14 قاطعیت و شجاعت
قاطعیت و شجاعت دو ویژگی مهم هستند که در نهج البلاغه برای دولت مردان و کارگزاران بیان شده است.
از آنجایی که این دو عنصر ارتباط تنگاتنگ دارند، لازم دیده شد که این دو صفت با هم مورد تحلیل قرار گیرند.
قاطعیت و شجاعت دو پدیده مهم ارزشی هستند که رهبران الهی با بهره گیری از این دو عامل; در مقابل مشکلات با صلابت ظاهر شده و به اهداف بلند خود دست یافته اند.
اگر رهبران دینی در مقابل مشکلات، سرزنشها و جو حاکم در جامعه شان تسلیم شده واحساس ترس می کردند; هیچگاه در ایفای رسالت عظیم خویش موفق نمی شدند. در قرآن خطاب به رسول اکرم(ص) آمده است: «فاستقم کما امرت و من تاب معک ...» اگر رسول خدا(ص) تحت تاثیر افکار، تهمتها و برخی از عوامل عصر خود قرار می گرفت; به اهداف بلند رسالت دست نمی یافت. رسول گرامی اسلام با استعانت از کمکهای خداوند وبا بهره گیری از عنصر قاطعیت و شجاعت در جزیره العرب همانند خورشید درخشیده و به تبلیغ احکام الهی و رسالت پرداخت. چنانکه علی(ع) در این خصوص فرمود: «ارسله،داعیا، الی الحق، و شاهدا علی الخلق فبلغ رسالات ربه غیر و ان و لا مقصر; و جاهدفی الله اعداءه غیر واهن ولا معذر ...» خداوند پیامبر را به عنوان دعوت گری به سوی حق و شاهدی بر حرکت خلق رسالت داد. پس آن حضرت به دور از هر گونه کندی وکوتاهی رسالتهای پروردگارش را تبلیغ نمود، و بدون هیچ سستی و بهانه جویی بادشمنان خدا به جهاد برخاست.
علی(ع) که خود تربیت یافته مکتب رسول خدا(ص) است، با تاسی به آن حضرت، در همه زمینه ها، مخصوصا در شیوه حکومت، از دو عامل قاطعیت و شجاعت خوب بهره گرفته وهیچگاه در برابر کژاندیشی، انحراف سیاسی و مشکلات; تسلیم نشد; چنانکه حضرت درخصوص قاطعیت خود فرمود: «و لعمری ما علی من قتال من خالف الحق و خابط الغی من ادهان و لا ایهان فاتقوا الله عباد الله و فروا الی الله من الله ...» به جان خویشم سوگند، که در پیکار و سرکوبی آنها که با حق ستیز کنند و درماندن گمراهی همچنان پای بفشارند، کم ترین نرمش و سازش نخواهم داشت. پس، ای بندگان خدای پرهیزگار باشید و از خدای به خدای پناه برید. همچنین آن حضرت فرمود: «به خداسوگند من نه آن کفتارم که به ضرب آهنگهای پیاپی و طولانی صیاد به خواب رود تاجوینده اش به او برسد و نخجیرگر کمین کرده تا در راهش او را بفریبد و به او دست یابد و شکارش کند. من با نیروهای گرویده به حق، فراریان از حق را سرکوب می کنم وبا سربازان آماده و به فرمان، دودلان وسوسه گر را درهم می کوبم و مطمئن باشید که تا فرا رسیدن مرگ از این روش دست نخواهیم کشید.»
در حوزه فرهنگ سیاسی امام علی(ع) زمامدار و دولت مردان اسلامی باید قاطع و شجاع باشند; تا بتوانند وظایف خویش را خوب انجام داده و به اهداف بلند خود دست یابند. از این رو است که علی(ع)فرمود سزاوار نیست که حاکم اسلامی بخیل، جاهل و ترسو باشد. علی(ع) در هنگام بیان ویژگیهای مالک اشتر به قاطعیت و شجاعت او اشاره نموده خطاب به مردم مصر فرمود:
«اما بعد، فقد بعثت الیکم عبادا من عبادالله، لا ینام ایام الخوف، و لا ینکل عن الاعداء ساعات الروع; اشد علی الفجار من حریق النار. و هو مالک ابن الحارث اخومذحج، فاسمعوا له و اطیعوا امره فیما طابق الحق، فانه سیف من سیوف الله، لا کلیل الظبه، و لا نابی الضربیه » اما بعد، در این جای تردیدی نیست که من بنده ای ازبندگان خدا را به سوی شما گسیل داشته ام که، در لحظه های حساس و سرنوشت ساز، خواب را به چشمانش راهی نیست، و در هنگامه خطر در رویارویی و نبرد با دشمنان خداتردید نمی کند; و بدان راه تحمل او از شراره آتش سخت تر است. او کسی جز مالک اشترفرزند حارث از قبیله مذحج نیست پس بدو گوش بسپارید، فرمانش را در صورت انطباق با حق اطاعت کنید که شمشیر او شمشیر خدا است که نه تیزیش کند می شود و نه زخمهایش به خطا می رود.
همچنین علی(ع) به مالک اشتر دستور می دهد که کسی را به عنوان فرمانده سپاه برگزیند که قاطع و شجاع باشد: «... ثم اهل النجده والشجاعه و السخاء و السماحه ...» [ای مالک] فرماندهی را برگزین که دلاور،سلحشور، بخشنده و بلندنظر باشد. بر این اساس است که امام علی(ع) محمد بن بکر رابه خاطر قاطعیت او ستایش کرد.
نگرش امام علی(ع) در خصوص ضرورت قاطعیت کارگزاران ریشه در معارف بلند قرآن دارد. در قرآن سفارش شده است که مومنان در مقابل دشمنان احساس ترس نکرده و دربرابر ملامت سرزنش کنندگان تسلیم نشوند: «... فلا تخافوهم و خافون ان کنتم مؤمنین »:
«یجاهدون فی سبیل الله و لا یخافون لومه لائم » کارگزاران نظام اسلامی نیزمخاطبان این آیات هستند. یکی از علل موفقیت مصلحان و کارگزاران جوامع قاطعیت وشجاعت آنان بوده است. امام خمینی(ره) که خود تربیت یافته مکتب امام علی(ع) بود،شیوه رهبری و زمامداری حضرت را مورد توجه خود قرار داد. امام راحل در عصری قیام خود را آغاز کرد که خیلی از نظریه پردازان و تحلیل گران قیام او را افسانه می پنداشتند. و حتی برخی از دوستان امام، نیز حرکت سیاسی او را تئوری غیر عملی تصور می کردند. امام به بهره گیری از دو عامل قاطعیت و شجاعت و با استعانت ازخداوند، قیام خود را آغاز نموده و از هیچ کس جز خدا نهراسید:
«انما یخشی الله من عباده العلماء» دولت مردان باید در فعالیت و تصمیم گیریهاقاطع و شجاع بوده و در برابر حوادث همانند کوه استوار و محکم باشند; و این حدیث را راهنمای عمل خود قرار دهند: «المؤمن کالجبل الراسخ لا تحرکه العواصف » مؤمن همانند کوهی سخت است که هیچ بادی آن را حرکت نمی دهد.
قاطعیت کارگزاران بدان معنا نیست که آنان در شیوه حکومت و تدوین سیاستهای کشور عجولانه تصمیم گرفته و فعالیت کنند. علی(ع) به والیان خود دستور می دهد که باید تمام فعالیتهای آنان بر اساس خردورزی، خردمندی و تفکر بوده; و فعالیتهای خود را قبل از فرا رسیدن زمان آن انجام ندهند. حضرت خطاب به مالک فرمود: «وایاک و العجله بالامور قبل او انها او التسقط فیها عند امکانها، او اللجاجه فیهااذا تفکرت او الوهن عنها اذا استوضحت فضع کل امر موضعه، و اوقع کل امر موقعه »در کارها پیش از وقت آن شتاب مکن، و در صورت امکان سست مگیر، و در چیزی که مبهم است لجاجت مکن و هنگامی که چیزی واضح است، ضعف نشان مده، و هر چیزی را در جای خود بگذار و هر کاری را به موقع اقدام نما. همچنین حضرت خطاب به قثم بن عباس والی مکه فرمود: «با دوراندیشی و قدرت با مسائل برخورد کن عقل و خیرخواهی رابکار گیر.» قاطعیت و شجاعت کارگزاران با بهره گیری آنان از تجربه ها و افکارصاحبان فکر و اندیشه نیز منافات ندارد.
امام علی(ع) والیان خود، همانند مالک را توصیه می کند که از افکار صاحبان فکر،بهره گیرند. قاطعیت والیان با استفاده آنان از عناصر اخلاقی همانند گذشت و محبت .
.. نیز در تضاد نیست. به دلیل اینکه در فرهنگ امام علی(ع) قاطعیت توام با نرمش نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در نهج البلاغه می خوانیم: «و اخلط الشده بضغث من اللین، و ارفق ما کان الرفق ارفق، و اعتزم بالشده حین لا یغنی عنک الا الشده »و سختی و قاطعیت را با نرمش و انعطاف درهم بیامیز; تا جایی که نرمش کارساز است،نرمش کن، و در مواردی که جز سختگیری و قاطعیت کارساز نیست، مصمم و با قدرت دست بکار شو. امام صادق(ع) نجاشی استاندار اهواز را به نرمش توام با قاطعیت سفارش نموده فرمود: «و الرفق بالرعیه و التانی و حسن المعاشره مع لین فی غیر ضعف وشده فی غیر عنف » از منظر امام علی(ع) قاطعیت انعطاف ناپذیری کارگزاران به معنای دیکتاتوری و خودکامگی آنان نیست; حضرت خطاب به مالک فرمود: «هرگز به خشمی که از آن راه گریزی هست شتاب مکن، و هیچگاه مگو: من چیرگی دارم و فرمان می دهم ومردم باید اطاعت کنند.
زیرا این کار تباهی دل و سستی دین است و دگرگونی و سقوط حکومت را نزدیک می کند.»
از نگاه علی(ع) کارگزاران باید واجد دو ویژگی قاطعیت و شجاعت باشند که بهره گیری از این دو عنصر در موارد زیر از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
