی در رسیدن به کمالات با توفیق همراه خواهد بود که مرکبی راهوار و سالم داشته باشد، نه مرکبی بیمار و درمانده. بسیاری از بیماریهای جسمی از پرخوری ناشی می شود و کسی که جسمش مریض و بیمار باشد، روحش نیز در پیمودن مسیر کمال، درمانده خواهد شد. پیامبر ارجمند اسلام فرمودند:
«من قل طعمه صح بدنه و من کثر طعمه سقم بدنه و قسا قلبه.»
«هر کس کم بخورد، بدنش سالم می ماند و هر کس بسیار بخورد، بدنش بیمار می شود و قلبش را قساوت می گیرد.»
9. آسان گرفتن و نرمی در رفتار
نباید تصور کرد تنها راه موفقیت در معاشرت با دیگران یا تربیت فرزندان و اداره زندگی، سخت گیری و خشونت در رفتار است؛ زیرا اگرچه چنین روشی به ظاهر امور را به پیش می برد، اما در باطن امر، این نوع رفتار باعث ایجاد عقده های رفتاری خواهد شد که دیر یا زود به سمت شخص سخت گیر و یا افراد جامعه، سرازیر خواهد شد در حالی که آسان گرفتن و نرمی در رفتارـ البته به همراه تدبیر و جدیت در بعض مواقع ـ علاوه بر نداشتن چنین پیامد ناهنجاری، بسیار بهتر نتیجه می دهد و آثار مبارک فراوانی در پی خواهد داشت، پیامبر در این باره فرمودند:
«ألا اُخبرکم بمن یَحرم علیه النارُ غدا؟ علی کُلّ هَیّن لَئِّ قریب سهل.»
«آیا می خواهید به شما خبر دهم که فردا(روز قیامت)آتش بر چه کسی حرام است؟ بر هر کسی که ملایم و نرمخو، زودجوش و آسانگیر باشد.»
10. انجام علنی گناه
کسی که گناهی را آشکارا مرتکب می شود نسبت به کسی که در پنهان گناهی از او سرزده، مستوجب عذاب بیشتری است؛ زیرا این شخص یک گناه انجام داده لکن چون آشکارا بوده، در واقع، به طور ناخودآگاه چندین گناه دیگر نیز با انجام آن کار مرتکب شده است؛ از جمله سبک جلوه دادن حرمت احکام الهی، دریدن پرده حیای عمومی، انتشار و تبلیغ عملی گناه و زمینه سازی برای گستاخ شدن افراد دیگر در انجام آن گناه و گناهان دیگر. پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در نکوهش این رفتار ناهنجار فرمودند:
«کل امّتی معافی الاّ المجاهرین.»
«همه امت من مورد عفو قرار می گیرند، مگر آنان که آشکارا گناه می کنند.»
11. نورانیت و جلای قلب ها
همان گونه که جسم انسان بر اثر اثرپذیری از محیط اطراف خود، هر از چند گاهی غبارآلود و آلوده می شود و طراوت و شادابی خود را به طور موقت از دست می دهد، روح و دل آدمی نیز چنین است. یعنی از محیط آلوده به گناه و غفلت اثرپذیری کرده دچار غبار غفلت و آلودگی معصیت می شود. علاج آلودگی جسم با نظافت ظاهری امکان پذیر است اما روح و دل انسان به پاک کننده و جلا دهنده ای معنوی احتیاج دارد، پیامبر گرامی اسلام فرمودند:
«إنّ هذه القلوب تصدأ کما یصدأ الحدید. قیل فما جلاءها؟ قال: ذکر الموت و تلاوة القرآن.»
«دل ها مانند آهن زنگ می زند. سؤال شد: صیقل دهنده و جلا دهنده آن چیست؟ آن حضرت فرمود:«یاد مرگ و تلاوت قرآن.»
12. آبرو داری کردن
بسیار ممکن است اتفاق بیفتد که وقتی در میان جمعی نشسته ایم در آن جمع سخن از آبروی کسی به میان آید و شخصی درصدد غیبت یا تهمت یا تمسخر فرد غایب برآید، در چنین شرایطی اگر از آبروی شخص مورد تهاجم دفاع کنیم، مورد توجه خاص خداوند واقع خواهیم شد. رسول رحمت محمد ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«من رد عن عرض أخیه ردّ الله عن وجهه النار.»
«هر کس از آبروی برادر دینی خود دفاع کند، خداوند، آتش را از چهره او باز می دارد.»
13. رباترین ربا
عمل ربا از گناهان بزرگی است که در دین مبین اسلام به شدت نهی شده است. به طوری که در قرآن کریم از مرتکب شونده آن به عنوان کسی که به جنگ با خدا برخاسته تعبیر شده است. این میزان نهی از سوی اسلام، به جهت آثار بسیار خانمان سوز این عمل است. این در حالی است که در نگاه پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ ریختن آبروی دیگران و در پوست این و آن رفتن، به عنوان رباترین ربا نامیده شده است که حاکی از نهایت سنگینی این گناه دارد. پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«أربی الربا شتم الأعراض.»
«رباترین ربا، ناسزایی است که درباره آبروی مردم گفته شود.»
14. ایمان و حیا
حیا محصول اخلاق دینی است و در واقع نمود خارجی آن به شمار می آید. در پرتو حیاست که دین و ایمان فرد زمینه رشد پیدا می کند؛ زیرا تنها قلبی که به تواضع درونی یعنی حیا آراسته شده باشد، آمادگی پذیرش آموزه های اخلاقی را دارد. از ای نرو کسی که هتاک و جری شده باشد این زمینه قلبی را رد و به تدریج دین و ایمان او، زایل می شود، پیامبر عظیم الشأن اسلام فرمودند:
«الحیاء و الإیمان قرنا جمیعا فاذا رفع أحدهما رفع الآخر.»
«حیا و ایمان، قرین یکدیگرند، اگر یکی از آن دو برود، دیگری هم خواهد رفت.»
15. ملاک دروغگو بودن
دروغگو کسی است که سخنی را که می گوید با واقعیت تطابق ندارد. یکی از صفاتی که انسان را به این مرحله می کشاند این است که انسان هرچه را می شنود، بازگو کند، بدون آن که در هنگام بازگو کردن بداند چه سخنی را می گوید. پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«کفی بالمرء کذبا أن یحدث لکل ما سمع.»
«در دروغگو بودن فرد همین بس که هرچه را شنید، نقل کند.»
«کفی بالمرء إثما أن یحدث لکل ما سمع.»
«در گناه کار بودن فرد همین بس که هرچه را شنید نقل کند.»
16. تقوای همیشگی
تقوایی حقیقی و واقعی است که زمان و مکان و شرایط نشناسد. کسی که تنها وقتی دچار مشکل و سختی می شود به یاد خدا و دستورهای او می افتد و تقوا پیشه می شود، در واقع، تقوا برای او ابزاری برای رسیدن به منافع و امیال نفسانی است که به محض حل شدن مشکل، آن را به کنار خواهد گذاشت. معصومان ـ علیهم السلام ـ که در همه ابعاد زندگی یگانه الگوی جاوید برای ما هستند در سیره عملی خود، تقوایی را معرفی کرده اند که در هر زمان، مکان و شرایطی، پایدار و برقرار باشد. پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در پندی حکیمانه در این خصوص فرموده است:
«اتق الله فی عسرک و یسرک.»
«تقوای الهی را در سختی و خوشی(راحتی)رعایت کن.»
17. سحرخیزی و رزق
یکی از آداب اسلام، سحرخیزی و بهره گیری از ساعات اولیه روز است، و وقت سحر، به خصوص فاصله بین اذان صبح تا طلوع آفتاب، هنگام تقسیم رزق ها معرفی شده است. از این رو کسی که این زمان از شبانه روز را درک کند، در آن روز، از رزق مخصوصی بهره مند خواهد شد و در مقابل، آن که در این وقت در خواب به سر برد، از این رزق محروم خواهد بود. رسول اکرم حضرت محمد ـ صلی اللّه علیه وآله ـدر این باره فرمودند:
«الصبحة تمنع الرزق.»
«خواب صبحگاهی مانع روزی است.»
«تسحروا فان فی السحور برکة.»
«سحرخیز باشید؛ زیرا سحرخیزی مایه برکت است.»
18. بهترین بندگان
اسلام بر «خوش خلقی» بسیار تأکید کرده است، به طوری که اسلام برای انسان خوش اخلاق، ثواب کسی را که همیشه روزها را روزه و شبها را به عبادت قیام می کند، در نظر گرفته است. این به جهت آثار فراوان «خوش خلقی» است، آثاری همچون ایجاد فضای مهربانی و صمیمیت در میان مؤمنان، استحکام رابطه قلبی میان مؤمنان و ترویج فرهنگ گذشت و ایثار. حضرت محمد ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«أحب عباد الله إلی الله أحسنهم خلقا.»
«بهترین بندگان در نزد خدا، خوش اخلاق ترین آنهاست.»
19. دعوت به هدایت و دعوت به گمراهی
گفتار و کردار هر انسانی، خواسته یا ناخواسته، تبلیغ عملی و نوعی دعوت است. ممکن است این دعوت، دعوت به خوبیها و یا دعوت به بدیها باشد. آنان که خدا محورند، همواره گفتار و عملشان، دعوت به هدایت و خوبیهاست و آنان که هوس محور و شیطان منش اند پیوسته عمل و گفتارشان، دعوت به گمراهی و بدیهاست. پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«أیّما داع دعا الی ضلالة فاتبع فان علیه مثل أوزار من اتبعه و لا ینقص من أوزارهم شیئا و أیما داع دعا الی هدی فاتبع فان له مثل اجور من اتبعه و لاینقص من اجورهم شیئا.»
«هر دعوت کننده ای که به گمراهی دعوت کند و مورد تبعیت قرار گیرد، گناهان تبعیت کنندگان را به دوش می کشد، بدون آن که از گناهان خود آنها چیزی کم شود؛ و هرکه به هدایت دعوت کند و مورد تبعیت واقع شود، برای او ثواب همه تبعیت کنندگان، نوشته می شود، بدون آن که از ثواب خود آنها چیزی کم شود.»
20. هم نشینی با بدان
در بعضی از روایات آمده است که اگر می خواهید کسی را بشناسید، ببینید با چه کسی دوستی می کند. یعنی از دوست و هم نشین هر کس می توان به خوبی یا بدی خود آن فرد پی برد. در عرف مردم نیز چنین است، به طوری که برای شناخت خصوصیات اجمالی و کلی یک فرد، سراغ احوال دوستان و همنشینان او را می گیرند. پیامبر گرامی اسلام فرمودند:
«اولی الناس بالتهمة من جالس أهل التهمة.»
«کسی که با انسان های مورد اتهام هم نشینی کند، بیش از همه سزاوار تهمت است.»
حضرت در سخن حکیمانه دیگری فرمودند:
«اختبروا الناس بأخدانهم فان الرجل یخادن من یعجبه.»
«مردم را از معاشرانشان بشناسید؛ زیرا هر کس با فردی که او را به شفگت آورد، معاشرت می کند.»
21. میل و علاقه قلبی
میل و علاقه قلبی، شرط به ثمرنشستن هر کاری است. کسی که بر خلاف میل باطنی و علاقه قلبی خود، دست به کار می زند، موفقیت چندانی عایدش نمی شود، به طوری که یا کار را به انجام نمی رساند یا به طور ناقص و بی کیفیت از آن فارغ می شود. پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در این باره فرمودند:
«إذا حاک فی نفسک شیء فدعه.»
«وقتی دل تو از کاری چرکین است، از آن چشم بپوش.»
22. سمعه (به گوش دیگران رساندن)
فخرفروشی از نوع خودستایی، ابزار انسان های ضعیف و درمانده است. آنان که به جهت فرار از درد انزوا و احساس عقب ماندگی، آستین غرور و تکبر را بالا می زنند و به آشکارترین ریا، یعنی خودستایی متوسل می شوند تا بلکه با به گوش دیگران رساندن اوصاف خویش، وجهه ای هر چند دروغین برای خود دست و پا کنند. رسول حکمت حضرت محمد ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در نکوهش شدیدی در این باره فرمودند:
«من سمع الناس بعلمه سمع الله به مسامع خلقه یوم القیامة و حقره و صغره.»
«هر کس، گوش مردم را از علم خود پر کند(به گوششان برساند و به آن ببالد)، خداوند در روز قیامت، گوش مردم را از رسوایی او پر کند و او را حقیر و کوچک می کند.»
23. همه چیز فدای دین
انسان ها همواره دو دسته اند؛ گروهی آن قدر، ایمان و دین برایشان مهم است که حاضرند در راه بقای آن نه تنها از مال خود، که حتی از جان مایه بگذارند، به طوری که همواره دغدغه دین مداری و خداخواهی دارند، نه دنیاطلبی و خودخواهی. از این رو، بر حفظ دین و ایمان خویش، حریص ترند تا مال و جان خود. در مقابل، عده ای نیز هستند که نه تنها مال و جان خویش را فدای ایمان و دین نمی کنند، که در بسیاری موارد دین و ایمان خود را برای رسیدن به مال یا مقام، نان یا نام، معامله می کنند. این گروه زیان کارترین انسان ها هستند؛ زیرا هنگامی که عمرشان به پایان رسد هر آنچه از راه غیرمشروع به دست آورده اند، باید بگذارند و بروند و با ابدیت سیاه خویش دست و پنجه نرم کنند. پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«من استطاع منکم أن یقی دینه و عرضه بماله فلیفعل.»
«هر کس از شما که می تواند با مالش، دین و آبروی خود را حفظ کند این کار را انجام دهد.»
«نعم العون علی تقوی الله، المال.»
«چه نیکو یاوری است مال، برای رعایت تقوای الهی.»
24. گذشت و بخشش
انسان نباید انتظار داشته باشد بیش از آنچه که با دیگران رفتار می کند، با او رفتار شود، بلکه اگر خوب باشد با او به خوبی، و اگر بد باشد با او به بدی رفتار خواهد شد حتی خداوند متعال در چگونگی رفتارش با بندگان، عمل خود آنها را معیار قرار می دهد. در بعضی از روایات است که خداوند تنها به کسی رحم می کند که آن شخص به دیگران رحم کند. یعنی کسی که نسبت به مردم اهل رحم و گذشت نباشد، نباید از خداوند متعال انتظار رحم و گذشت داشته باشد پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«اسمح یسمح لک.»
«سهل و آسان بگیر، تا بر تو سهل و آسان بگیرند.»
25. شجاع ترین مردم
در مکتب پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ، انسان شجاع کسی نیست که در جدال و درگیری های فیزیکی بی باک و نترس و اهل تهاجم و حمله باشد، بلکه فرد شجاع کسی است که در جبهه نبرد همیشگی با نفس اماره خود، همواره بر هوس ها و میل های نفسانی حرام چیره شود و پیوسته، پیروز این میدان باشد. رسول خدا حضرت محمد ـ صلی اللّه علیه وآله ـ، فرمودید:
«اشجع الناس من غلب هواه.»
«شجاع ترین مردم کسی است که بر خواسته های نفسانی و هوسش غلبه کند.»
26. آزار رساندن به دیگران
آزار رساندن به هرکس و به هرمیزان که باشد، از سوی عقل و شرع محکوم شده است. در اسلام از آزار به حیوانات نهی شده است چه رسد به انسان مؤمن که در نزد خدا احترام ویژه دارد. طبق روایات احترام مؤمن در نزد خدا از کعبه بالاتر است. مهم تر وپرعذاب تر از آزار رساندن به بدن، آزار دادن روح و جان افراد است. ممکن است با یک طعن یا تمسخر یا شوخی. و یا یک تذکر نابجا، قلب یک انسان به درد آید و روحش آزرده شود. پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در این باره فرمودند:
«کل موذ فی النار.»
«هر اذیت کننده ای در آتش است.»
«أشد الناس عذابا للناس فی الدنیا أشد الناس عذابا عندالله یوم القیامة.»
«کسی که در دنیا مردم آزاریش بیشتر و شدیدتر از دیگران باشد، در روز قیامت در نزد خداوند، عذابش از همه مردم سخت تر خواهد بود.»
27. خدمت به همسر در خانه
بر خلاف آنچه که اکنون در میان برخی افراد جامعه، خدمت مرد به همسر در خانه، نوعی خواری قلمداد می شود، در مکتب اخلاقی پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ، و سیره عملی آن حضرت خدمت کردن مرد در خانه به همسرش، نوعی عبادت به حساب می آید و حتی در بعضی از روایات این کار، موجب بخشش گناهان بزرگ مرد دانسته شده است. این همکاری و همیاری اگرچه مقدار و مدتش کم و کوتاه باشد، اما آثار مبارک فراوانی در پی دارد؛ زیرا نوعی تشکر عملی از همسر است و باعث بیشتر شدن فضای محبت و صمیمیت در خانه می شود. علاوه بر این کار، عملا نوعی دعوت غیر مستقیم از فرزندان برای مشارکت در انجام کارهای خانه به حساب می آید. حضرت ختمی مرتبت، محمد مصطفی ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در این باره فرمودند:
«خدمتک زوجتک صدقة.»
«خدمت تو به همسرت، صدقه است.»
بنا بر روایتی پیامبر اکرم فرمودند:
«یا علی! از من بشنو و من جز آنچه خدا فرمان داده است نمی گویم. هر مردی که همسرش را در [کار] خانه کمک کند به تعداد موهای بدنش یک سال عبادت برایش به حساب می آورند؛ سالی که روزهایش روزه بوده و شبهایش را قیام کرده باشد. ای علی! کسی که در خدمت خانواده اش در خانه باشد و خودخواهی نورزد آفریدگار نامش را در دیوان شهیدان می نویسد و برای هر قدمش یک حج و یک عمره پاداش می دهد. ای علی! ساعتی را در خدمت همسر بودن برتر است از هزار سال عبادت و هزار حج و هزار عمره و آزاد کردن هزار بنده و شرکت در هزار جهاد و عیادت هزار مریض و حضور در هزار نماز جمعه و شرکت در هزار تشییع جنازه و سیر کردن هزار گرسنه و آزاد کردن هزار اسیر. ای علی! خدمت به همسر کفاره گناهان بزرگ است و خشم پروردگار را فرو می نشاند!»
28. عاقبت اندیشی در کارها
کسی که قبل از انجام هر کاری به عاقبت آن فکر می کند، از عواقب زیان بار در امان است، اما آن که تنها به جلوی پای خویش نگاه می کند، باید منتظر افتادن در چاه باشد. در جزیی ترین امور زندگی، ثمره رعایت این نکته، کاملا محسوس است چه رسد به امور کلان و بنیادین. عاقبت اندیشی مهم ترین رکن، در امور اخلاقی است. اگر انسانی به مشقت ترک گناه تن می دهد، به عاقبت خوش آن، یعنی رضوان و رحمت الهی می رسد. و اگر فردی تن به خواری انجام گناه می دهد، از عاقبت آن که غضب الهی در امان نخواهد بود.
تفاوت آنان که فرهنگ زندگی شخصی و خانوادگی خود را با آموزه های دینی و الهی شکل می دهند، با آنان که این فرهنگ را از آموزه های غربی و شیطانی می گیرند نیز از همین قبیل است. پیامبر اعظم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ فرمودند:
«اذا أردت ان تفعل أمرا فتدبر عاقبته فان کان خیرا فامضه و إن کان شرا فانته.»
«هر گاه اراده انجام کاری را کردی، درباره عاقبت آن تدبر کن، اگر عاقبت آن خیر بود انجام بده و اگر شر بود، ترک کن.»
29. نصیحت و اندرز
هیچ کس از نصیحت و موعظه بی نیاز نیست. موعظه و اندرز در رشد کمالات فردی و اجتماعی جامعه بسیار مؤثر است؛ زیرا پیامد آن توجه به اشتباه ها و رفع آنها از یک سو، و آگاهی از دارایی ها و حفظ و تقویت آنها از سویی دیگر است.امر به معروف و نهی از منکر که از واجبات دین اسلام است از مصادیق همین موضوع است. آنچه در «موعظه» باید مورد توجه باشد این است که اگر واعظ بخواهد موعظه اش در مخاطب اثر گذار باشد باید قبل از موعظه، خود، عامل به آن باشد. پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در مورد ضرورت موعظه فرمودند:
«اذا وجد احدکم لأخیه نصحا فی نفسه فلیذکره له.»
«اگر کسی در خاطر خود، نصیحتی را برای برادرش یافت، باید آن را به او بگوید.»
30. انتظار داشتن از مردم
برخی از افراد در تعامل با دیگران، از بدرفتاری و بدگمانی و بدخواهی باکی ندارند، اما دوست ندارند کسی نسبت به آنان، بدرفتار یا بدگمان یا بدخواه باشد. و از طرف دیگر، از خوش رفتاری، حسن ظن و خیرخواهی نسبت به دیگران پرهیز دارند، اما انتظار دارند همه مردم با آنان خوش رفتاری کنند و دارای حسن ظن و خیرخواه باشند. به عنوان مثال، دوست دارند نسبت به دیگران دروغ بگویند، تهمت بزنند، غیبت کنند، چشم اندازی به ناموس دیگران بکنند و صدها مورد از این دست، اما دوست ندارند هیچ کس این اعمال را نسبت به آنان مرتکب شود. یکی از درس های مکتب پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ که هزاران فایده اخلاق مداری در آن نهفته است ـ این است:
«هر چه برای خود می پسندی برای دیگران نیز بپسند و آنچه برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند.»
کسی که درصدد اعمال این درس در رفتار شخصی و اجتماعی خود باشد؛ همواره خیرخواه مردم خواهد بود و هیچ گاه بدخواه کسی نمی شود و از طرف دیگر، همواره به دلیل این رفتارش مردم نیز خیرخواه او بوده، هیچ گاه بدش را نمی خواهند. برخی از هزاران فایده ای که در این درس نهفته است بدین قرار است که عامل به این درس، چون خیرخواه همه است، همواره به دیگران کمک می کند، اهل گذشت و عفو است، خوش خُلق و مهربان است، موفقیت و پیشرفت دیگران را موفقیت و پیشرفت خود می داند و شکست و ناکامی دیگران، شکست و ناکامی خود تلقی می کند از طرفی، چون بدخواه کسی نیست از حسد و سنگ اندازی در کار دیگران و کینه و دشمنی نسبت به آنها به دور است، اهل شماتت و تهمت و غیبت نیست و هیچ گاه بدگمانی نسبت به مردم به دل راه نمی دهد. پیامبر اکرم ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در تعلیم این درس بزرگ فرمودند:
«أفضل الایمان أن تحبّ لله و تبغض لله و تعمل لسانک فی ذکر الله و أن تحب للناس ما تحب لنفسک و تکره لهم ما تکره لنفسک و أن تقول خیرا أو تصمت.»
«بهترین ایمان این است که دوست داشتن و دشمن داشتن تو برای خدا باشد و زبانت را در ذکر خدا به کارگیری و آنچه برای خود دوست می داری، برای مردم هم دوست بداری و آنچه را برای خود خوش نمی داری، برای دیگران هم خوش نداری و سخن نیک بگویی یا سکوت اختیار کنی.»
حضرت در سخن دیگری فرمودند:
«احبب للناس ما تحب لنفسک.»
«آنچه برای خود دوست می داری (و می پسندی) برای مردم دوست بدار.»
بخش دوم: درواژه هایی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
1. دنیا به حد کفاف
«اترکوا الدنیا لأهلها فانه من اخذ منه فوق ما یکفیه اخذ من حتفه و هو لا یشعر.»
«دنیا را برای اهل آن واگذارید زیرا هر کس از دنیا بیش از حد کفافش برگیرد، در هلاک خویش می کوشد، در حالی که نمی داند.»
2. پیام جبرئیل امین علیه السلام
«أتانی جبرئیل فقال یا محمد عش ما شئت فانک میت و احبب ما شئت فانک مفارقه و اعمل ما شئت فانک مجزی به و اعلم ان شرف المؤمن قیامه باللیل و عزه استغناؤه عن الناس.»
«جبرئیل نزد من آمد و گفت: ای محمد هر چه می خواهی زندگی کن(اما بدان)که عاقبت خواهی مرد؛ هر چه را می خواهی دوست بدار(اما بدان)که از آن جدا خواهی شد؛ هر عملی می خواهی انجام بده(اما بدان)که جزایش را خواهی دید.
بدان که شرافت مؤمن قیامش در شب و عزت او بی نیاز دانستن خود از مردم است.»
3. محو گناهان
«اتق الله حیثما کنت و اتبع السیئة الحسنة تمحها و خالق الناس بخلق حسن.»
«هر کجا هستی تقوای الهی را رعایت کن و به دنبال گناه، کار نیکی کن تا آن را محو کند و با مردم با خلق خوش رفتار کن.»
4. بهترین اعمال
«احب الاعمال الی الله الصلاة لوقتها ثم بر الوالدین ثم الجهاد فی سبیل الله.»
«بهترین اعمال درنزد خدا، نماز خواندن در وقتش، سپس نیکی به والدین و سپس جهاد در راه خداست.»
5. حشر با ریاکاران
«احذر أن یری علیک آثار المحسنین و انت تخلو من ذلک فتحشر مع المرائین.»
«بر حذر باش از این که آثار نیکان درتو دیده شود، در حالی که از درون خالی باشی، زیرا در این صورت با ریاکاران محشور می شوی.»
6. فایده اخلاص
«اخلص دینک یکفیک القلیل من العمل.»
«دینت را خالص کن تا عمل اندک، تو را کافی باشد.»
7. حکمت ابتلاء
«اذا احب الله عبدا ابتلاه لیسمع تضرعه.»
«وقتی خدا بنده ای را دوست بدارد، او را مبتلا می کند تا تضرع او را بشنود.»
8. روا کنندگان حاجت
«اذا أراد الله بعبد خیرا صیر حوائج الناس الیه.»
«وقتی خدا بخواهد خیری را به بنده ای برساند حاجت های مردم را در دست او قرار می دهد.»
9. خودبینی مفید
«اذا اردت ان تذکر عیوب غیرک فاذکر عیوب نفسک.»
«هر گاه خواستی عیوب کسی را یاد کنی، عیوب خودت را یاد کن»
10. حریم نامحرم
«اذا استعطرت المرأة فمرت علی القوم لیجدوا ریحها فهی زانیة.»
«اگر زنی خود را معطر کند و بر گروهی بگذرد تا بوی او را دریابند، زناکار است.»
11. جایگاه خداترسی
«اذا خاف الله العبد اخاف الله منه کل شی ء و اذا لم یخف العبد الله اخافه الله من کل شی ء.»
«اگر بنده ای از خدای بترسد خدا همه چیز را از او بترساند و اگر بنده از خدا نترسد، خدا او را از همه چیز بترساند.»
12. راه کنترل غضب
«اذا عضبت فاسکت.»
«هر گاه غضب کردی، سکوت کن.»
13. عقوبت قدرنشناس
«اذا قالت المرأة لزوجها ما رأیت منک خیرا قط فقد حبط عملها.»
«وقتی زنی به شوهر خود بگوید: من از تو هرگز خیری ندیدم، عملش نابود می شود.»
14. معیار مؤمن بودن
«اذا سرتک حسنتک و ساءتک سیئتک فأنت مؤمن.»
«اگر کار نیکت تو را خوشحال و کار بدت تو را دلگیر کند، مؤمن هستی.»
15. نشانه های بدبختی
«أربع خصال من الشقاء ؛ جمود العین و قساوة القلب و بعد الأمل و حب البقاء.»
«چهار خصلت از نشانه های بدبختی است: خشکی چشم و قساوت قلب و طولانی بودن آرزو و حب بقاء.»
16. فایده ترحم و گذشت
«ارحموا ترحموا و اغفروا یغفر لکم.»
«رحم کنید تا به شما رحم کنند و ببخشید تا شما را ببخشند.»
17. آمادگی برای رفتن
«استعد للموت قبل نزول الموت.»
«قبل از آمدن مرگ، خودت را برایش آماده کن.»
18. دشمن پنهان
«اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک.»
«دشمن ترین تو، نفس توست که در میان دو پهلویت است.»
19.عاقل ترین مردم
«اعقل الناس اشدهم مداراة للناس.»
«عاقل ترین مردم کسی است که بیش از همه اهل مدارا با مردم باشد.»
20. فقط خدا
«اعلم أن الخلایق لو اجتمعوا علی أن یعطوک شیئا و لم یرد الله أن یعطیک لم یقدروا علیه أو یصرفوا عنک شیئا أراد الله أن یصیبک به لم یقدروا علی ذلک فاذا سئلت فاسأل الله و إذا استعنت فاستعن بالله.»
«بدان که اگر همه خلایق جمع شوند تا چیزی به تو بدهند و خدا اراده نکرده باشد آن چیز را به تو بدهد، نمی توانند آن را به تو دهند و اگر همه آنها بخواهند چیزی را که خدا خواسته به تو برسد از تو منع کنند، نمی توانند. پس وقتی چیزی می خواهی از خدا بخواه و هر گاه کمک می طلبی از خدا بطلب.»
21. برترین فضیلت ها
«أفضل الفضائل أن تصل من قطعک و تُعطی من حرمک و تصفح عمن ظلمک.»
«بهترین فضایل این است که با کسی که با تو قطع رابطه کرده، پیوند برقرار کنی، و به کسی که تو را محروم کرد، عطا کنی و از کسی که به تو ظلم کرد، در گذری.»
22. آسان شدن مرگ
«اقل من الذنوب یهن علیک الموت.»
«گناه کمتر کن تا مرگ بر تو آسان شود.»
23. اکرام علماء
«اکرموا العلماء فانهم ورثة الانبیاء فمن اکرمهم فقد اکرم الله و رسوله.»
«علماء را اکرام کنید؛ زیرا آنان وارثان پیامبرانند و هر که آنان را اکرام کند، خدا و پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ را اکرام کرده.»
24. آسان ترین عبادت
«ألا أخبرکم بأیسر العبادة و أهونها فی البدن، الصمت و حسن الخلق.»
«آیا شما را به آسان ترین و سبک ترین عبادت بر بدن خبر بدهم؟ سکوت و حسن خلق.»
25. گرسنگان روز قیامت
«ان أکثر الناس شبعا فی الدنیا اطولهم جوعا یوم القیامة.»
«کسی که در دنیا از همه مردم سیرتر است، در روز قیامت از همه گرسنه تر خواهد بود.»
26. قطع روزی
«انّ الرجل لیحرم الرزق بالذنب یصیبه و لایرد القدر الاّ الدعاء و لا یزید فی العمر الاّ البر.»
«انسان به سبب گناه از رزق محروم می شود و تقدیر بر نمی گردد مگر به دعا کردن و عمر طولانی نمی شود، مگر با نیکی کردن.»
27. اثر صدقه دادن
«انّ الصدقة لتطفی غضب الرب و تدفع میتة السوء.»
«صدقه خشم خداوندرا خاموش و مرگ بد را دفع می کند.»
28. اثر ویرانگر عجب
«إنّ العجب لیحبط عمل سبعین سنة.»
«عجب (خودپسندی و غرور)، اعمال نیک هفتاد ساله را نابود می کند.»
29. فرو نشاندن غضب
«انّ الغضب من الشیطان و ان الشیطان خلق من النار و انما تطفأ النار بالماء فاذا غضب احدکم فلیتوضأ.»
«غضب از شیطان است و شیطان از آتش خلق شده و آتش با آب خاموش می شود، پس هر گاه یکی از شما غضبناک شد، وضو بگیرد.»
30. آب کننده گناهان
«إن حسن الخلق لیذیب الخطیئة کما تذیب الشمس الجلید.»
«خوش خلقی، گناه را محو می کند، همان طور که خورشید یخ را آب می کند.»
31. دست برداشتن از حرام
«إنک لا تدع شیئا اتقا الله الاّ اعطاک الله خیرا منه.»
«اگر به سبب تقوای الهی از چیزی دست بکشی، خدا بهتر از آن را به تو می دهد.»
32. برکت میهمان
«الضیف یأتی برزقه و یرتحل بذنوب القوم، یمحص عنهم ذنوبهم.»
«میهمان رزق خود را(با خود) می آورد و گناهان اهل خانه را (با خود)می برد و گناهان آنان را پاک می کند.»
33. ازدواج در سن جوانی
«أیّما شاب تزوج فی حداثة سنه عج شیطانه یا ویله عصم منی دینه.»
«هر جوانی که در آغاز جوانی ازدواج کند، شیطانش فریاد می زند: وای بر او، که دین خود را از دست من حفظ کرد.»
34. انتقام خداوند
«یا أیّها الناس اتقوا الله فوالله لایظلم مؤمن مؤمنا الا انتقم الله تعالی منه یوم القیامة.»
«ای مردم! تقوای خد را رعایت کنید، به خدا قسم مؤمنی که به مؤمن دیگر ظلم کند، خداوند در روز قیامت از او انتقام می گیرد.»
35. پدر دوم
«الأکبر من الاخوة بمنزلة الأب.»
«برادر بزرگتر، به منزله پدر است.»
36. تعریف ایمان
«الإیمان معرفة بالقلب و قول باللسان و عمل بالأرکان.»
«ایمان عبارت است از معرفت قلبی و گفتار زبانی و عمل جوارحی.»
37. توبه فراوان
«توبوا إلی الله تعالی فأنّی أتوب إلیه کل یوم مائة مرّة.»
«به سوی خدای متعال توبه کنید، همانا من در هر روز صد بار به سوی او توبه می کنم.»
38. تب و بیماری
«الحمی حظ کل مؤمن من النار و حمی لیلة تکفر خطایا سنة.»
«تب نصیب هر مؤمن از آتش است و تب یک شب، گناهان یک سال را پاک می کند.»
39. زنا کردن چشم
«زنا العینین النظر.»
«زنای چشمان، نگاه (حرام) است.»
40. نابود کنندگان اعمال نیک
«ستة اشیاء تحبط الاعمال: الاشتغال بعیوب الناس و قسوة القلب و حب الدنیا و قلة الحیاء و طول الأمل و ظالم لا ینتهی.»
«شش چیز است که اعمال را نابود می کند: مشغول شدن به عیوب مردم، قساوت قلب، دوستی دنیا، کمی حیا، بلندی آرزو و ظالمی که کوتاه نیاید.»
