انتقال معکوس تنکولوژی یا «پدیده فرار مغزها »

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

اشاره

در بخش اول برخی از زمینه ها به عنوان بستر بحث مورد بررسی قرار گرفت. همچنین از مهاجرت افراد متخصص و متفکر به خارج از کشور به عنوان عاملی منفی در راه تحقق رشد و توسعه اقتصادی سخن به میان آمد و در نهایت به برخی از پیامدهای این پدیده اشاره شد. اینک بحث را پی می گیریم.

علل فرار مغز ها از کشور

1 _ موقعیت جوامع پیشرفته

الف _ امکانات علمی و تحقیقاتی

پیشرفت تکنیک در رشته های مختلف صنعت و فراهم بودن وسائل تحقیق و مطالعه در برخی کشورها باعث شده است که افراد متخصص به طرف این کشورها سرازیر شوند و نوعی عدم تعادل از جهت نیروی متفکر انسانی پدید آید. کتاب و به طور کلی وسائل کار دانشمندان در جوامع پیشرفته بهتر تأمین می شود؛ و از این راه نیز طالبین علم و تحقیق بیشتر به طرف آنها جلب می شوند؛ بدین ترتیب نیروی علمی و تحقیقی در این کشورها روز به روز غنی تر و وسیع تر می گردد. بودجه های عظیمی در کشورهای پیشرفته و به خصوص آمریکا صرف تحققات علمی و تربیت متخصصین می شود؛ چنانچه طبق بررسی های بعمل آمده در سال 1970، 4/61 % درآمد ملی آمریکا صرف پژوهشهای علمی و صنعتی شده است.1 اکثر مجلات علمی در زمینه های علوم اجتماعی در سه کشور آمریکا، انگلیس و فرانسه منتشر میشود. و لذا چنین تسلطی بر منابع انتشارات علمی توسط چند کشور غربی، به این معناست که آن دسته از پژوهشگران جهان سوم که مایل به انتشار وسیع عقاید خود باشند، باید نتایج تحقیقات خود را در اختیار مجلاتی قرار دهند که در اختیار جوامع غربی است. ضمناً وجود چنین منابع انتشاراتی عظیم علمی در غرب، یکی از علل مهاجرت مغزها می باشد.

ب _ وضعیت اقتصادی و رفاهی مهاجرین متخصص

همه محققین متفق القول هستند که ریشه اصلی این مهاجرت ها در تفاوت فاحش و روز افزونی است که توسعه اقتصادی و صنعتی در مراحل مختلف خود در جامعه جهانی ایجاد کرده است. اختلاف دستمزد یکی از نتایج اولیه این تفاوت است که طبیعتاً تعدادی از افراد متخصص را که در جستجوی زندگی مرفه تری هستند، به سوی خود می کشاند. سطح دستمزدها در کشورههای پیشرفت بعضاً چند برابر سطح دستمزد در اغلب کشورهای مسلمان _ و از جمله _ ایران می باشد".2 حقوق دریافتی توسط متخصصین شاغل در کشورهای اوپایی و آمریکایی، متناسب با هزینه های زندگی آنان است و با پرداخت درصد متعارفی از حقوق ماهیانه، مشکل مسکن حل می شود؛ در حالی که در کشور ما، یک محقق در صورت نداشتند منزل شخصی، به آسانی نمی تواند مسکن مورد نظرش را پیدا کند. کیفیت و سطح زندگی از لحاظ امکانات رفاهی، معمولاً در کشورهای پیشرفته نسبت به کشورهای جهان سوم بالاتر است.

در کشورهای غربی، به ویژه آمریکا، نه تنها مسأله اشتغال و استخدام برای مغزهای متفکر و مبتکر مهاجر به راحتی حل می شود، بلکه روشهای استخدام نیز بسیار آسان است؛ به گونه ای که یک پزشک و یا محقق و مهندس به راحتی در موسسات مختلف جذب می شود. بدون این که روزها و یا ماهها در جستجوی کار باشد. شرائط کار در این جوامع از لحاظ دسترسی به تجهیزات و ادوات بهتر، اطلاعات جدیدتر، تسهیلات ارتباطی و ... بسیار بهتر است. در این خصوص، در کشور ما، در طی برنامه اول و دوم تسهیلات و امکانات ویژه ای برای امر تحقیقات در نظر گرفته شده است که در فصلهای آتی بدان اشاره خواهیم کرد.

2 _ مشکلات داخلی

الف _ اشتغال و درآمد

اگر از یک فرد و یک پایگاه خاص اجتماعی درخواست ایفای نقشی شود که به آن پایگاه تناسب نداشته باشد، این شخص دچار اضطراب و تنش روانی میگردد؛ در این جا وی ممکن است با درآمد کم نیز مواجه شود. بسیاری از متخصصین چون به کارهای دولتی اشتغال دارند، دارای درآمد کمی هستند و درآمد آنان با میزان رشد تورم سالیانه تناسب ندارد. بنابراین سعی می کند خود را از این مشکلات رهایی دهد و لذا هجرت از کشور را بر می گزیند به امید این که بتواند درد خود را التیام دهد. در این میان، آنچه مهم است تناسب اشتغال و در آمد افراد ماهر با موقعیت و تخصص آنهاست؛ همان چیزی که در ایران با اشکالاتی مواجه است. عدم توسعه کافی در کشور ما، عوامل و عوارضی از قبیل فراهم نبودن وسائل کار، دستمزد کم و نقصان رفاه به همراه دارد، که در عین حال علت و معلول فرار مغزهاست: بدین معنا که در اثر مهاجرت افراد متخصص که هر جامعه ای برای پیشرفت خود احتیاج به کار و نیروی فکری آنها دارد، نوعی رکود در شئون مختلف جامعه پیدا می شود و این رکود به نوبه خود موجب مهاجرت افراد تحصیل کرده و فعال می گردد. فرار مغزها نتیجه عدم تعادل های اساسی است که در کشورهای فرستنده و پذیرنده مغزها وجود دارد.

در غالب کشورهای توسعه نیافته، مغزهای متفکر چنان دچار مشکل شغلی و درآمدی هستند که هجرت از وطن را به عنوان راه حل مشکل خود انتخاب می کنند ؛ گرچه تعداد زیادی از آنها نیز علی رغم مشکلات در کشور مشغول خدمت می باشند. به دلیل مشکلات فوق الذکر حتی تعدادی از خارج برگشته گان و متخصصان چنان در پیچ و خم های مسائل مربوط به امکانات زندگی داخل گم می شوند که پشیمان شده و مجدداً به خارج بر می گردند.3 آمار ارائه شده از سوی اداره فارغ التحصیلان خارج از کشور وزارت فرهنگ و آموزش عالی برای سالهای بعد از 1362 که یک سیر نزولی در ورود فارغ التحصیلان خارج را نشان می دهد، قابل تعمق است به گونه ای که تعداد آنهایی که مدارک خود را برای ارزیابی به اداره ارائه کرده اند در سال 1367 حدود 900 نفر، سال 1366، 956 نفر و در سال 1357، 1989 نفر بوده است، این رقم برای سال 1362 عدد 6502 نفر را نشان می دهد.4

لازم به ذکر است که وجود هشت سال وضعیت جنگی در کشور در این دوره، همچنین کاهش در میزان دانشجویان اعزامی به خارج، کمبود سرمایه برای جذب دانشجویان در کشور و ... در این امر دخالت قابل ملاحظه ای داشته است.

البته غیر از مشکل اشتغال و درآمد علل دیگری نیز موجب مهاجرت به خارج می شود؛ از قبیل عدم تعصب میهنی، تبلیغات بیگانه، آزادیهای ضد اخلاقی در غرب، ازدواج با فرد خارجی و ...

ب _ ضعف سیستم آموزشی و پژوهشی

کشوری که در آن به میزان کافی تحقیقات علمی در رابطه با توسعه انجام نمی گیرد، قادر نخواهد بود جامعه علمی خود را در مقابل فرار مغزها حمایت نماید. در واقع در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران اسلامی ما، تحقیقات _ اگر انجام شود _ تنها در دانشگاه ها انجام می گیرد؛ و در ارتباط با پیشرفت و توسعه صنعتی مونتاژ می باشد. از این رو فعالیتهای تحقیقاتی در این کشورها هم از لحاظ بودجه وپشتوانه و هم از لحاظ نیروی انسانی متخصص دچار کمبود و نقصان می باشد. در کشور ما درصد ناچیزی از درآمد ملی کشور به امر تحقیقات علمی اختصاص داده می شود؛ و متأسفانه به دلائل مختلف، منابع مذکور به درستی هزینه نمی گردند.

جامعه ما از محدویت امکانات عملی و آموزشی رنج می برد. بعنوان مثال از حدود 700 هزار داوطلب ورود به دانشگاههای کشور در سال 68 حداکثر 60 هزار نفر پذیرفته شدند. محدودیت فضای آموزشی تحقیقاتی و کمبود شدید مدرس و محقق، مانع از پذیرش داوطلب بیشتر است. بنابراین به طور طبیعی، کمبود امکانات موجب می شود که خانواده های دارای توان اقتصادی فرزندان خود را راهی کشورها دیگر سازند. مثالی دیگر: "طبق بررسی های به عمل آمده در سال 1363، از زمان تعطیلی دانشگاه ها تا سال ذکر شده، حدود 3 هزار پانصد و استاد دانشگاه به دلائل مختلف از کادر آموزشی جدا شده اند5

همانگونه که ملاحظه می شود، این آمارها مربوط به سالهای قبل است، ولی در طی برنامه اول پیشرفتهای چشمگیری در این زمینه صورت گرفته است، اما این مقدار هنوز کافی نیست و امید است تا پایان برنامه دوم و توجه جدی تر به این امر، نقیصه مذکور مرتفع گردد.

راههای جلوگیری از انتقال معکوس تکنولوژی

چگونه می توان این معضل اجتماعی را حل کرد؟ یقیناً برای هر مشکلی، راه حلی نیز وجود دارد؛ و این مسأله نیز از این قانون کلی مستثنی نیست. راه حلهای پیشگیری از مشکلات فوق می توان چنین بیان کرد:

1 _ ایجاد انگیزه

از طرق گوناگون می توان انگیزه لازم را برای خدمت در وطن در مغزهای پرورش یافته به وجود آورد؛ که ذیلاً به برخی از آنها پرداخته شده است:

الف _ افزایش سطح دستمزدها: بالا بردن حقوق همان تبعیت از بعد مادی ایجاد انگیزه است که به بهانه آنها ممکن است جلوی یک نیروی انسانی ماهر را که اقدام به مهاجرت می نماید بگیرید. این طرز تفکر بیشتر ناشی از وجود اختلاف فاحش بین دستمزدهای علمی در بین کشورها است؛ و کاستن این شکاف ممکن است یک عامل موثر تلقی شود.

ب _ به وجود آوردن شراطی مناسب کار و تحقیق و از بین بردن تبعیضات و تعصبات بیجا راهی است که باید پیمود. در کشور ما متأسفانه توجهی اصولی و همه جانبه به این مطلب نشده است و لذا مسأله مهاجرت مغزهای متفکر همچنان قابل ملاحظه می باشد. زمانی که تبعیض از میان نرود و وسائل کار و تحقیق یا پژوهش در کشور فراهم نباشد و رفاه زندگی در حد معقول و متعادل برای طبقه متخصص و پژوهشگر تأمین نشود، نباید انتظار داشت که این طبقه با طیب خاطر به میهن باز گردند.

ج _ تقویت روح مذهبی و علاقه مندی به وطن: این مطلب اگر علمی شود می تواند عامل موثر در جذب نیروی انسانی مورد نیاز خارج از کشور باشد؛ و از خروج نیروهای جدید تا حد قابل توجهی جلوگیری کند.

2 _ محدود کردن مهاجرت ها

لازم است نظارت کافی در امر تعلیم و تربیت صورت گیرد؛ به نحوی که تربیت متخصصین از نظر تعداد بر اساس احتیاجات جامعه باشد و از عده کسانی که برای تحصیل به خارج اعزام می شوند کاسته شود. در این مورد باید مراقب بود که افراد جوان حتی الامکان از کشور خارج نشوند و مدارج علمی افراد اعزامی در سطح دکترا باشد. کسانی برای ادامه تحصیل به خارج فرستاده شوند که عالیترین مراحل آموزشی را در رشته های مورد علاقه در کشور گذارانیده باشند، این سیاست به وسیله چند کشور تا کنون به مرحله عمل درآمده و موثر بودن آن در جلوگیری از مهاجرت مغزها مورد تأیید قرار گرفته است. خلاصه کلام این که احتمال بازگشت کسانی که بعد از خاتمه تحصیلات به خارج عزیمت می کنند ؛ و یا موقعیت اجتماعی نسبتاً مهمی دارند به مراتب بیش از جوانان در سنین پائین و در مراحل تحصیل دانشگاهی است. در این مورد شاید بتوان گفت که تربیت شدن جوانان در خارج قبل از پایان دوره دبیرستان در ایران _ به طور اخص _ اقدامی خطرناک و در بسیاری از موارد، معادل از دست دادن این عده به نفع کشورهای محل تحصیل می باشد. در حال حاضر تعداد محصلین ایرانی در خارج از کشور نسبت به تعداد جمعیت و امکانات موجود در ایران وضع ناموزونی بوجود آورده است.

لازم به ذکر است که علاوه بر آنچه تاکنون بیان شد، عوامل روانشناختی بسیاری از قبیل هم چشمی و خودنمائی به خصوص در میان خانواده های مرفه در این هجوم نقش موثری بر عهده دارند. بد نیست بدانیم که در سال 1962 تنها در اتریش تعداد دانشجویان ایرانی معادل جمع دانشجویان تمام کشورهای آسیاسی بود که به آن کشور آمده بودند.

تدابیر برنامه پنج ساله اول (68 -72)

از آنجایی که عدم توسعه اقتصادی، نقش بسزایی در فرار مغزها دارد، لازم است که اقدامات برنامه پنج ساله در این خصوص مورد توجه قرار گیرد.

چنانچه قبلاً نیز بیان شد، مشکلات فوق الذکر که تاکنون در خصوص پدیده فرار مغزها و یا عدم جذب مغزها و محققین مربوط به کشورهای جهان سوم بود، کشور ما نیز به دلیل بروز انقلاب اسلامی در آن و بحرانهای ناشی از انقلاب و بلافاصله جنگ تحمیلی و هزینه های گزاف آن امکان برنامه ریزی و یا تخصیص اعتبار برای تربیت متخصصین یا جذب محقیقن خارج از کشور مشکل بود. اما پس از پایان جنگ تحمیلی و شروع برنامه اول و متعاقب آن برنامه، راه حلهایی برای مشکلات فوق در این برنامه ها در نظر گرفته شده است که به صورت فهرست وار در اینجا بیان می گردد:

1 _ تخصیص بودجه

"در برنامه فوق الذکر دولت تلاش کرده است که در بخشهای مختلف آموزش فنی حرفه ای، آموزش عالی و تحقیقات، تسهیلات بیشتری در خصوص بودجه آنها ایجاد نماید. برای توسعه طرح های آموزش فنی و حرفه ای مبلغ 237 میلیارد ریال جهت سرمایه گذاری اختصاص داده شده است؛ که البته مبلغ 210/1 میلیارد آن را دولت تأمین می کند؛ و مابقی توسط بخش خصوصی تأمین می شود. در همین رابطه مبلغ 284/2 میلیارد ریال جهت گسترش بخش آموزش عالی منظور شده است؛ سهم بخش خصوصی 68/7 میلیارد ریال می باشد. و بالاخره در بخش تحقیقات 399/9 میلیارد ریال برای توسعه این بخش در نظر گرفته شده است؛ که بخش خصوصی تنها یک میلیارد ریال آن را بر عهده دارد و مابقی توسط دولت انجام می شود. این میزان بودجه، نشان دهنده اهتمام دولت به توسعه علمی و فنی است؛ اما به هیچ وجه کافی نمی باشد.6

برای رسیدن به اهداف این قسمت از بودجه که فوقاً بیان شد، سیاستهایی اتخاذ گردید؛ از قبیل: الف( جلوگیری از تبدیل فضاهای آموزشی برای مقاصد دیگر. ب ( ارتقای کیفیت آموزشی. ج ( تربیت و جذب نیروی انسانی کار آمد از طرق ایجاد توازن در نظام پرداختها بین بخشهای مختلف اقتصادی".7

2 _ ایجاد امکانات و تسهیلات

در برنامه پنج ساله اول، برای فراهم ساختن امکان تربیت و جذب متخصصین، تهمیدات متنوعی به کار گرفته شده است. در این رابطه بر آموزش مدیران و به کار گماردن افراد صاحب تجربه و صلاحیت علمی در پستهای کلیدی کشور تأکید شده است. همچنین بر طبق این برنامه، وسائل و ابزار کار لازم جهت محققین فراهم می شود. در خصوص فارغ التحصیلان ایرانی دانشگاههای خارج که مایل به خدمت در کشور هستند، تسهیلات لازم جهت بازگشت آنها و معاف بودن وسائل متعارف زندگی آنان از عوارض گمرکی مورد توجه واقع شده است. علاوه بر آنچه گفته شد، موارد دیگری که در ذیل آمده است، در برنامه مشاهده می شود:

الف _ ارتباط عمیق بین دانشگاهها با بخشهای تولیدی و تحقیقاتی به وجود می آید؛

ب _ ایجاد نظام آمار و انفورماتیک در زمینه های مختلف؛

ج _ تعادل بین حقوق و مزایای کارکنان دولت با توجه به تورم سالانه؛

د _ ایجاد قطبهای علمی و تخصصی در دانشگاهها مستعد و ارتقاء سطح علمی سایر موسسات آموزش عالی تحقیقاتی؛

ه _ افزایش حقوق مزایای کادر تخصصی در بخش دولتی متناسب کردن آنها با بهره وری کار؛

و _برگزاری مراسم مختلف برای انتخاب بهترین محققان به طور مستمر و اعطای جوایز مناسب به آنها برای گسترش روح تحقیقات در جامعه؛8

ضمناً در برنامه آمده است: "... کلیه فارغ التحصیلان دانشگاهها و موسسات آموزش عالی خارج از کشور که ارز دولتی را مورد استفاده قرار می هند، در برابر مدت آموزش بر اساس نیاز دولت به هر یک از تخصصها درمناطق مورد نیاز، متعهد خدمت می شوند؛ مگر آنکه عدم نیاز به تخصص آن توسط دولت اعلام گردد؛ که در این صورت از این قاعده مستثنی هستند."9

با عنایت به مطالب فوق روشن می شود که در برنامه مورد نظر به مسائل علمی و تحقیقاتی توجه شده است. اما تا رسیدن به سطح مطلوب فاصله زیادی وجود دارد. در برنامه فوق پیش بینی شده است که تعداد محققان از 82 نفر در هر میلیون در سال 66، به 250 نفر در هر میلیون افزایش یابد؛ 10 ولی این مقدار به هیچ وجه کافی نیست. مسأله وقتی واضح تر می شود که بدانیم ژاپن تعداد محققان خود را در سال 1985 به 4800 نفر در میلیون رسانیده است؛ و با این وجود همچنان در حال گسترش دامنه تحقیقات و تربیت و جذب محققین بیشتر است.

مغزهای متفکر در اسلام

1 _ ارزش دانشمندان

اسلام برای افرادی که در راه کسب علم تلاش کرده و آن را فرا می گیرند ارزش ویژه ای قائل است. بر طبق این مبنا، مطالب نسبتاً زیادی در قرآن مجید و روایات مشاهده می شود. قرآن به مرتبه بلند و درجاتی که خداوند به صاحبان علم عطا کرده اشاره می کند11 و آنان را مورد ستایش قرار می دهد. در این کتاب آسمانی در حدود 780 بار لفظ علم و مشتقات آن بکار رفته است؛ که خود نشان دهنده میزان اهتمام و عظمت دانش نزد اسلام است. تنها کافی است دانسته شود که در اولین آیاتی که به پیامبر اسلام ) نازل شده، صحبت از قرائت و قلم و تعلیم دانش به انسان به میان آمده است.12

ممکن است تصور شود که علمی که مورد توجه اسلام قرار گرفته و آن را می ستاید، تنها معارف خاص دینی است؛ اما حق این است که اگر منظور اسلام علم خاصی بود، پیامبر اکرم) خود بدان تصریح می فرمود. به علاوه با استفاده از خود قرآن و سنت می تواند نشان داد که علم مورد نظر اسلام دامنه ای بس وسیع دارد. گفتاری که از امام صادق) خطاب به مفضل بن عمر نقل شده است، وسعت قلمرو علم اسلامی را وضوح نشان می دهد: "... خداوند دانستن آنچه را که مصلحت دین و دنیای مردم در آن است، برای آنها میسر کرده است. از جمله استعداد شناختن چیزهایی که در آنها مصلحت دنیوی بشر هست، به انسان داده شده است. به عنوان مثال : کشاورزی، شناسایی گیاهانی که برای درمان بیماری ها به کار می روند؛ شناسایی گیاهانی که برای درمان بیماری ها به کار می روند؛ شناسایی معادنی که انواع جواهر از آنها استخراج می شود؛ تدبیر صنایع گوناگون و چیزهای دیگر که صلاح بشر در این جهان به آنهاست". 13تنها محدودیتی که در اسلام در مورد کسب دانش آمده است، این است که مسلمانان باید تنها دنبال فراگرفتن علم نافع باشند؛ لذا اگر علمی مد نظر قرار گیرد که هیچ گونه نفع واقعی نداشته باشد، از دیدگاه اسلام مطرود است؛ پس روشن شد که اسلام تمام علوم نافع را ارزشمند تلقی می کند.

در رابطه با ارزش علم و عالم می توان به سخن علی) نیز تکیه کرد؛ طبق فرمایش ایشان دانشمند عزیز و گرانقدر است.14

لذا باید خدمات صاحبان دانش را ارج نهاد؛ واین دسته را دارای امتیاز ویژه ای دانست؛ چه این که بدون این طبقه، جامعه بشری در تلاطم حوادث و طی مسیر به سوی مقصد در ظلمات بی نور علم راه به جائی نخواهد برد.

2 _ اعتراف بیگانگان به رشد و علم در بین مسلمین

در بخش قبلی در مورد نوع تفکر اسلامی راجع به دانش و ارزش دانشمندان سخن به میان آمد. بر اساس این دیدگاه می توان چنین برداشت کرد که نتیجه طبیعی این تفکر، چیزی جز رشد علمی در ابعاد گوناگون نخواهد بود. در این رابطه، شواهد تاریخی تأیید کننده این نتیجه گیری می باشد؛ اما از آنجایی که اعتراف شخصیتهایی که بیرون از اسلام قرار دارند، نوعی امتیاز به حساب می آید، لذا به برخی از این اعترافات ذیلاً اشاره می شود: دکتر گوستاولوبون )دانشمند فرانسوی( هنگامی که راجع به تمدن اسلام و عرب به بحث می پردازد، به رشد علمی مسلمین با استفاده از روشهای گوناگون _ از جمله روش تجربی _ در طول قرون گذشته تکیه می کند. او می گوید: "در نتیجه همین روش تجربی، اعراب توانستند به اکتشافات مهمی نائل شوند.

خدمتی که آنان به ترقی علوم کردند، تنها به همان اکتشافات علمی ایشان بنود؛ بلکه با تأسیس مدارس تألیف کتب علمی سبب انتشار علم شدند. آنها در ریاضیات و به خصوص علم جبر، تحقیقات وسیعی دارند؛ همچنین در علم مکانیک، هیئت، فیزیک، و دیگر رشته ها. از این جهت، حق بزرگی برگردن اروپائیان پیدا کردند."15

در همین رابطه، پرفسور دخویه به طرز قابل ستایش نشان داد که چگونه مسیر علوم مختلفه اسلامی به مناسبت قرآن شریف پیشرفت کرد.16

ولتر می گوید: "در دوران توحش و نادانی، پس از سقوط امپراطوری روم، مسیحیان همه چیز را _ مانند هیئت، شیمی، طب، ریاضیات و غیره _ از مسلمانان آموختند؛ و از همان قرون اولیه هجری ناگزیرشدند برای گرفتن علوم متداوله آن روزگار به سوی آنان روی آورند".17

جان برنال )محقق ایرلندی( نیز سخنی دارد و می گوید که علم و فن از اسلام به سوی اروپا راه یافت. پیشرفتهای علمی عموماً از مسلمین نشأت گرفت؛ مثلاً در رصد ستارگان _ یعنی تنها علمی که در آن مشاهده دقیق، و محاسبه، و پیش بینی لازم بود _ نفوذ اسلام زیاد بود.18 در رشته های علمی دیگر نیز دانشمندان مسلمان سرآمد دوران بودند؛ بطوری که جهان پیشرفته کنونی، مدیون آنها است.19

3 _ جذب مغزهای متفکر

3 .1.اصل کرامت نفسانی

یکی از مسائل مهم و ریشه ای در اسلام، تکیه بر عزت اسلام مسلمین است؛ تحت هیچ شرائطی مسلمان حق ندارد در مقابل بیگانگان پذیرای ذلت باشد؛ بنابراین آنچه موجب عزت است ممدوح، و هر فاکتوری که غیر از این را پدید آورد، مردود است. قرآن می فرماید: "خداوند هرگز برای کافران نسبت به مومنان را ه سلطه ای باز نکرده است".20 لذا مسلمانان نباید هیچ گاه تحت تسلط بیگانه باشند و باید از هر جهت خود را مستقل خودکفا نمایند. ازمطالب فوق می توان چنین نتیجه گرفت که دانشمندان و متخصصین علوم مختلف، _ که خود را پیرو شرع می دانند _ از این سخن به حرکت می آیند؛ و موجبات رشد کشور خود را فراهم می سازند.

از طرفی دیگر، کمک رسانی به بیگانگان در صورتی که موجبات قوت گرفتن کفر و سلطه آنها بر کشورهای اسلامی شود، تقبیح گردیده است؛ پس مغزهای متفکر تحت این شرایط به کشور بیگانه از اسلام کمک نمی نمایند؛ بلکه بر عکس با اطاعت از دستور اسلام، به رشد و شکوفایی علمی و صنعتی کشور خود می اندیشند.

3 .1.تشویق و قدرشناسی

یکی از راههای تثبیت افراد اعمال شایسته، قدردانی لفظی و عملی از آنهاست. موضوع مورد بررسی در این نوشتار نیز از این اصل مستثنی نیست؛ لذا در اسلام د ر بسیاری از موارد، روی آن تأکید شده است. حضرت علی علیه السلام در یکی از مکاتبات خود به مالک اشتر )حاکم منصوب از طرف ایشان در مصر( می فرمایند: " با تحسین و حق شناسی، خویشتن را مأمورین درستکار خود مرتبط کن؛ خدمات صادقانه آنان را به زبان بیاور، و صریحاً قدردانی نما..".21 در گفتار حضرت، لااقل در نکته مهم را می توان استنباط کرد: نخست این که افراد مفید به حال جامعه، شایسته پاداش هستند. ثانیاً: قدردانی از چنین اشخاصی، دارای اثرات مطلوب است؛ آنان را در کار راغبتر نموده، ادامه آن را تضمین می کند؛ ضمن این که بدینویسله، کیفیفت عمل آنها نیز در جهت مثبت تغییر می یابد.

علاوه بر آن چه ذکر شد، در برخی از کلمات ائمه اطهار) به راههای غیر مستقیم برای جذب متخصصین اشاره شده است؛ در این رابطه می توان به سخن دیگری از حضرت امیرالمومنین) تمسک نمود که می فرمایند: "علاقه مند بودن به کشور، موجب پیشرفت آن می شود".22 در نتیجه، اگر عمران و توسعه یک مملکت مد نظر باشد، می توان راه بهره برداردی از حب افراد به وطن خویش و تقویت آن، سود جست؛ و آنان را در مسیر سازندگی قرار داد. و اگر در بعضی ازمغزهای پرورش این علاقه به صورت وافری یافت نمی شود باید روی تحریک و تقویت آن سرمایه گذاری کرد.

جمع بندی

با توجه به آنچه تاکنون بیان ، شد می توان پدیده شوم انتقال معکوس تکنولوژی را نتیجه محتوم عدم تعادل های زیر بنایی دانست که در کشورهای مبدأ و مقصد مهاجرت مغزها وجود دارد. در مورد کشورهای در حال توسعه و به طور اخص، کشور ما، این مهاجرت ها معلول و در عین حال علت عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است؛ که ناشی از عدم توسعه می باشد. از طرف دیگر توسعه اقتصادی تنها تربیت و یا آماده ساختن افراد متخصص نیست؛ بلکه بوجود آوردن شرایط و اوضاع و احوالی است که بتوان بنحو موثری از این افراد ماهر استفاده نمود. مشکل اساسی ما عبارت از نداشتن همین قوه جذب و به مشکل اساسی ما عبارت از نداشتن همین قوه جذب و به عبارت دیگر فقدان موثر این تقاضای اقتصادی است؛ و از این جا می توان گفت آن جامعه یا ملتی به مرحله توسعه وارد می شود که بتواند برای متخصصین و افراد تحصیل کرده خود امکان کار، تحقیق و رفاه متعادل فراهم آورد. البته لازم به ذکر است که مسوولین دلسوز و آگاه نظام مقدس اسلامی ایران در طی سالهای اخیر گامهای موثری در این مسیر برداشته اند که جای تقدیر و تشکر دارد؛ اما هنوز مشکلات زیادی وجود دارد که باید مرتفع شود.

پیشنهادات

گرچه در بخشهای گذشته به برخی از راه حل های نسبتاً موثر برای مشکل مورد بحث پرداخته شد، اما در این قسمت نیز پیشنهادهایی ارائه می گردد:

الف _ برنامه ریزی طویل المدت و دقیق برای استفاده از نیروهای انسانی؛

ب _ تأسیس یک نوع صندوق که فارغ التحصیلان در داخل و یا اعزامی به خارج، تا هنگامی که موفق به دست آوردن شغل فراجور حال خود نشده اند، از آن استفاده کنند؛

ج _ توسعه وسائل تعلیم و تربیت در مراحل عالی در داخل کشور؛

د _ از میان بردن تبعیضات و امیتازاتی که بین محصلین داخل کشور و دانشجویان خارج از کشور وجود دارد که خود تاکنون عامل موثری برای عزیمت به خارج بوده است؛

ه _تشکیل مراکز تحقیق و مطالعه در رشته های مختلف علوم و فنون عمومیت دادن آنها؛

و _ تأسیس مرکز کاریابی در ایران با اختیارات و تسهیلات لازم؛

موارد فوق الذکر خود جای بحث مستقلی دارد که از حوصله نوشتار خارج است.

پی نوشتها

1.ر.ک.به: نراقی، احسان، جامعه جوانان دانشگاه، 1356، ص258.

2.مجله اقتصادی، وزارت امور اقتصادی و دارایی، 66/12/15 .

3.روزنامه کیهان، 67/10/1.

4.ر.ک.به: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، آمار مدارک ارزیابی شده اداره کل فارغ التحصیلان خارج.

5.مجله سروش، شماره 247، تاریخ: 67/4/30.

6.اداره کل قوانیین و مقرارت کشور مجموعه قانون برنامه اول، 1369، ص 74.

7. سازمان برنامه بودجه، گزارش اقتصادی سال 68، 1369، ص 475.

8.سازمان برنامه بودجه، پیوست قانون برنامه اول، ص 2، 6،7.

9.همان، ص 11.

10.همان، بخش تحقیقات، ص 6.

11،12.ر.ک.به: قرآن مجید، )انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی(، چاپ اول 1366، ص543، 597.

13.محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، )تهران: انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1362)، چاپ چهارم، ص82.

14.ر.ک.به: مرتضی فرید، الحدیث، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366، ص 2.

15. سید هاشم حسینی، تمدن اسلام و عرب، اثر: دکترگوستاولوبون، انتشارات اسلامیه 1347، ص 546.

16.مرتضی مطهری خدمات متقابل اسلام و ایران، )تهران: دفتر انتشارات اسلامی(، ص 390.

17،18. محمد رضا حکیمی، دانش مسلمین، )تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 105؛ جواد حدیدی اسلام از نظر ولتر، )تهران: انتشارات طوس(، چاپ سوم، ص 87.

19. متاسفانه سیر علمی کم کم در دنیای اسلام کنار گذاشته شد؛ و مسلمین آیات ارزنده قرآن مربوط به طبعیت شناسی و بهربرداری از امکانات طبیعی را کنار گذاشتند.این دیگران بودند که موضوعاتی را که قرآن تشویق به مطالعه آنها کرده بود، تحت بررسی قرار دادند و برجهان مسلط گشتند.

20.نساء: 141

22،21. فرید، مرتضی، پیشین، ص 14.