پیامبر اکرم(ص) و منشور بزرگ حقوقی و تربیتی /قسمت دهم

در قرآن کریم، نهج البلاغه و رساله حقوق امام سجاد(ع) جامع ترین و عادلانه ترین اصول مربوط به حقوق بشر وجود دارد. برخی از محققان و دانشوران علوم اسلامی، حقوق بشر را از منظر اسلام، و غرب مقایسه نموده اند و امتیازات نظام حقوقی اسلام را معرّفی کرده اند.([۱])

حقوق در نگاه نبوی(ص)

در منشور نورانی رسول اعظم(ص) حقوق و وظایف و باید و نبایدهای مربوط به چهار گروه ذکر شده است:

1. حقوق برادران و خواهران ایمانی.

2. حقوق همسایگان و کسانی که انسان در محل سکونت، یا کار با آن ها همسایه است.

3. حقوق عموم انسان ها، صرف نظر از دین و مذهب و گرچه در همسایگی انسان قرار نداشته باشند.

4. حقوق حیوانات که انسان در زندگی با آنان مرتبط است.

در بخش پیشین، حقوق و وظایف برادران و خواهران مؤمن در برابر یکدیگر مورد توجه قرار گرفت. اینک سه مورد باقی مانده را بررسی می کنیم:

الف. حقوق همسایگان

همسایگی در محلّ زندگی، محلّ کار و محلّ تحصیل، حقوق و وظایفی را پدید می آورد که اگر از جانب دو طرف رعایت گردد، زندگی سهل تر و شیرین تر می شود؛ و چنانچه از هر دو سو، یا یک طرف نادیده انگاشته شود، امنیّت و محبّت و آرامش از فضای جامعه رخت بر می بندد. حقوق همسایه؛ همچون دیگر حقوق، ریشه در قانون خدا و هدایت های پیامبران بزرگ الهی دارد.

در این منشور زندگی ساز، چهار نکته مهم درباره همسایگان آمده است:

1. برتری جویی بر همسایگان؛ رسول گرامی(ص) فرمود: هر کس ساختمانی را به انگیزه ریا و سمعه بسازد؛ روز قیامت از طبقه هفتم زمین به صورت آتشی که شعله می کشد و بر گردنش آویخته است، حمل خواهد کرد. و او با چنین حالتی درون آتش افکنده خواهد شد؛ مگر این که توبه کند.

سؤال شد: یا رسول الله(ص) منظور از این که خانه ای برای ریا و سمعه ساخته شود، چیست؟ فرمود: خانه ای که بیش از نیاز او، و برای برتری جویی بر همسایگان و فخر فروشی بر برادرانش ساخته شود.([2])

2. دزدیدن از زمین همسایگان؛ پیامبر اعظم(ص) فرمود:

و من خَان جاره شبراً من الأرض جعله الله طوقاً فی عنقه من تخوم الأرض السّابعة حتّی یلقی الله یوم القیامة مطوّقاً، إلاّ أن یتوب و یرجع([3])؛ هرکس یک وجب از زمین همسایه را به خیانت بگیرد، خداوند آن را به صورت طوقی از اعماق هفتم زمین در گردن او قرار می دهد و روز قیامت با این گردن بند به دیدار خدا می رود؛ مگر این که توبه کند و بازگردد.

3. آزار همسایگان؛ آزار همسایه صورت های گوناگون دارد. بوق زدن های بی جا، مزاحمت در پارک وسایل نقلیه، سدّ معبر، ریختن برف و زباله در مسیر رفت و آمد و جلو منازل، سر و صدای اهل خانه و بلند کردن بی اندازه صدای رادیو و تلویزیون، تقاضای غیر منطقی و ناروا از همسایگان، جاری ساختن فاضلاب به سمت کوچه و منازل همسایگان، دودزایی دودکش بخاری و آب گرمکن و ... از جمله اذیت و آزارهای همسایه است. آزار رسانی به همسایگان عنوانی فراگیر است و به شکل های گوناگون از برخی افراد سر می زند.

پیامبر گرامی(ص) در این زمینه می فرماید:

من آذی جاره حرّم الله علیه ریح الجنّة، و مأواه جهنّم و بئس المصیر؛

و من ضیّع حقَّ جاره فلیس مِنّا؛

و ما زال جبرئیل(ع) یوصینی بالجار حتی ظننت أنّه سیورثه. ([4])

هرکس همسایه اش را اذیت کند، بوی بهشت را خداوند بر او حرام می کند و جایگاهش جهنم است و بد جایگاهی است و هر کس حق همسایه اش را ضایع کند، از ما (پیامبر و خاندان او:) نیست، و جبرئیل(ع) همیشه درباره همسایه سفارش می کند؛ تا آن جا که گمان کردم او را از وارثان قرار خواهد داد.

اذیت کردن، رعایت نکردن حقوق و نیکی کردن به همسایگان مراحل سه گانه رفتار با همسایه است که آن بزرگوار نسبت به دو نوع اوّل هشدار داده و بر رفتار نیکو با آنان تأکید کرده است.

4. بی مهری با همسایه؛ و نهی رسول الله(ص) أن یمنع أحدالماعون جاره، و قال: من منع الماعون جاره منعه الله خیره یوم القیامة و وکلّه إلی نفسه، و من وکِّله إلی نفسه فما أسوءَ حاله([5])؛رسول خدا(ص) از این که ماعون ـ ما یحتاج عمومی، مثل؛ دیگ و ظروف و تیشه و ... ـ ابزار مورد نیاز را از همسایه دریغ کنیم، نهی فرمود: هر کس این امو را از همسایه دریغ دارد، خداوند روز قیامت خیرش را به او ندهد و او را به خودش وانهد. و کسی را که خدا به خود واگذارد؛ چه حال بدی خواهد داشت.

ب . حقوق بشر در نگاه نبوی(ص)

اسلام، بشر را موجودی ملکوتی و آسمانی می شناسد و جایگاه او را بس فراتر از گیاه روییده در طبیعت می داند. انسان برخوردار از روح الهی و ابعاد فرامادّی است. دو مقوله ی حقوق و وظایف، مولود هدف داری جهان و انسان است. هر اقدامی که به تحقق اهداف الهی کمک کند، کاری مثبت و ارزشی است و هر فعالیتی که مزاحم برنامه ی تکوین و تشریع و اهداف بلند الهی باشد، برخلاف حق و وظیفه است.

اولین و مهم ترین حق و وظیفه ی انسان ها، شناخت آفریننده هستی و برقراری ارتباط و تقرّب به او و حرکت در خطّ فرمان اوست.

ایمان که شامل: خداگرایی، خداشناسی و رفتار براساس فرمان اوست، مهم ترین حق و اساسی ترین وظیفه ی انسان هاست. در پرتو ایمان و اسلام انسان حقوق و وظایفی خاص پیدا می کند، که در بخش نهم از همین مجموعه، ـ منشور حقوقی تربیتی ـ مورد توجه قرار گرفت. اینک به نگارش حقوق بشر در نگاه نبوی(ص) می پردازیم:

حقوق بشر دارای دو شاخه مهم باید و نبایدهاست:

1. بایدها؛ تکالیف و وظایف اثباتی انسان ها را در برابر یکدیگر نشان می دهد.

2. نبایدها؛ قلمرو، ممنوعیت ها و محدودیت های رفتاری انسان ها نسبت به یکدیگر را ترسیم می کند. دو مشکل اصلی حقوق بشر در نگاه غرب نشینان و غرب زدگان این است که از حقوق بشر فراوان سخن می گویند، ولی کمتر به یادآوری وظایف او مایلند؛ گویی بشر سرتاپا حق است و هیچ وظیفه ای ندارد.

نکته ی دوم این است که منشأ حقوق بشر را قراردادهای اجتماعی و بشری می دانند، و برای خداوند و آفریننده انسان و جهان، سهمی در قانون گذاری و تعیین باید و نبایدها، قایل نیستند و حال آن که در فرهنگ اسلامی همه ی حقوق، ریشه در حقوق الهی دارد و همه ی عالم، قلمرو حکومت عادلانه و حکیمانه ی اوست. هیچ باید و نبایدی در زندگی اجتماعی بدون پشتوانه ی تصویب و تأیید الهی، اعتبار ندارد. او حرام و حلال را باید تعیین کند و احکام واجب و مستحب و مکروه و حرام و مباح به فرمان او و دستور انبیا و اولیای او مشخّص می شود.

در منشور نورانی نبوی(ص)، حرام ها و ممنوع ها، فهرستی بسیار بلندتر و مفصل تر از واجبات و بایدها دارد و شاید به همین دلیل به عنوان حدیث مناهی معروف شده است.

حدود سی مورد از نبایدها را رسول گرامی(ص) در مورد حقوق بشر یادآوری فرموده و بیش از ده مورد فعالیت های اثباتی و بایدهای اجتماعی را گوشزد کرده است.

فهرست نبایدها و حرام های یاد شده در منشور نبوی(ص) عبارت است از:

1. ممنوعیت دفاع از ظالم، 2. ممنوعیت کمک به ظالم، 3. ممنوعیت ستایش از قدرتمندان ستمگر، 4. ممنوعیت فروتنی و کرنش در برابر ظالمان، 5 . ممنوعیت پذیرش ولایت و حکومت ظالمانه از سوی ستمگران، 6 . ممنوعیت ساختمان سازی تشریفاتی و فخرفروشی و تحقیر دیگران، 7. حرمت ستم بر کارگران و کارکنان در مورد پرداخت حقوق، 8 . حرمت تعدّی و خیانت به اراضی همسایگان، 9. ممنوعیت هتک حرمت به زنان مسلمان یا زنان یهودی، مسیحی و مجوسی، 10. حرمت نگاه کردن به خانه ی همسایگان و شکستن حریم خصوصی آنان، 11. ممنوعیت راه رفتن های متکبرانه، 12. ممنوعیت پوشیدن جامه های غرورآمیز، 13. ممنوعیت ستم بر بانوان در مورد مهریه، 14. ممنوعیت کتمان شهادت، 15. تحریم آزاررسانی به همسایگان، 16. ممنوعیت نادیده گرفتن حق همسایه، 17. ممنوعیت نگاه های حرام، 18. ممنوعیت مصافحه با زنان نامحرم، 19. ممنوعیت ندادن لوازم عاریتی به همسایگان، 20. حرمت آزاررسانی به همسر (زن یا مرد)، 21. حرمت خیانت در امانت، 22. حرمت شهادت دروغ، 23. ممنوعیت خرید و فروش اجناس مسروقه و اختلاس شده، 24. حرمت اشاعه فحشا و افشای کارهای زشت و حرام، 25. ممنوعیت درشتی و بدخویی با شوهر و تحمیل امور بر او، 26. ممنوعیت تأخیر در پرداخت حقوق حق داران، 27. حرمت همکاری و کمک به سلطان جائر حتی در آوردن تازیانه، 28. ممنوعیت کارگزاری و کدخدایی؛ مگر این که طبق احکام الهی عمل شود.

علاوه بر اعلام حرمت و ممنوعیّت بر امور فوق، پیامبر اعظم(ص) در این منشور زندگی ساز بر اموری تأکید فرموده و وظایفی را یادآور شده است:

1. فروسازی خشم و غضب، 2. صبر در برابر اخلاق ناروای همسر، 3. تحکیم و حفظ روابط خویشاوندی و صله ارحام، 4. تأکید بر حمایت از نابینایان، 5 . بردباری و شکیبایی در برابر بیماری ها و لب فروبستن از اعتراض در نزد دیگران، 6 . تأکید بر حمایت از بیماران، 7. تأکید بر پرداخت صدقه، 8 . تأکید بر نماز گزاردن بر میت و شرکت در آن و نیز یاری رساندن در تجهیز و تکفین و تدفین او، 9. تأکید بر گریستن از خوف خدا، 10. تأکید بر حضور در مساجد، 11. تأکید بر گفتن اذان، 12. تأکید بر حضور در صف اوّل و حضور هنگام تکبیر اوّل امام جماعت، 13. تأکید بر این که هیچ کار شرّی کوچک شمرده نشود، 14. تأکید بر این که هیچ کار خیری، بزرگ تلقی نگردد.

نکات فوق بخشی از رهنمودهای برگرفته از حدیث شریف مناهی النبی(ص) است که در جلد چهارم کتاب شریف من لایحضره الفقیه از صفحه 5 تا 17 آمده است. آنچه در این مقاله و بخش های قبلی یادآوری شد، گزارش کوتاهی از محتوای رهنمودها است، که همراه با گردآوری دیگر سخنان آن رسول رحمت و تدبّر بیشتر، هزاران چشمه ی نور و روشنایی از آن می جوشد و راه و رسم زندگی بهتر را به بشریت نشان می دهد.

ج . حقوق حیوانات در منشور نبوی(ص)

رسول اعظم(ص) در این پیام پر ارج از توجه به حقوق حیوانات هم غفلت نکرده و پنج نکته ی ارزشمند را در این باب یادآوری فرموده است:

1. وَ نَهی عَنْ قتل النحل([6])، 2. و نهی عن الوسم فی وجوه البهائم([7])، 3. و نهی عن ضرب وجوه البهائم([8])، 4. و نهی أن یحرق شیءٌ من الحیوان بالنّار([9])، 5 . و نهی عن سبّ الدیک، و قال: إنّه یوقظ للصلاة([10])

محتوای این پنج عبارت چنین است:

1. نهی از کشتن زنبور عسل، 2. منع از داغ نهادن و نشانه گذاری در چهره ی حیوانات، 3. نهی زدن بر چهره و سر و روی حیوانات، 4. اجازه نداشتن بر سوزاندن هیچ حیوانی با آتش، 5 . منع از دشنام و بدگویی به خروس؛ چرا که فرمود: این حیوان، انسان را برای نماز بیدار می کند.

ختام و سپاس

خدای بزرگ را سپاس گزارم که به برکت نام گذاری سال 1385 ه . ش به نام رسول اعظم(ص) از سوی رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی، توفیق رفیق راه شد و ده مقاله ی کوتاه در شرح و ترجمه ی حدیث شریف مناهی النبی(ص) فراهم آمد و زمینه ی قرائت و تدبّر در این میراث گران قدر نبوی(ص) برای نویسنده فراهم گردید. از دست اندرکاران گرامی نامه ی جامعه هم صمیمانه تشکر می کنم که با پی گیری های خویش در این خدمت فرهنگی سهمی شایسته دارند. امیدوارم توفیق معرفت و اطاعت از رهنمودهای رسول گرامی(ص) بیش از پیش نصیب ما و عموم بشریت گردد و سال جدید، سال اتحاد و همبستگی امت اسلامی باشد.