پژوهشگر توانمند عهد عثمانی، سرتیپ ایوب صبری پاشا، متوفای 1308ه . (1860 م.) صاحب آثار ارزشمند فراوانی در کتاب گرانسنگ «مرآت مدینه»(1) گزارش بسیار جامع و مستندی از حرم مطهر نبوی، فراشان، خادمان، ائمه جماعات، آیین ها و نیایشها ارائه داده که پنجمین قسمت آن از نظر خوانندگان گرامی می گذرد:
موقعیت مسجد نبوی
مسجد شریف نبیّ گرامی صلی الله علیه و آله در مرکز شهر مقدس مدینه منوّره قرار دارد.
ضریح مقدس و مرقد مطهر حضرت ختمی مرتبت، در قسمت شرقی روضه مبارکه، در طرف قبله سکوی اصحاب صفه، نگین افتخار و وسیله اشتهار مدینه منوره می باشد.
مساحت مسجد
هریک از مورخان به هنگام پژوهش از هجرتسرای پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله بحث از مساحت مسجد نبوی را زینت بخش کتاب خود قرار داده اند.
مولانا عبدالرحمان جامی کتاب مستقلی در این باره تألیف کرده، آن را «ذراع مدینه» نام نهاده است.(2)
بر اساس تحقیقات ایشان، طول مسجدالنبی از دیوار شمالی تا دیوار جنوبی 250 ذراع، و عرض آن از دیوار شرقی تا دیوار غربی 150 ذراع می باشد.(3)
جامی تصریح کرده که طول و عرض آن در عصر رسالت، هرکدام 100 ذراع بوده است.
وی اضافه می کند که من شخصا روضه مطهر را اندازه گرفتم، طول آن 35 و پهنای آن 20 ذراع بود، درازای صُفّه 12 و پهنای آن نیز 10 ذراع بود. و تعداد ستونهای مسجد 312 بود و این اندازه شرعی آن می باشد.
نگارنده گوید: مساحت مسجد بر اساس نقشه ای که در عصر سلطان عبدالحمید(4) به وسیله مهندسان تهیه شده به استانبول ارسال شده بود، از این قرار می باشد:
طول 156 ذرع، عرض جنوبی 97 ذرع و 18 انگشت و عرض شمالی 89 ذرع و 6 انگشت.
در عهد سلطان عبدالحمید دیوار شرقی به مقدار 8 ذرع به طرف بیرون توسعه یافت و پهنای مسجد در ناحیه جنوب به 105 ذرع بالغ گردید.
درها و پنجره های
مسجد شریف نبوی پنج در به نامهای زیر دارد:
1 . باب السلام
2 . باب الرحمه
3 . باب جبرئیل
4 . باب النساء
5 . باب التوسل
مسجدالنبی دو پنجره به نامهای: روزنه جبرئیل و روزنه مواجهه دارد و باب التوسل در زمان سلطان عبدالحمید گشوده شده.
محراب ها
مسجد مقدس نبوی پنج محراب به شرح زیر دارد:
1 . محراب پیامبر صلی الله علیه و آله ، که محل اقامه نماز جماعت توسط پیامبر رحمت بود.
2 . محراب عثمانی، که در عهد عثمان ابن عفان اتخاذ شد.
3 . محراب سلطانی، که از سوی سلطان سلیمان بن سلطان سلیم(5) به امام جماعت حنفی ها اختصاص داده شد.
4 . محراب تهجد، که محل تهجد شبانه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می باشد و محراب از این جهت ساخته شده که با گذشت قرون و اعصار محلّ آن محفوظ بماند.
5 . محراب النساء، که در عصر سلطان عبدالمجید برای مشخص بودن محدوده بانوان ساخته شد.
ستونها و مناره ها
پنج مناره در چهار سوی مسجد و 420 ستون در داخل حرم شریف وجود دارد، که تعداد 10 عدد از آنها بزرگ، 16 عدد از آنها سفید، 64 عدد از آنها متوسط و بقیه کوچک می باشند.
در مسجدالنبی 242 قبه، 1792 قندیل، 25 شمعدان و 13 آویزه (لوستر) جهت تأمین روشنایی مسجد وجود دارد که تعداد 222 عدد از قندیلها در طول سال، همه شب روشن می باشد و بقیه در شبهای احیا و در شبهای ماه مبارک رمضان روشن می شود.(6)
هنگامی که جامی به شمارش ستونهای مسجد پرداخته، تعداد 27 عدد از آنها از کاشی و تعداد 57 عدد از آنها از مرمر، تعدادی از سنگ و بقیه از چوب بوده است.
در عهد سلطان عبدالمجید، همه ستونها یکنواخت شده و از مرمر شناخته شد و تعداد آنها به 327 کاهش یافت.
ستونهای مرمری را «اسطوانه» می نامند، بیشتر ستونهای کاشی کاری شده در داخل روضه قرار داشت و بقیه به اقامتگاه خدّام حجره نبوی اختصاص داشت.
تعداد 164 عدد از آنها به صورت مربع و 259 عدد از آنها گرد بود ولی در تعمیرات اخیر (در عهد عبدالمجید) همه آنها به صورت گرد ساخته شد.
تعداد 54 عدد از آنها در داخل دیوارهای چهار طرف، تعداد 22 عدد از آنها در داخل حجره نبوی و خانه فاطمه زهرا علیهاالسلام و بقیه در محاذات درهای حرم می باشد.
مناره های مسجد عبارت اند از مناره رئیسیّه، باب السلام، باب الرحمه، مجیدیه و عزیزیه.
مناره رئیسیه از بقیه بلندتر است، درِ ورودی آن مقابل پنجره مواجهه و خود متصل به رکن شرقی دیوار قبله می باشد.
قبر شریف حضرت زهرا علیهاالسلام
روضه مطهر میان حجره شریف و منبر مقدس حضرت ختمی مرتبت قرار دارد، مزار کثیرالانوار حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام در
این قسمت در منتهای شمالی حجره شریف قرار دارد.(7)
بنا به قولی دیگر، قبر شریف آن حضرت در قبرستان بقیع، در نزدیکی قبر عباس بن المطّلب قرار دارد. گفته می شود این قول از دیگر اقوال قوی تر است، ولذا زائران بقیع در کنار قبر عباس برای حضرت فاطمه علیهاالسلام عرض ادب و اخلاص می نمایند.(8)
اطراف حجره شریف با شبکه شرافت احتوا همواره محدود گشته، بین قبر شریف و منبر منیر روضه مطهر نامیده می شود، بخش مربع قبر مطهر حُجره معطر شهرت دارد.
تنها فراشان حرم و سادات ذوی الاحترام مدینه به داخل حجره توفیق تشرف دارند، دیگر زائران از بیرون حجره، از مقابل پنجره مواجهه، عرض ادب و ارادت می کنند.
از باب السلام تا حجره شریف به موازات دیوار قبله، با مرمر مفروش شده، بین این قسمت و روضه مطهره با یک حایل برنجی جدا گشته، در دو طرف محراب پیامبر و محراب سلیمانی درهایی قرار گرفته است.
محراب پیامبر
در وسط روضه مطهر، در میان قبر شریف و منبر منیر پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله محراب آن حضرت قرار دارد.(9)
در دو طرف این محراب دو در از برنج می باشد، که روی یکی از آنها حدیث شریف:
«ما بَیْنَ قَبْری وَمِنْبَری رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ».
«میان قبر و منبر من باغی از باغهای بهشتی است.»(10)
و بر روی دیگری، حدیث:
«مَنْ زارَنی بَعْدَ مَماتی فَکَأَنَّما زارَنی فِی حَیاتِی».
«هر کس بعد از وفاتم مرا زیارت کند، همانند کسی است که در حال حیات من به دیدنم آمده باشد.»(11)
نوشته شده است.
بر روی دو درِ دیگر که در دو طرف محراب سلیمانی قرار دارند، بر یکی حدیث:
«مَنْ زارَ قَبْریوَجَبَتْ لَهُ شَفاعَتی».
«هر کس قبر مرا زیارت کند، شفاعتم بر او واجب می شود.»(12)
و بر دیگری آیه شریفه:
وَما اَرْسَلْناکَ اِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمینَ .
«ما تو را جز به عنوان رحمت بر عالمیان مبعوث نکردیم.»(13)
و بر فراز پنجره پیش روی مبارک حدیث: «اِنَّمَا الاَْعْمالُ بِالنِّیّاتِ»(14) نقش شده است.
باغچه نبویه
قسمت شمالی روضه مطهر باغچه ای است که با ماسه و شن فرش شده و چهار طرف آن با شبکه هایی محدود شده است.
این باغچه چهارگوش می باشد، در این محدوده دو نخل بزرگ، 6 نخل کوچک، یک درخت سدر و یک تیمور هندی(15) و در سمت دیگر آن چاه آبی هست که آب شیرین و گوارایی دارد و در نزد اهالی مدینه از آب زمزم لذیذتر و عزیزتر می باشد.
این باغچه، روضه پیامبر و روضه فاطمه نامیده می شود.
برخی خیال کرده اند که خرماهای روضه پیامبر را رسول گرامی صلی الله علیه و آله به دست مبارک خود کاشته است، در حالی که این باغچه، باغچه حضرت فاطمه است و تعدادی از این نخل ها را رییس خدمه «عزیزالدوله» کاشته است.
جهانگرد نامی، ابن جبیر، تعداد این نخلها را در عهد عزیزالدوله 15 و در عهد مجدالدین لغوی بیش از 15 نفر دانسته است.
ابن فرحون تاریخ کاشت این نخلها را پیش از عهد عزیزالدوله دانسته است.
خادمان حرم
برای اینکه حجره شریفه هرگز خالی نباشد، دو قسم خادم به نامهای: «بطال» و «خبزی» استخدام می شود و اداره آنها به مسؤولیهایی به نامهای: بوّاب و مفتاحدار (کلیددار) موکول می گردد.
به گروه بطال «عجمی» نیز می گویند، آنها از نظر رتبه پایین تر از خبزی ها، و آنها پایین تر از بوّاب و آنها پایین تر از کلیددار می باشند.
کلیدداران را «سبع الکبار» نیز می نامند.
در گذشته تعداد خادمان حرم همواره 80 نفر بود، هیچوقت کم و زیاد نمی شد، چون یکی از «خبزی»ها وفات می کرد، یک نفر از بزرگان صنف بطّال به جای او نصب می گردید.
تعداد 16 تن از خبزی ها «بوّاب» بودند، که از میان آنها چهار تن به عنوان: نایب الحرم، متسلم الحرم، نقیب الحرم، و خزینه دار حرم برگزیده می شود، عزل و نصب آنها توسط «شیخ الحرم» انجام می شود.
همواره چهار تن از بواب در داخل حجره شریفه نگهبانی می دهند و 25 نفر از دیگر خدمه همواره در حرم به نوبت انجام وظیفه می کنند. در این اواخر تعداد خدمه را به 50 نفر کاهش دادند.
از این 50 نفر یکی متسلم، یکی نقیب، 12 تن بواب، 19 نفر خبزی، 14 تن بطال و 3 تن ملازم می باشد.
این اصول استخدام از زمان دولت عثمانی ها اتخاذ گردید. پس از مطالعه محسّنات انتخاب اغوات و تأیید نورالدین شهید، این خادمان از حاملان قرآن کریم انتخاب شده، به سوی مدینه منوّره اعزام گردید، برای گروه بعدی مقرر گردید که از حمله قرآن از حبشه، پس از حاملان قرآن روم، آنگاه از حاملان قرآن هند انتخاب و به جای درگذشتگان آنها نصب شوند.
حقوق خادمان
پیش از سلطان صلاح الدین ایوبی، خادمان حرم مطهر نبوی صرفا برای خدا خدمت می کردند و حقوق ثابتی نداشتند. با هدایا و عطایایی که از سوی اهل خیر تقدیم می شد، زندگی خود می گذراندند. صلاح الدین درآمد دو شهر: «نقاده» و «قیاده» را به خدام حرم اختصاص داد و بدرالدین اسدی را به رعایت آنان نصب کرد.
بدرالدین اسدی مدتی «شیخ الخدمه» معروف بود، بعدها به «شیخ الحرم» اشتهار یافت.
وی و شیخ الحرم های بعدی، با هر یک از وزرا و امرای بلاد اسلامی دیدار می کردند و به احترام صاحب روضه منوره مورد احترام قرار می گرفتند.
مقررات وضع شده از سوی صلاح الدین ایوبی بعدها از میان رفت. ترتیبات دیگری از سوی سلاطین مغرب و سودان اتخاذ شد و خدّام حرم مدّتها از سوی آنان ارسال می شد، ولذا تعداد آنها در نوسان بود.
بعدها از سوی دولت عثمانی مقرّری تعیین شد که توسط شیخ الحرم در میان آنها تقسیم می شد.
تعداد چهل باب خانه از سوی افراد خیّر در یک محل بنیاد شده، به خدام حرم اختصاص یافت. شیوخ، نقبا و سران خدمه در این عمارتها اسکان داده شدند.
خادمانی که مسؤول روشن و خاموش کردن قندیلها می باشند، به دو گروه: «سند بلیس» و «مکاده» تقسیم می شوند. هر یک از آنها در منطقه خود به انجام وظیفه مشغول اند و هیچ کدام در کار دیگری مداخله نمی کنند.
فراشها و فراشیت ها(16)
حقوقی که روزانه به یک خادم کعبه مکرمه یا مدینه منوره تقدیم می شد، یک «فراشیت» نام داشت.
این حقوق بر اساس تعداد قندیل ها و مشعلهایی که افروخته می شد، تنظیم می گردید.
نخستین پایه گذار «فراشیت» برای هر خادم روزانه 24 قیراط و جمعا 140 فراشیت برای 140 خادم مسجد نبوی مقرر نمود.
از این مبلغ 24 قیراط به پادشاه عثمانی، 12 قیراط به اشراف مکه مکرمه، 12 قیراط به منسوبین حجره شریفه، و 93 قیراط دیگر را به تناسب در میان مردم تقسیم می کردند و هر قیراطی را به 5 الی 10 نفر به رسم هدیه تقدیم می کردند.
عاشقان خدمت و شیفتگان آستان ختمی مرتبت، تا 5 ـ 6 هزار فراشیت برای خدمتگزاران حرم نبوی اهدا می نمودند. این هدایا در کیسه هایی به خادمان حرم تقدیم می شد، که آنها را «حُرّه» می نامیدند.
با افزایش عطایا و هدایا بر تعداد خادمان افزوده می شد، گاهی برای یک خادم از 15 روز یا 20 روز یک مرتبه نوبت می رسید که شمع و یا قندیلی را روشن کند، تا نامش در دیوان خادمان ثبت گردد و از این هدایا و عطایا بهره مند شود.
رییس خادمان «شیخ الفراشین» نامیده می شود، که اسامی فراشها را در دفتری قید می کند. تعداد این فراشها در زمان ما از مرز یک هزار نفر گذشته است.
در ساعات روشن کردن قندیل ها، شیخ الفراشین به همراه شیخ الحرم، نایب الحرم و خزانه دار حرم در حجره شریفه حضور پیدا می کنند.
20 نفر هندی مسؤول تعمیر، تطهیر، اصلاح و مرمّت قندیلها و آویزه ها هستند، که در زیر نظر شیخ الفراشین انجام وظیفه می کنند.
پوشش قبر شریف
پوشش بسیار نفیس و گرانبهای مصری، روی مرقد منور رسول مکرّم، بر فراز صندوق شرافت احتوای نبوی، مزیّن به انواع جواهرات، از پارچه ای بسیار قیمتی، با زمینه سبز و نوشته هایی سپید از لؤلؤ گرانبها، که نام نامی و القاب گرامی رسول گرامی صلی الله علیه و آله بر آن نقش بسته، درود و صلوات بر اشرف کاینات با خطوط برجسته، به طرزی شایسته، بر اطراف آن نوشته شده است.
مراسم گلاب پاشی
در سال سه بار حرم مطهر و حجره منور رسول گرامی اسلام را با گلاب ناب شستشو می دهند.
این مراسم همه ساله در سه روز انجام می شود:
1 . روز نهم ربیع الاول(17)
2 . اول رجب المرجب(18)
3 . روز 18 ذیقعدة الحرام(19)
اگرچه این مراسم در سال به سه روز اختصاص دارد، امّا به جهت وسعت حرم، این مراسم در یک روز پایان نمی یابد و لذا در یک روز قندیل ها و شمعدان ها تطهیر و تنظیف می شود، در روز دوم داخل و خارج حجره شریفه تنظیف و عطرپاشی می گردد.
روز شستشوی حرم مطهّر گروه «خبزی» و «عجمی» به سه گروه تقسیم شده، گروهی جارو به دست، گروهی خاک انداز و گروه سوم پارو به دست گرفته، به سوی حجره معطّره حرکت نموده، دیوارهای حرم را از بیرون با دقت و اهتمام خاصی تطهیر و تنظیف می کنند، آبهای مستعمل را به سادات مورد احترام تقدیم نموده، عطایا و هدایایی دریافت می کنند.
در طول مراسم شستشو، خادمان حرم یکدل و یکصدا کلمه طیبه «لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه » را بر زبان جاری می کنند. همه باریافتگان حرم با ذوق و شوق زایدالوصفی صلوات و سلام تقدیم می کنند.
وجد و اشتیاق حاکم بر مردم، اشکهای شوق جاری از دیدگان، عرض اخلاص و ادب نقش بسته بر چهره ها، خارج از حد توصیف است.
با خادمان مشعلدار
توفیق خدمت در حریم حرم، سعادت بسیار بزرگی است که قلم توان توصیف آن را ندارد، ولذا تلاش و اشتیاق این سعادت پیشگان نیز قابل وصف نیست.
مسؤولان تعمیر و تدهین شمعدانها پس از ادای نماز صبح در انتهای مسجد، در مقابل انبار زیتون، که گنجینه تعمیر نامیده می شود، گرد آمده، هرکدام یک فتیله به دست گرفته، چهار تن از آنها ابریقهای مرصّع و مملوّ از زیتون برداشته، در حالی که زبان به صلوات و سلام مترنّم دارند، با متانت قدم برداشته، به سوی روضه مطهّر حرکت می کنند.
خادمان صاحب فضیلتی که نوبت خدمت دارند، در پیشاپیش فراشان حرکت کرده، با عصای خاصی که در دست دارند، قندیلهای مربوط را پایین آورده، پس از تعویض فتیله ها توسط فراشان، به جای خود می آویزند. آنگاه نماز اشراق به جای آورده، به محل خدمت خود بر می گردند.
مسؤولان تنظیم و تنظیف حرم، روضه منوره را با جارو نظافت کرده، آماده ورود به حجره مبارک می شوند.
یکی از خادمان با صدای رسا بانگ می زند:
«یا کنّاس» و بدین سان فرارسیدن وقت ورود به حجره شریفه را اعلام می کند.
جاروکشان با شتاب تمام به حجره شریف شتافته، بعد از انجام وظیفه با ذکر صلوات و سلام و عرض ادب و اخلاص، از حجره معطّر خارج می شوند.
گلبانگ محمدی
هنگامی که نغمه های عطرآگین گلبانگ محمدی از فراز گلدسته حرم نبوی در فضای مدینه منوّره طنین انداز می شود، آنچنان فضای معنوی در دلهای مؤمنان ایجاد می گردد که بی اختیار اشک محبت از دیده ها به روی گونه ها می غلطد و دلهای شیفته و قلبهای پاکباخته را در حریم حرم به طواف وا می دارد.
هنگامی که عقربه های ساعت، سه ساعت به اذان صبح را نشان می دهد، سر مؤذن حرم در مقابل باب النّساء قرار گرفته با نغمه روح بخش: «لا إِلهَ إلاَّ اللّه » خادمام کشیک را بیدار می کند و پس ازآن با گلبانگ روح افزای: «محمّدٌ رَسُول اللّه » درِ حرم به روی عاشقان گشوده می شود.
خادمان حرم با شتاب تمام رختخوابها را جمع کرده، در محل مقرر قرار می دهند.
سرِمؤذن بر فراز گلدسته رئیسه قرار گرفته، مناجات بامدادی را با جملات زیر آغاز می کند:
«اللهمّ صلّ و سلّم و زد و أنعم وبارک عَلی أسعد العرب و العجم و إمام طیبة والحرم، سیّدنا ومولانا محمّد، و علی آل سیّدنا محمّد و سلّم، و رضی اللّه تعالی عن کلّ الصحابه، أجمعین، و الفاتحه».
آوای روح بخش اذان در فضای شهر طنین انداخته، ارباب تهجّد را به میعادگاه عشق فرا می خواند.
شب زنده داران از بسترها فاصله گرفته، وضو ساخته، با قیافه های شاداب به سوی حرم مطهر مصمم حرکت می کنند و در حریم یار قرار گرفته، تا فرارسیدن فجر صادق، با حضرت خالق به مناجات می پردازند.
در طول این مدت، گلبانگ نیایش و نغمه های صلوات و سلام بر اشرف کاینات از گلدسته ها قطع نمی شود.
به جز اذان مغرب، دیگر اذانها به ضمیمه صلوات و سلام، نیم ساعت طول می کشد، ولی پیش از اذان صبح دو ساعت و نیم درود و سلام بر مفخر خلقت، وجود مقدس حضرت ختمی مرتبت به طول می انجامد.
یک ساعت قبل ازطلوع فجر، سر مؤذن بر فراز گلدسته رئیسه آمده، به مناجات می پردازد، هم زمان مسؤولان حرم به روشن کردن قندیلها و مشعلها می پردازند.
در طول این مدت مردمِ سعادت قرینِ مدینه دسته دسته به سوی حرم شتافته، به کاروان راهیان نور و سالکان کوی محبوب می پیوندند.
درفاصله دو اذان، برخی به تلاوت قرآن پرداخته، برخی اشک ندامت از دیده ها می ریزند. برخی هم به آیات تلاوت شده توسط حافظان گوش جان می سپارد.
ترتیب ائمه جماعت
بعد از سپری شدن لحظات پایانی شب، سینه سیاه افق شکافته، اولین اشعه فجر صادق فرارسیدنِ هنگامه پرستش و نیایش را نوید می دهد.
نماز اقامه می شود. صفهای جماعت با نظم و ترتیب زایدالوصفی تنظیم می گردد، امامِ شافعی ها فریضه صبح را ادا می کند.
پس از تعقیبات به ارشاد و هدایت پرداخته، حاضران را پند و اندرز می دهد و قاریان قرآن به تلاوت آیات قرآن می پردازند و مدرّسان به تدریس مشغول می شوند.
آنگاه صلای اقامت یکبار دیگر طنین انداخته، دومین نماز جماعت به امامت امامِ مالکی ها برگزار می شود. در نهایت، سومین نماز جماعت با امامت امامِ حنفی ها منعقد می گردد.
آنگاه درهای حجره شریف گشوده می شود. شیخ الحرم و نایب الحرم وارد حجره شده، قندیل ها را خاموش می کنند و شمعدانها را بیرون آورده، به دعا و نیایش می پردازند.
آمار و ارقام
گذشته از خدام حرم، شمار دیگری مسؤول و سرپرست و خدمتگزار در حرم شریف نبوی همواره وجود دارند که تعداد آنها در نوسان است.
120 تن از آنها در سه رشته به عناوین: بوّاب، فرّاش و کنّاس انجام وظیفه می کنند.
گذشته از اینها، هر هفته تعداد 30 نفر به عنوان موقت استخدام می کنند، که آنها را «وکلای خدمه» می نامند.
در گذشته شمار ائمه جماعت مسجدالنّبی 25 نفر حنفی، 12 نفر شافعی، یک نفر مالکی و یک نفر حنبلی؛ تعداد خطبا 20 نفر حنفی و 10 نفر شافعی ؛ تعداد مؤذن ها به 35 نفر می رسید، که به نوبت انجام وظیفه می کردند. ولی تعداد آنها به دلایل مختلف افزایش یافته، که آمار برخی از مسؤولان حرم مطهر به شرح زیر است:
خطبا 46 نفر، امام جماعت 37 نفر، رییس 39 نفر، دربان 11 نفر، سقا 10 نفر، کنّاس 51 نفر، مسؤول تطهیر 7 نفر، قاری 31 نفر، فراش 628 نفر، و...(20)
تعداد کلّ خادمان حرم مطهّر به یکهزار و چهل و شش نفر بالغ می باشد که همه آنها حقوق دریافت می کنند و با این حقوق زندگی خود را می گذرانند.
افزون بر اینها، تعداد هزار نفر نیز به عنوان «ملازم» در کنار خدمه انجام وظیفه می کنند.
* * *
