ابعاد حج در قرآن

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

اشاره

در قسمتهای پیشین این مقاله، به تفصیل پیرامون ابعاد مهم حج از جمله: بعد معنوی و عرفانی، بعد فرهنگی و بعد سیاسی سخن گفتیم. در بعد سیاسی نیز مباحثی از جمله منافع حج، حج عامل قیام، برائت از مشرکین در حج، حج و حکومت اسلامی را مطرح نمودیم. اینک بررسی ابعاد دیگر حج از نظر خوانندگان گرامی می گذرد.

5 - حج و بهره گیری سیاسی

همواره در طول تاریخ رهبران و حاکمان اسلامی - اعم از عادل و غیرعادل - از این فرصت بی نظیر به نفع خود استفاده سیاسی می کردند; از زمانی که پیامبراکرم(ص) با یاران محدودش در مکه حضور داشتند و تحت محاصره وشکنجه های شدیدی به سر می بردند، همواره در پی فرا رسیدن ایام حج بودند تا از این فرصت ارزشمند برای انتقال پیام الهی به مردم استفاده نمایند. پیامبر گرامی از این مراسم عبادی - سیاسی چنان برای ترویج دین توحیدی و طرد شرک و کفر بهره می گرفت که مشرکین قریش درصدد شدند تا عده ای را در دروازه های ورودی شهر مکه مامور کردند تا آنها به کسانی که قصد شرکت در مراسم حج را داشتند بگویند که شخصی در این سرزمین هست که مطالب و ایده هایی دارد که شما را سحر می کند و شما در گوش خود پنبه بگذارید تا پیام او را نشنوید.

اما پیامبر و یارانش حداکثر بهره را می بردند تا پیام انقلاب اسلامی را به مردم برسانند و «پیمان عقبه » ثمره چنین تلاشها بود که مردم مدینه در نتیجه همین رفت و آمدها با اسلام انس گرفتند و در همین راستا پیامبر اسلام بارها از همین کنگره حج برای گسترش اسلام ناب و نابودی شرک و کفر حداکثر استفاده را نمودند که نمونه های بارز آن «پیمان عقبه »، «جریان فتح مکه »، «تعیین امیرالحاج در سال نهم هجرت » و «خطبه های آن حضرت درحجة الوداع » می باشد. چنان که پیامبر از همین موقعیت استفاده نمود و «مساله رهبری و ولایت حضرت امیر» را در میان آن جمعیت انبوه مطرح فرمود.

حضرت امیر نیز در زمان خلافت خود بارها از این فرصت استفاده نموده است و از آنجایی که منصب امیرالحاج علاوه بر سرپرستی حجاج در امور دینی و... بار سیاسی هم داشت، در سال 37 (ه.ق.) هم از طرف حضرت امیر(ع) شخصی بنام عبدالله بن عباس و هم از طرف معاویه شخصی بنام یزیدبن شجره رهاوی برای تصدی این امور عازم شدند که کارشان به نزاع کشید و سرانجام بر شخص ثالثی بنام شیبة بن عثمان توافق نمودند. ⁽¹⁾

در تاریخ اسلام موارد مشابهی از این حرکتهای سیاسی دیده می شود که عده ای برای اجرای سیاستهای خویش از مراسم حج بهره می بردند; چنان که معاویه مساله جانشینی یزید را در سفر حج مطرح کرد و منصور دوانیقی در سال 136 (ه.ق.) امیرالحاج مردم شد و در همان مراسم به نفع خود بیعت گرفت. همچنین حضرت ابوذر در زمان عثمان یک سال به حج رفت و در کنار کعبه ضمن نقل روایاتی که از پیامبر اکرم درباره دوستی با عترتش فرموده بود، از وضع موجود انتقاد کرد. ⁽²⁾ و نیز عمل سیدالشهدا(ع) در ایام حج و سخنرانی انقلابی آن حضرت در بین جمعیت، نمونه بارز استفاده سیاسی از حج می باشد که حتی برای این منظور چند ماه در مکه توقف نمود تا موسم حج فرارسد ومردم از سراسر عالم در این مکان جمع شوند و حضرت به تبلیغ بپردازد.

و یا در سال 58 (ه.ق.) دو سال قبل از مرگ معاویه در سرزمین منی در بین جمعیت 1000 نفری به انتقاد از معاویه پرداخت و فرمود «اما بعد فان الطاغیة قد صنع بنا و شیعتنا ما قدعلمتم و رایتم » ⁽³⁾ اما بعد همانا این طاغوت (معاویه) برخوردهایی با ما و شیعیان ما نمود که همه شما می دانید و دیده اید و گواه بوده اید و در دنباله روایت به نکته دیگر اشاره کرد که همان پیام رسانی باشد. فرمود: «گفتارم را بشنوید و به خاطر بسپارید و وقتی که به محل سکونت خود برگشتید پیام مرا به افرادی که مورداطمینان شماهستندابلاغ نمایید...من ترس آن دارم که با این اوضاع حق فرسوده گردد...».

همچنین دیگر ائمه: با حضور خود در ایام حج و تشکیل جلسات و ذکر احادیث، استفاده سیاسی می کردند; از جمله جریان امام سجاد و هشام بن عبدالملک و شعر فرزدق در مدح امام سجاد(ع) و...و نمونه های دیگری از فعالیتهای سیاسی که بدان اشاره شد.

و شاید روایاتی که نقل شد که «حج نوعی جهاد است » بیانگر بعد سیاسی قضیه باشد چنانکه امام صادق(ع) در این باره فرمود:

«هو (حج) احد الجهادین و هو جهاد الضعفاء و نحن الضعفاء» ⁽⁴⁾ «حج یکی از دو جهاد است و آن جهاد افراد ضعیف است و آن ضعفا ما هستیم ».

امام(ع) با بیان این مطلب به سیاست اشاره می کند; یعنی، ما ضعفا هستیم و حکومت در دست ما نیست و نمی توانیم با کفر، مبارزه عملی نماییم، پس لااقل به حج برویم و از آن موقعیت بهره برداری سیاسی و فرهنگی نماییم.

اصولا اطلاق جهاد بر حج یک نوع وجه مشترکی بین آن دو را می طلبد تا نام جهاد بر حج اطلاق کرد چنان که همراه ساختن آیات حج و جهاد ⁽⁵⁾ در سوره مبارکه حج به ما می فهماند که میان حج و جهاد رابطه خاصی وجود دارد و آن این که سرزمین حج بهترین مکان برای تجمع متفکران اسلامی است که موقف سیاسی و دفاعی خود را به بحث بگذارند و از نیروهای پراکنده صف واحدی تشکیل دهند و از طریق انجام صحیح حج، آمادگیهای لازم را کسب نمایند و مانند سربازی که در میدان آموزش تعلیم دیده، خود را در مقابله با دشمنان اسلام بکار گیرد، از این رو پیامبر گرامی اسلام در روایات متعدد مجاهد و حاج را کنار هم قرار داده و برای آن دو یک حکم نموده است; «مجاهد فی سبیل الله و حاجی و معتمر مهمانان خدایند که اگر دعا کنند دعایشان به اجابت می رسد». ⁽⁶⁾ و در روایات دیگر، نفقه ای که در راه حج مصرف شود را با نفقه ای که در راه جهاد مصرف می گردد مقایسه کرد. ⁽⁷⁾

همردیف بودن «حج و جهاد» در قرآن و روایات، بیانگر این حقیقت است که بین این دو فریضه الهی وجوه مشترکی وجود دارد.

جمع بندی

از مجموعه مباحث این فصل به خوبی روشن شد که شبهاتی که بعضی از علماء و تحلیل گران وهابی، در مورد بعد سیاسی حج مطرح کرده اند و آن را مخالف اسلام و قرآن دانسته اند، چیزی بی اساس، بلکه توام با اغراض سیاسی بوده است و در حقیقت نفی بعد سیاسی حج، اثبات حربه سیاسی آنان است.

چرا که اثبات شد که بعد سیاسی حج، نه تنها مخالف قرآن، اسلام و سنت نیست، بلکه عین قرآن و متابعت از اوامر خداوند و تاسی از ابراهیم خلیل، رسول امین و سلف صالح است.

قرآن می فرماید: اعلامی است از طرف خدا و رسولش به عموم مردم در روز حج اکبر که خداوند و رسولش از مشرکین بیزارند.(توبه/3)

برائت از مشرکین بر اساس این آیه مبارکه یک حکم قطعی وحتمی است و در همه زمانها استمراردارد و مخصوص موسم حج نیست، بلکه بیزاری و برائت از مشرکین تاسی از ابراهیم خلیل است. ⁽⁸⁾ و باید مسلمانان به پیروی از ابراهیم(ع) فضای سراسر عالم را از محبت و عشق به ذات حق و نفرت و بغض نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و لحظه ای از این آهنگ توحیدی غفلت نکنند. ⁽⁹⁾

امام خمینی (ره) احیاگر حج ابراهیمی می فرماید: فریاد برائت ما، فریاد دردمندانه ملت هایی است که خنجر کفر و نفاق قلب آنان را دریده است، فریاد فقر و تهیدستی گرسنگان و محرومان و پابرهنه هاست که حاصل عرق جبین و زحمات شبانه روزی آنان را زراندوزان و دزدان بین المللی به یغما برده اند. فریاد مظلومانه مردم لبنان و فلسطین و بوسنی و کشمیر و افغان و عراق و... است فریاد همه مردمانی که دیگر تحمل تفرعن آمریکا و حضور سلطه طلبانه آن را ندارند». ⁽¹⁰⁾

گویا آیه مبارکه از سوره توبه که خداوند در مقیاس افتخار و فضیلت فرمود: «آیا سیراب کردن حجاج و عمران مسجدالحرام را همانند عمل کسی قرار دادید که ایمان به خدا و روز قیامت دارد و در راه خدا جهاد کرده است این دو هیچ گاه در نزد خدا یکسان نیست و خداوند گروه ظالمان را هدایت نمی کند».(توبه/19) در عصر ما نازل شده است و گویای حال ماست; در عصر حاضر، خادمین حرمین با سرگرمی به سقایت و معیشت حجاج، و پرداختن به عمارت وتزیین مسجدالحرام ومسجدالنبی(ص)، و غفلت از ایمان و جهاد فی سبیل الله و کناره گیری از حقوق مسلمانان مظلوم مصداق بارز آیه مذکور می باشند. آنها با یدک کشیدن عنوان «خادم الحرمین »، هر گونه سوء استفاده ای را انجام می دهند و در عوض خدمت با تحمیل کردن عقاید وهابی بر دیگر گروهها و صد سبیل از مستطیعان و اعمال انواع تضییق بر حجاج به خیال خام خویش برنامه های اسلام و قرآن را اجراء می کنند و حال آنکه، طبق آیات الهی این افراد از ظالمین محسوب می شوند و مصداق اتم آیه «من یرد فیه بالحاد بظلم فذقه من عذاب الیم »، ⁽¹¹⁾ می باشند.

کعبه، متعلق به عموم مسلمین است و باید شیوه برگزاری حج متناسب با مصالح و منافع امت اسلامی و در جهت رشد و استقلال کشورهای اسلامی باشد، نه در خدمت اهداف استکباری. چرا در «کنگره جهانی حج » اجازه نمی دهند که مردم مسلمان برای همدردی و کمک به برادران و خواهران ستمدیده اعاناتی جمع کنند؟ آیا این هم مخالف اسلام و قرآن است؟ اگر در مراسم حج، کنار خانه خدا که مثابه و مامن ⁽¹²⁾ و مایه قوام جامعه بشری ⁽¹³⁾ است مشکلات مسلمین و حکومتهای اسلامی مطرح و برای حل آن گامی برداشته نشود، پس کجا این مسائل باید حل شود؟ اکنون چه دردناک است اگر بشنویم که در حج نباید به مسائل سیاسی و اجتماعی مسلمین پرداخت.

4 - بعد اجتماعی حج

حج یگانه فریضه ای است که خداوند برای ادای آن همه آحاد مسلمین را از گوشه و کنار جهان به یک نقطه معین در «ایام معلومات » فراخواند، به طوری که اگر در غیر این مکان و زمان انجام گیرد، پذیرفته نخواهد شد.حج در ماههای معینی است. ⁽¹⁴⁾

اگر چه در گذشته و امروز تلاشهائی شده و می شود تا حج را فریضه فردی قلمداد کنند اما با توجه به آیات و روایات فهمیده می شود که حج مرکز اجتماع مسلمین است; چون که اگر هدف صرف انجام دادن مناسک و طواف گرد خانه خدا و... بود چرا جایز نباشد در تمام دوره سال انجام گیرد؟ چه لزومی داشت همه مردم مکلف باشند در یک مقطع زمانی خاص در یک نقطه جمع شوند و در آن ایام هم در اجتماعات یک روزه و یک شبه و سه روزه گرد هم آیند تا شاهد منافع خود باشند «لیشهدوا منافع لهم »؟ (حج/27 و 28)پس منافعی که مسلمانان باید شاهد آن باشند منافعی است که با حیثیت تجمع مردم و حالت اجتماع ارتباط پیدا می کند و حتی می شود گفت: که اگر از این اجتماع، فایده عمومی برده نشود مقصود حاصل نخواهد شد ⁽¹⁵⁾

یکی از امتیازات مختص به حج این است که خطاب در آن متوجه عموم مردم است نظیر آیات ذیل:

ای ابراهیم اعلان عمومی دربین مردم برای حج بنما(حج/27و28); برای خدا بر مردم است آهنگ خانه او کنند; همانا اولین خانه ای که برای مردم قرار داده شده سرزمین مکه است (آل عمران/96و97); بخاطر بیاورید هنگامی که خانه کعبه را محل بازگشت مردم قرار دادیم (بقره/125و199); خداوند کعبه را که خانه محترم است وسیله ای برای اقامه امر مردم قرار داده است. (مائده/97).

این گونه آیات و روایات دلالت روشن بر «بعد اجتماعی حج » دارد و گرنه اگر مساله حج فردی بود، لازم نبود این همه روی کلمه «الناس » تکیه شود. همچنین لازم نبود مردم از راه دور و نزدیک با هر وسیله ممکن، در زمان معین و در مکان معین گرد هم جمع بشوند تا این فریضه الهی را با حالت اجتماع انجام بدهند; اگر ثمره و بهره حج فردی بود چرا فرمود: «پس از همانجاکه مردم کوچ می کنند کوچ کنید» (بقره 125 و199) این آیه می رساند که حج مرکز اتحاد مسلمین است و هیچ کس حق تکروی و دوری از اجتماع مردم را ندارد; چون که حج علاوه بر این که یک فریضه فردی است، همچنین یک فریضه جمعی می باشد و ثمره و منفعت آن به تمامی مسلمین بر می گردد.

با عنایت به عمومیت دعوت «اذن فی الناس بالحج » و اطلاق «منافع » و تفسیر امام رضا(ع) که منافع حج افرادی را که در مراسم حج نبوده اند را دربر می گیرد، می شود ادعا کرد که قدر متیقن از منافعی که بر مراسم با شکوه حج مترتب می شود همان «منافع عمومی و اجتماعی » حج است.

همچنین قدر متیقن از «قیاما للناس » در آیه مبارکه «جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس »(مائده/97) بعد اجتماعی آن است، چونکه با توجه به اطلاق کلمه «قیاما» و مناسبت آن با «للناس » و با عنایت به معنی «قیام » ⁽¹⁶⁾ چنین استظهار می گردد که کعبه و حج، سبب اصلاح امور دینی و دنیوی مردم ⁽¹⁷⁾ و باعث رفع نابسامانیها از جوامع مسلمین خواهد گردید، چرا که کعبه به عنوان ضامن جامعه بشری مطرح شده است و این به خاطر حرمت و جلالت و قداستی است که کعبه در نظر عموم مردم دارد، از این رو کعبه موصوف به «بیت الحرام » شده است، از این رو محور فعالیت همگانی واقع می گردد.

از سوی دیگر، همانطوری که هدف از ارسال رسل و انزال کتب، «قیام مردم به قسط » (حدید/25) می باشد، بهترین وسیله تحقق این هدف، مراسم باشکوه حج می باشد و این یکی دیگر از منفعت اجتماعی حج است.

خلاصه این که، قوام جامعه بشری، اقامه عدل و قسط در بین مردم و اصلاح امور دینی و دنیوی، درگرو برگزاری صحیح حج می باشد و نقطه مقابل آن،از هم پاشیدن جامعه های بشری و رواج ظلم، و فساد امور دینی و دنیوی در گرو تعطیلی حج می باشد، از این رو مولی علی(ع) در این باره فرمود: «حج خانه خدا را ترک نکنید که هلاک و نابود می شوید» ⁽¹⁸⁾ پس احیای برنامه واقعی حج، تاثیر شگرفی در اجتماع دارد و در حقیقت بقای اصل دین و در نتیجه بقای متدینین بستگی به بقای کعبه دارد. «تا کعبه پابرجاست دین و مکتب هم پابرجاست » ⁽¹⁹⁾

منافع و آثار اجتماعی حج

از آنجایی که حج مرکز اجتماع و اتحاد مسلمین است منافع و آثار اجتماعی فراوانی را به همراه دارد که در ذیل به بعضی از آنها اشاره خواهد شد.

- یکی از بارزترین منافع این اجتماع عظیم، ایجاد تفاهم، تحکیم برادری و رفع اختلافات دینی بین طبقات مسلمین است. اگر از بررسی آیات و روایات ⁽²⁰⁾ بدست می آید که دین اسلام، دین اتحاد و یگانگی است، بهترین و مناسب ترین زمان و مکان جهت تحقق این هدف، مراسم حج است. اگر به نماز جماعت سفارش مؤکد شده تا اهالی هر محله به کمک یکدیگر، امور زندگی خویش را اداره نمایند و اگر نماز جمعه مقرر شده تا مردم شهرها گرد هم آیند و در پرتو اجتماع و اتحاد، امور خود را حل کنند، حج هم در هر سال یک مرتبه، در زمان و مکان خاصی واجب شده تا مسلمانان از نقاط مختلف عالم گرد خانه خدا جمع شوند و دست اتحاد و برادری به سوی یکدیگر دراز نمایند و در پرتو آن، مشکلات همدیگر را حل نمایند.

حضرت امام ; در این باره فرمودند: «از جمله وظائف در این اجتماع عظیم، دعوت مردم و جوامع اسلامی به وحدت کلمه و رفع اختلافات بین طبقات مسلمین است ⁽²¹⁾ با اتکال به خدای بزرگ در این مواقف عظیمه، پیمان اتحاد و اتفاق در مقابل جنود شرک و شیطنت ببندید و از تفرق و تنازع بپرهیزید "و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم". ⁽²²⁾

- پس یکی از آثار و منافع مهم اجتماعی «وحدت کلمه » می باشد چرا که زائرین بیت الله باید از راه دور و نزدیک بیایند و بالعیان تحکیم برادری در فکر و عمل را ملاحظه کنند و مشاهده نمایند که همه امت اسلامی یک خدا را می پرستند; امت یک پیامبرند; معتقد به یک کتابند; به طرف یک قبله می ایستند; دوش به دوش هم بر گرد یک محور می چرخند و همه یک هدف، یک مسیر و یک برنامه را دنبال می کنند. این چنین وحدت به طور قطع جمعیتها را فشرده و متراکم و قلبها را به هم نزدیک می کند و در نتیجه یک نیروی قوی تولید می کند که باعث عظمت و شکوه اسلام و مسلمین و ذلت و خواری کفر خواهد شد، از این رو نبی مکرم اسلام در خطبه معروف «حجة الوداع » به همین نکته اشاره فرمودند:

«اهل ایمان با هم برادرند خونهای آنها ارزش مساوی دارد. پیمان کوچکترین فردشان در حکم پیمان عموم مسلمین است همه با هم در حکم یکدست و قدرت واحدی در مقابل بیگانه اند». ⁽²³⁾

احساس وحدت و یگانگی در ایام حج در حد اعلایی وجود دارد; چرا که عالم و جاهل، غنی و فقیر، رئیس و مرئوس، کوچک و بزرگ و سیاه و سفید، همه با هم در یک قطعه لباس سفید می خروشند و می روند و می نشینند و می خورند و می خوابند.

خلاصه، اعضایی که در کنگره حج گرد هم جمع می شوند، هیچ اختلاف اصولی ندارند و رابطه ای که بین آنها حکمفرماست، رابطه دین است که از هر رابطه دیگر; نظیر، ملیت، نژاد و رنگ، قویتر و محکمتر است.

- یکی دیگر از منافع اجتماعی حج، «مساوات واقعی اجتماعی » است که همه زائرین از حداقل زندگی بهره مند بوده و یک نمونه از زندگی اقتصادی بدون فاصله یا لااقل با فاصله کم، در هر سال یک بار در عمل به نمایش گذارده می شود; به طوری که زندگیها نزدیک بهم، لباسها کاملا یکسان، مکانها و غذاها شبیه هم می باشد. چنانکه لغو امتیازات نژادی، رنگ، امتیازات شخصی; نظیر ثروت و مقام، اصل و نسب، زیبایی و زشتی، شاهد گویای دیگری بر این مساوات است.

خداوند متعال در لغو امتیازاتی که قریش ⁽²⁴⁾ برای خود قائل شده بود فرمود: «سپس از همانجا که مردم کوچ می کنند کوچ کنید و از خداوند طلب آمرزش نمایید که خدا آمرزنده مهربان است ». (بقره/199) همچنین مفسر و مبین واقعی قرآن; یعنی پیامبر اکرم(ص) در خطبه حجة الوداع فرمود: «مردم! پروردگار همه شما یکی است و پدر همه شما یکی است; همه از آدمید و آدم از خاک است; عرب را بر عجم فضیلتی نیست مگر به ملاک تقوا». ⁽²⁵⁾

این سلوک جمعی در حج، عدالت اجتماعی اسلام را منعکس می کند که از مصادیق آن: اشباع فقرا، دفع حقوق شرعی، پاک کردن اموال و ادای دین است; چونکه اولین مرحله حج، تصفیه حساب مالی با خدا و با مردم می باشد و این یک نوع توزیع ثروت اجتماعی است که مبتنی بر عدالت می باشد و از طرف دیگر، اگر تقسیم قربانی صحیح انجام گیرد، ملیونها گرسنه سیر می شود و بدینوسیله بین غنی و فقیر، ارتباط برقرار می گردد. چنانکه لباس یک رنگ، یک نوع تعامل اجتماعی بین فقیر و غنی، حاکم و محکوم و رئیس و مرئوس می باشد و به انسانها می فهماند که ارزش حقیقی انسان، غیر از مال و مقام است.

- یکی دیگر از منافع اجتماعی حج، ایجاد مسؤولیت اجتماعی در فرد است; چونکه فرد در طواف جمعی در دور کعبه، سعی بین صفا و مروه، وقوف در عرفات و مشعر، بیتوته در منی و رمی جمرات احساس می کند که جزئی از امت اسلامی است که عمل، هدف، خدا، قبله و کتاب واحد دارد و در نتیجه به فکر مسؤولیت اجتماعی می افتد.

- دیگر از منافع اجتماعی، «امنیت اجتماعی » است که هیچ کس در ایام حج حق تعرض به دیگران حتی حیوانات را ندارد. چرا که خداوند متعال فرمود: «هر کس داخل آن شود در امان است » (آل عمران/97) و «هنگامی که خانه کعبه را مرجع و مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم ».(بقره/125)

وجود یک جامعه امن و مطمئن و به دور از هرنوع تجاوزات، از آرزوهای دیرینه دانشمندان و مصلحان بوده و هست که سازمانها و جوامع بین المللی در تحقق چنین آرزویی هستند، اما تاکنون ره بجایی نبرده اند، ولی خداوند حکیم براساس حکمت متعالیه اش قرنها قبل، منطقه ای را در یک نقطه از زمین برای چنین هدفی بنیان نهاده است به حدی که شکار حیوانات و حتی کمک شکارچی به واسطه نشان دادن آن با گوشه چشم هم ممنوع گردیده است. آن هم در منطقه ای که ناامن بود انسانها ربوده می شدند و همه جا غارت و کشتار بود (عنکبوت/67) و قانون جنگ و جدال در آن نقطه زیرپا گذاشته شده است. قرآن می فرماید: کسانی که با احرام حج را بر خود واجب کرده اند باید از تمتعات جنسی و انجام گناه و بحث و جدال اجتناب نمایند. ⁽²⁶⁾

وجود چنین جامعه ای از اول خلقت مورد عنایت خداوند متعال بوده است که شرط اساسی بقای هر جامعه، وجود چنین نعمتی است تا انسانها کلاس آن را در هر سال در این مکان مقدس طی نمایند و در سراسر جهان گسترش دهند. این تمرین و نمایش اگرچه در مدت کوتاهی است، اما هر چه هست تمرینی برای شرکت کنندگان و اتمام حجتی برای جهانیان است. و اگر محل تشکیل کنگره حج در نقطه امنی قرار داده شد برای این است که سران و نمایندگان مسلمین آزادانه و با کمال اطمینان نسبت به یکدیگر و بدون هیچ تشویشی منافع مسلمین را در نظر گرفته و از همدیگر جهت رفع مشکلات یاری بجویند.

- یکی دیگراز منافع اجتماعی حج، معارفه بین المللی مسلمین جهان است که امام ششم جعفربن محمد(ع) در بیان علل حج فرمود: «خداوند در حج وسیله اجتماع مردم مشرق و مغرب را فراهم آورده تا همدیگر را بشناسند». ⁽²⁷⁾

در سایه شناخت یکدیگر زمینه تبادل آرا و افکار فراهم می شود و هر گروه از هر دیاری که می آید دستاوردهای علمی و پیشرفتهای فرهنگی و اقتصادی خویش را به برادران دینی دیگر مناطق و کشورها انتقال می دهد و با این عمل، نردبان ترقی و تعالی را برای همدیگر فراهم می نماید و نقطه های قوت و ضعف خویش را شناسایی می کنند و در صدد قویت خویش برمی آیند.

- یکی دیگر از منافع و آثار اجتماعی حج، تنظیم برخورد اجتماعی زن و مرد است; چرا که به آنها در ایام حج آموخته می شود که در برخوردها مواظب یکدیگر باشند و طوری ظاهر نشوند که هوس انگیز باشد، بلکه باید به دور از هرگونه آرایش و با لباس معمولی در مقابل هم ظاهر شوند و حتی باید از لذت جنسی حلال هم صرف نظر کنند تا تمرین و آزمایشی در پهنه زندگی اجتماعی گردد «فلارفث و لا فسوق و لا جدال فی الحج » (بقره/197) که مراد از «رفث » هرگونه لذت جنسی در ایام احرام می باشد; پس «عفت اجتماعی » در موسم حج تمرین داده می شود تا در غیر موسم ج برخوردهای زن و مرد بهبود یابد.

- از جمله آثار اجتماعی دیگر، «آموزش و تمرین نظم و انضباط اجتماعی » است; چونکه حج از آغاز تا انتها، همه و همه روی نظام و ترتیب خاصی انجام می گیرد; شروع آن در وقت معین و در مکان معین و با لباس و رمز مشخص، و طواف، سعی، وقوف، رمی، هدی و... باید بر اساس اندازه معین و نظم خاص انجام پذیرد تا بشر درسی از نظم و انضباط اجتماعی را آموخته و برای همیشه آن را در جامعه رعایت نماید.

- و بالاخره، اجتماع عظیم حج، ارائه نمونه عملی جامعه اسلامی است که در سایه ایمان تشکیل گردیده و یک نمونه کوچک از اجتماع روحدار به نمایش گذاشته می شود که روابط اجتماعی مردم با یکدیگر تحت تاثیر ایمان و محبت واقع شده و در آن محیط معنوی خودخواهی و رفتار و گفتار ناپسند بسیار کم دیده می شود; محیطی آرام و باصفا که رعایت فضائل اخلاقی و حقوق اجتماعی به چشم می آید و این اجتماع در واقع، نمایشی از جامعه اسلامی است که دارای شکوه، عظمت، امنیت، عدالت، مساوات واقعی و نظم و انضباط اجتماعی می باشد که از امتیازات آن این است که هر سال این اجتماع تشکیل و در معرض عموم گذاشته می شود. ⁽²⁸⁾

منافع سلوک جمعی در حج

شکی نیست که حج از اشکال سلوک جمعی است و این سلوک جمعی، یک قضیه جهانی است و برای منطقه خاص و زمان خاص نمی باشد و گروهی مخصوص و جغرافیای ویژه ای نیست همانطوری که خداوند متعال در خطاب به ابراهیم فرمود: «مردم را دعوت عمومی به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از راه دور قصد خانه خدا کنند». (حج/27)

این سلوک جمعی که از افراد مختلف جهان که با تفاوت در رنگ و پوست و زمان و مکان بوجود آمده، منافع زیادی را دربر دارد: اول این که زمینه ساز یک دولت واحد جهانی است و خود این سلوک جمعی اعلام می کند که اسلام جهانی است و دلیل بر آن، این است که مسلمین از قاره های مختلف جهان با تفاوتهای بسیار در یک نقطه دور هم جمع می شوند و یک خدا و یک پیامبر و یک کتاب و یک قبله و یک هدف را دنبال می کنند و از این یکرنگی و همفکری فهمیده می شود که امکان دارد یک دولت واحد جهانی تشکیل داد و در واقع، حج ارائه نمونه عملی این دولت واحد جهانی است.

از سوی دیگر، شکی نیست که سلوک جمعی باعث تغییر اجتماعی ملموس می شود، اما از آنجا که سلوک جمعی در حج از اعلا درجه تعامل اجتماعی است، پس نتیجه این سلوک در مرتبه اعلا قرار دارد چرا که:

اولا: تغییر اجتماع آن مطلوب، ثابت، عمیق و ریشه دار خواهد بود.

ثانیا: بعد از ادای مناسک حج دو تغییر در انسان حاصل می شود: یکی تغییر روحی و تطهیر نفسی و دیگری تغییر اجتماعی.

ثالثا: از آنجا که حج نقش خطیری در تغییر حیات روحی و اجتماعی دارد، از این رو حرمتی از حرمات الله است که هتک آن روا نیست و هر کس که برنامه های الهی را بزرگ بشمارد و احترام آن را حفظ کند برای او نزد پروردگارش بهتر است. (حج/30)

رابعا: در این سلوک جمعی، مترقیترین شعار اجتماعی وجود دارد و آن شعاری است که اسلام به آن امر کرده و سنت پیامبر است و آن شعار برائت از مشرکین است که بهترین شعار برای احیای عدالت اجتماعی است. چرا که بزرگترین انحراف در دین اسلام که باعث انواع شقاوت می شود شرک به خداست و تردیدی نیست که وجود شرک در جوامع انسانی مانعی بر سر راه «عدالت اجتماعی » است و اعلان برائت از مشرکین، سرآغاز تغییر اجتماعی انسان است تا اجتماع موحد در همه سطوح بر اساس احکام اسلام و عدالت اجتماعی، استوار گردد. ⁽²⁹⁾

پی نوشتها:

1- مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 4، ص 201 به بعد.

2- ابی منصور طبرسی، الاحتجاج، ج 2، همان

3- همان

4- من لایحضر الفقیه، ج 2، ص 359.

5- از آیه 25 تا37 مربوط به حج و از آن به بعد مربوط به جهاد می باشد.

6- حافظ قزوینی، سنن ابن ماجه، ج 2، مناسک حج، باب 5، (قم: دارالفکر، بی تا) ص 966.

7- مسند احمدبن حنبل، ج 5، ص 200.

8- قال یا قوم انی بری مماتشرکون، سوره انعام، آیه 78.

9- با استفاده از پیام امام خمینی(ره)

10- با استفاده از پیامهای نورانی حضرت امام خمینی(ره)

11- هرکس بخواهد دراین سرزمین ازطریق حق منحرف گردد و دست به ستم زند ما از عذاب دردناک به او می چشانیم.

12- واذ جعلنا البیت مثابة للناس وامنا. (بقره/125)

13- جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس. (مائده/97)

14- «حج در ماههای معینی است ». (بقره/197)

15- با استفاده از پیام مقام معظم رهبری در تاریخ 8/3/72.

16- معنای آن قبلا گذشت.

17- این اطلاق هم در روایت به آن اشاره شده (جعلها الله لدینهم و معایشهم، بحار، ج 86، ص 65); و هم اکثر مفسرین، اعم از خاصه و عامه، به آن اشاره کرده اند.

18- بحارالانوار، ج 96، ص 19.

19- وسائل الشیعه، ج 11، ص 21.

20- نظیر آیه «واعتصموا بحبل الله جمیعا ولاتفرقوا» (آل عمران/103); «ولاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم » (انفال/46); «انما المؤمنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم » (حجرات/10); و نظیر روایت المؤمن اخ المؤمن کالجسد الواحد; (مرحوم کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 165، بابی دارد بنام اخوة المؤمنین بعضهم لبعض و احادیث زیادی را نقل فرموده است).

21- حج در کلام و پیام امام خمینی ص 34 و37.

22- همان.

23- ابن شعبة، تحف العقول، ص 30.

24- قریش، معتقد بود که وقوف به عرفات مال کسانی است که از خارج مکه آمده اند، اما قریش و طوایف اطراف حرم و وابستگان قریش از این کار معاف بودند توضیح بیشتر این موضوع در بحث «حج جاهلیت » گذشت.

25- تحف العقول، ص 30.

26- بقره 197

27- وسائل الشیعه، ج 11، ص 14.

28- با استفاده از کتاب حج در قرآن مرحوم، شهید بهشتی، (دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1367 ش).

29- از جزوه دکتر زهیر الاعرجی.