شرایط کارگزاران از دیدگاه نهج البلاغه( قسمت ششم)

در شماره های قبل با 14 خصوصیت کارگزار از دید نهج البلاغه آشنا شدیم. اینک دو ویژگی دیگر را مورد بحث قرار می دهیم.

نظارت بر کارگزاران

نظارت بر عملکرد مدیران حکومتی یکی دیگر از وظایف زمامدار جامعه است. هر چند چگونگی و شکل نظارت به حسب تحولات و شرایط جوامع متفاوت است; ولی اصل نظارت بر سیاستگذاری و اعمال دولتمردان; از اصول پذیرفته شده در جوامع بوده، از اهمیت ویژه ای برخودار است. واقعیت این است که برخی از مدیران و کارمندان دولت با انگیزه الهی و خدمت به مردم، انجام وظیفه نمی کنند; از این رو لازم است که برای این طیف ایجاد انگیزه نمود. یکی از راههای ایجاد انگیزه برای خدمت صادقانه; نظارت دقیق بر عملکرد کارگزاران است.

بازرسی فعالیتهای مدیران سبب می شود تا آنان با مردم برخورد مناسب نموده و وظایفشان را به صورتی شایسته انجام دهند و افراد ناصالح تصفیه شده، مسؤولیتها به افراد لایق واگذار شود. به طبع آن عدم نظارت بر عملکرد کارگزاران، نقش بنیادی در فساد مالی و اداری دارد. تخلفات مالی و اداری مدیران حکومتی نیز از آفات نظام به حساب آمده، اصل نظام را زیر سؤال می برد. ناهنجاریهای برخی از والیان سبب می شود تا مردم نسبت به دولتمردان بدبین شده، و اعتمادشان را به کارگزاران از دست بدهند و مسلم است که بی اعتمادی مردم نسبت به کارگزاران به عنوان عنصر تهدیدکننده حکومت به شمار می آید. دقیقا با توجه به همین ضرورت است که علی(ع) بر عملکرد و رفتار والیانش نظارت می کرد; چنانکه از نامه های آن حضرت به کارگزارانش; همانند نامه به عثمان بن حنیف (1) استفاده می شود. نیز امام خطاب به مصقلة بن هبیره شیبانی; فرماندار «اردشیر خره » که، بیت المال را حیف و میل کرده بود، فرمود: «خبری از تو به من رسیده است که باور کردنش بر من دشوار آمد; تو خراج مسلمانان را مانند گردو در میان بستگانت و کسانی که بر تو درآیند. از درخواست کنندگان و دسته ها و شاعران دروغگو، پخش می کنی. به خدای سوگند که دانه را شکافت و جان را آفرید، این گزارش را دقیقا بررسی خواهم کرد و اگر آن را درست یافتم; البته خویش را نزد من زبون خواهی یافت ...» (2)

همچنین در دستورالعملی دیگر علی(ع) به مالک دستور می دهد که با انتخاب بازرسان، بر عملکرد مدیران و معاونان خود نظارت کند و می نویسد: «... ثم تفقد اعمالهم و ابعث العیون من اهل الصدق و العرفاء علیهم فان تعاهدک فی السر لامورهم حدوة لهم علی استعمال الامانة، و الرفق بالرعیة و تحفظ من الاعوان فان احد منهم بسط یده الی خیانة جتمعت بها علیه عندک اخبار عیونک اکتفیت بذلک شاهدا فبسطت علیه العقوبة فی بدنه، و اخذته بما اصاب من عمله، ثم نصبته بمقام المذلة و وسمته بالخیانة و قلدته عار التهمة.» (3)

آنگاه به کارهای آنها(کارگزاران)با دلجویی رسیدگی کن و مراقبانی پنهانی از اهل راستی و وفا بر کارگزاران بگمار; زیرا مراقبت پنهانی از کارهای ایشان، انگیزه امانتداری و مدارای آنان با مردم می گردد. همیشه مراقب یارانت باش و اگر یکی از آنها دست به خیانتی گشود که گزارشهای مراقبان پنهان تو، همه بر آن اتفاق داشت، به همان گزارش بسنده کن و تازیانه کیفر بر تنش فرود آور و گریبانش را به خاطر این کار بگیر و به خاک مذلتش بنشان و داغ خیانت بر پیشانی و قلاده ننگ و بدنامی برگردنش بنه!

در این نامه دو نکته بسیار مهم و قابل توجه وجود دارد:

یک: از نگاه علی(ع) بازرسی در ساختار حکومتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و از این رو حضرت از ناظران به عنوان: «عیون » حکومت، یعنی چشمهای دولت یاد می کند. از طرفی بازرسان باید صادق و شایسته ترین افراد باشند تا ضمن انجام وظیفه در معرض لغزشها قرار نگیرند.

دو: یکی از وظایف مهم زمامدار جامعه و رئیس دولت، تشویق و تنبیه دولتمردان بعد از بازرسی و مشخص شدن عملکرد آنان است. رئیس دولت باید با مدیران و والیان متخلف قاطعانه برخورد نموده، هیچگاه تحت تاثیر جوسازی ها قرار نگیرد; و چهره این طیف از کارگزاران را به مردم معرفی کند. همچنین رهبر باید آن دسته از کارگزارانی را که در ایفای مسؤولیت خویش موفق هستند، تشویق نماید; تا مردم از خدمات آنان قدردانی کنند. همان طوری که علی(ع) با کارگزاران متخلف برخورد نموده، (4) دولتمردان موفق را تشویق می کرد. (5)

عبرت گرفتن

مطالعه زندگی انسانهای دیروز برای انسانهای امروز عبرت آمیز است. همانگونه در قرآن کریم به این عبرت پذیری توجه خاص شده است. در برخی آیات بعد از بیان سرگذشت اقوام و شخصیتها می خوانیم: «... فاعتبروا یا اولی الابصار» (6) پیامبر اسلام(ص) مردم را به عبرت پذیری دعوت می کرد و می فرمود: «اغفل الناس من لم یتعظ بتغیر الدنیا من حال الی حال » (7) غافلترین مردم کسی است که از دگرگون شدن دنیا اندرز نگیرد.

علی(ع) نیز با پیروری از قرآن و رسول خد(ص) مردم را به عبرت پذیری فرا خوانده، می فرمود: «... و اتعظوا بمن کان قبلکم قبل ان یتعظ بکم من بعدکم ...» (8) ... و پیش از آن که عبرت آیندگان شوید، از گذشتگان پند گیرید.

یکی از فرازهای مهم در تاریخ، سرگذشت شیوه حکومت کارگزاران جوامع مختلف است. برخی از این رهبران و دولتمردان آنگونه حکومت کردند، که جوامع بشری تا ابد مدیون خدمات آنان خواهد بود. به این خاطر یاد و خاطره آنان به بلندای تاریخ به یادگار مانده، مردم از آنان به نیکی یاد می کنند.

یکی از علل جاودانه ماندن این طیف از رهبران بهره گیری معقول از حکومت بوده است زیرا آنان از حکومت به عنوان امانت و ابزار در جهت عدالت، احقاق و ... استفاده کردند. دسته دیگر چنان حکم راندند که جوامع بشری همواره ثروت اندوزی، خودکامگی و جنایت آنان را در خاطر نگاه می دارند و در وجدان خود همیشه این طیف از کارگزاران را محاکمه کرده، از آنان به بدی یاد می کنند به این مناسبت مردم هنگام عزل یا مرگ آنان اظهار خوشحالی می کنند.

با توجه به نقش اساسی عبرت پذیری از سرگذشت کارگزاران است، که علی(ع) به مالک اشتر توصیه می کند; تا از شیوه حکومتی دولتمردان مصر عبرت بگیرد که: کارگزاران قبل از او چطور حکومت کرده و مردم در باره آنان چگونه قضاوت کرده اند. حضرت خطاب به مالک می فرماید: «... ثم اعلم یا مالک انی قد وجهتک الی بلاد قد جرت علیها دول قبلک من عدل و جور، و ان الناس ینظرون من امورک فی مثل ما کنت تنظر فیه من امور الولاة قبلک، و یقولون فیک ما کنت تقول فیهم.» (9) ای مالک! بدان که تو را با کشوری روبرو کرده ام که پیش از تو، دولتهای داد و ستم بسیار برگذشته اند. و بدان که مردم به کارهای تو همان گونه خواهند نگریست که تو در کارهای زمامداران پیش از خود می نگری و در باره تو همان خواهند گفت که تو در مورد آنان حکم می رانی.

دولتمردان جهان اسلام، باید از توفیقی که خداوند به آنان داده است و از فرصتی که به دست آورده اند، به خوبی بهره گرفته، در راه خدا به بندگان خدا خدمت کنند که این گونه خدمات اعمال صالحی است که برای همیشه خواهد درخشید و جزایش پاداش خیر خواهد بود. علی(ع) با عنایت به این حقیقت دولتمردانش را به انجام اعمال صالح فرا می خواند و خطاب به مالک بن کعب ارحبی فرماندار «عین التمر» می فرماید: «... همیشه کار نیک انجام بده، زیرا کار و عمل فرزند آدم برای او محفوظ می ماند و به آن پاداش داده می شود ...». (10) همچنین حضرت مالک اشتر را به ذخیره عمل صالح اینگونه توصیه می نماید: در شهر از خود آثار نیکو به یادگار بگذار چنانکه حضرت فرمود: «... پس باید محبوبترین اندوخته ها نزد تو، کردار نیک و عمل صالح باشد ...» (11) همچنین امام فرمود: «... و جمیل الاثر فی البلاد ...» (12)

توصیه و نصیحت علی(ع) به کارگزاران خود، در خصوص انجام عمل صالح و عبرت پذیری; نصیحت بسیار مهم و آموزنده ای است; که برای دولتمردان در همه دورانها کاربرد خواهد داشت. چه بسا کارگزارانی که با بهره گیری از حکومت اعمال صالح انجام داده، محبوب قلوب انسانها شده اند. چنانکه علی(ع) خطاب به مالک می فرماید: دولتمردان با کردار نیکو بر زبانها جاری می شوند. و می فرماید: «و انما یستدل علی الصالحین بما یجری الله لهم علی السن عباده. فلیکن احب الذخائر الیک ذخیرة العمل الصالح ...» (13) و تنها استدلال مردم به شایستگی شایستگان همان چیزی است که خداوند بر زبان بندگانش جاری می سازد. پس محبوبترین اندوخته ها نزد تو، کردار نیک و عمل صالح باشد.

در قرآن نیز عمل صالح موجب محبت بیان شده است: «ان الذین آمنوا و عملو الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودا».(14) چه بسا دولتمردانی که از قدرت سوء استفاده و ظلم و جنایت کرده اند. این طیف از کارگزاران بعد از رسیدن به قدرت چنان فکر می کنند که گویا کرسی ریاست همیشه برای آنان باقی خواهد ماند; غافل از اینکه، قدرت همان طوری که امروز به آنان داده شده فردا پس گرفته خواهد شد.