مراحل رشد از ۳ تا ۶ سالگی

دوره دوم کودکی که سنین 3تا 6 سالگی را دربرمی گیرد، دوره نونهالی نامیده می شود. دراین دوران کودک پرجنب و جوش بوده و به آزادی و بی نیازی گرایش می یابد. اگر چه در آغاز وی وضعیت ثابتی ندارد و در بین دوره ی گذشته و حال در نوسان می باشد، ولی بیشتر دوست دارد که دارای آزادی بوده و اظهار وجود کند.
در این دوره، کودک همانند گذشته ناتوان نمی باشد. درباره ی جهان هستی تصوراتی کلی دارد و به شکلهای گوناگون مخصوصاً از طریق بازی های کودکانه به بروز احساسات و شناخت خویش از هستی و محیط می پردازد. در این دوره، رشد در تمام زمینه ها سریع می باشد. فعالیت های اجتماعی وی افزایش می یابد و کم کم از انحصار طلبی اش کم می شود. در این دوره، گرایش بیشتری به بازی با کودکان دیگر نشان می دهد و با کودکان دیگر همکاری و همیاری دارد.
دراین دوره حس کنجکاوی کودک افزایش می یابد و سئوال های زیادی به ذهنش خطور می کند و درباره آنچه که می بیند و آنچه که می شنود، سئوال می کند.
در پایان این دوره از زندگی کودک است که وی شرایط و آمادگی لازم برای ورود به دبستان را کسب می کند. کودک دراین دوره بسیار کنجکاو است. این ویژگی ممکن است وی را دچار مخاطره کند. شادابی کودک در این ایام باعث می شود که اغلب درباره ی شناخت وی راه اشتباه در پیش گیرند. کودک هیچگونه قیودی در این سنین نمی شناسد، کتک می زند، می شکند، خراب می کند و...
کودک در پنج سالگی دارای تعادل کلی بیشتری می شود و تقریباً همانند بزرگسالان عمل می کند و به نظافت کردن تقریباً اهمیت می دهد. سازگار و پراعتمادتر می شود، کنجکاوی اش بیشتر می شود و معنی کلمات را در حین انجام کارها و صحبتها می خواهد بداند.
برای شناخت بهتر خصوصیات کودک، دراین دوره جنبه های گوناگون، رشد کودک را مورد بررسی و کنکاش قرار می دهیم.

1-رشد جسمانی و شناختی

در این دوره، پایه بیشتر اعمال کودک ریخته می شود و او قادر به انجام بسیاری از کارها می شود مانند؛ سخن گویی، شستن دستها، پوشیدن کفش ها و لباس ها، راه رفتن، دویدن، گرفتن اشیاء، بالا رفتن از بلندی و پله و... و مهارتش روز به روز بیشتر و بیشتر می شود در این دوره، رشد مهارت کودک از لحاظ سرعت و قدرت از دوره های قبلی و بعدی زیادتر است.
رشد بدنی (وزن و قد)کودک، با سرعت افزایش می یابد ولی با مقایسه نسبت به سنین گذشته، سرعت آن کمتر به نظر می رسد. کودک فعال و پر انرژی می باشد و از وسایل گوناگون به راحتی استفاده می کند.
وی در این سنین، مستعد ابتلاء به بیماری های دوران کودکی می باشد و هرچه سن وی بالاتر می رود، خطر بیماری ها نیز کمتر می شود. پاها به سرعت رشد می کنند و قامت کودک کشیده و بلند می شود. در پایان 5 سالگی کودک معمولاً لاغرتر به نظر می آید، اما فعال، پرانرژی و پرسرو صدا می باشد. قلبش با سرعت رشد و نمو می کند و به علت کوچک بودن ریه هایش، زود به نفس زدن می افتد و خسته می شود. در این دوران، پسران تقریباً از وزنی معادل بیست و پنج کیلو و قدی به اندازه یکصد و پانزده سانتی متر و دختران از قدی معادل یکصد و ده سانتی متر و وزنی معادل بیست کیلوگرم برخوردار می باشند. دراین دوران، رشد بالاتنه و دور سر به تدریج کند می شود ولی پایین تنه همچنان به رشد ادامه می دهد. بدن پسران از بافت های ماهیچه ای و بدن دختران از بافت های چربی انباشته می شود. در این دوران، هنوز تکامل ماهیچه های بزرگ به تکامل ماهیچه های کوچک برتری دارند. دندانهای شیری می ریزد و دندانهای دائمی شروع به رشد و روئیدن می کند. رشد عضلانی کودک به عواملی همچون؛ سرشت، تغذیه، سلامتی، استراحت، خواب، فعالیت و... بستگی داشته و موجب می شوند که به تدریج عضلات کودک برای انجام اعمال پیچیده، آمادگی لازم را کسب کند.
دراین دوره، نظام عصبی با نظم و سرعتی خاص رشد می کند و کودک به تدریج در برابر بیماری ها مقاوم تر می شود. ضربان قلب منظم شده و فشار خون به صورت ثابت افزایش می یابد.
در این مرحله، راست دستی یا چپ دستی کودک نمایان می شود. بین دستها و چشمهای کودک هم آهنگی به وجود می آید و تا اندازه ای نقصها و اشتباهات سخنگویی سال های اول و دوم زندگی کودک، هنوز به جای خود باقی می باشد.
چشمهای کودک نمی تواند کارهای دقیق و حساس را انجام دهد و از لحاظ حسی و حرکتی هنوز توان این را ندارد که خواندن و نوشتن را بیاموزد.

2-رشد و پرورش عقلانی

کودک در این دوره، از تجارب گذشته برای شناخت اشیاء و افراد استفاده می کند و با کمک گرفتن از وسایل، می تواند به اشیاء مورد علاقه و نیاز خویش دست یابد. کودک در این سال ها به درک مفاهیم مکانی و زمانی نایل می شود و دنیایش، دنیای محسوسات و عینیات می شود. دوست دارد مسئولیت پذیر باشد و بعضی از کارها را خویشتن انجام دهد؛ ایرادهای خود را می بیند و به نظرات دیگران توجه چندانی نمی کند. رابطه موجود بین کل و جزء را به خوبی تشخیص نمی دهد. همه چیز را ساخته دست انسان می داند و قدرت تقلید در او تشدید می شود و به یادگیری علاقمند می شود.
از هرچیزی می پرسد و به رابطه ی علت و معلولی پی می برد. گاهی در تخیلات خود غرق می شود و میان واقعیات و تخیلات خود، فرقی قائل نمی باشد. به قصد علاقمند می شود و دوست دارد که برایش قصه تعریف کنند. معنای لغات و چیزهایی را که برایش گنگ و نامفهوم است می پرسد. در 5 سالگی، کمی از سرعت رشدش کاسته می شود، هنوز خود مدار می باشد و با کودکان هم سن و سال ارتباط برقرار می کند. حوادث، تجارب روزانه و معما برایش جالب است و سعی می کند تعریف کند یا بشنود. به نمایشنامه، سینما و ورزش علاقمند می شود و مایل می شود که خود نقشی در این موارد ایفا کند. از نقاشی و کارهای هنری خوشش می آید و از فکر خود، برای خلق نقاشی ها و کارهای هنری استفاده می کند. اشیاه ء را از روی خصوصیات ظاهری می تواند طبقه بندی کند. تمرکزش محدود است؛ سمت راست و چپ را به خوبی تشخیص می دهد. کنجکاوی و تلاش، از خصلتهای کودکان این دوره می باشد و به یادگیری علاقمند می باشند. وقت را کم و بیش می شناسد و مفاهیم امروز و فردا و غیره را از یکدیگر تشخیص می دهد و تفکیک می کند. علاقمند است که زود بزرگ شود و دراین مورد، سئوالات زیادی می کند.
درشش سالگی، دامنه رغبت و علاقه کودک افزایش چشمگیری می یابد و بر وسعتش افزوده می شود. از مشاهدات و تجربیات خود نتیجه گیری می کند و به فعالیت و کارهای عملی، بیشتر از نتیجه آن اهمیت می دهد. اشیاء را برحسب وجوه مشترک آنها، می تواند طبقه بندی کند و همین طور آنها را برحسب کوچکی و بزرگی، مرتب کند. شناخت وی هنوز بر مبنای ظواهر استوار است، ولی در تفکر استقلال بیشتری نشان می دهد. به یادگیری شوق و علاقه نشان داده و به درک دگرگونی ها و تغییرات می پردازد، کارهای عملی را بهتر می آموزد، اشیاء برای کودک معنی دار می شوند و به وسیله نشانه ها با آنها ارتباط برقرار می کند.
دراین سن، کودک سرکش و گستاخ می شود ولی این گستاخی و سرکشی دوام چندانی ندارد. رفتار کودک دراین سن بسیار احساساتی است، احساساتش حالتی دو گانه دارد؛ لحظه ای شخص را دوست دارد و لحظه ای دیگر از او بیزار می شود. در عین حالی که کودک در این سن چابک است. بی قراری و ناآرامی نیز از خصلتهای این سن می باشد. خیلی پرتوقع و در انجام توقعاتش، سرسخت و لجباز است.

3-رشد و پرورش عاطفی

کودک در این دوره، با خود و محیطش سازگاری داشته و دوست دارد مورد تحسین و توجه قرار گیرد. اضطراب و ترس و حسادت در این سنین، در کودکان به چشم می خورد و درسن 3 تا 5 سالگی، کودک بی ثبات و ناپایدار است و دراین دوره، علاقه ی کودک از مادر به پدر منتقل می شود و پدر به عنوان الگویی برای او مطرح می شود. به خواهران و برادران کوچکتر از خود، احترام می گذارد و محبت نشان می دهد. اگر مانع خواسته هایش شوند، عکس العمل پرخاشگرانه نشان می دهد. احساساتش نسبت به خانواده، بیشتر و شدیدتر می شود. به کارهای دیگران کنجکاوی نشان می دهد و به توانایی های خود علاقه و اطمینان دارد. محرک های خارجی، در او دگرگونی عاطفی ایجاد می کند و حالاتی مثل، ترس، خشم، حسادت و... در او ایجاد می شود. نسبت به کارهایش، سماجت نشان می دهد و اگر از کار مورد علاقه اش باز داشته شود، اعتراض می کند. در 5 سالگی، سازگاری بیشتری در رفتار کودک هویدا می شود. ثبات اخلاقی پیدا می کند و اعتماد به نفس و صمیمیت زیادی نشان می دهد. به توجه دیگران علاقمند است و دوست دارد کانون توجه قرار گیرد. مسئولیت پذیر شده و خویشتن داری در وی رشد می کند. خوب و بد را می تواند از هم تشخیص دهد و قوه تمیز او رشد خوبی دارد. به مادرش علاقه زیادی نشان می دهد و دوست دارد نقش منجی خانواده را داشته باشد و از آنها مواظبت کند. رفتارهای کودک در این دوران، هماهنگ نیست و گاهی رفتارهای بچه گانه از او سر می زند. از رقابت لذت می برد و در هر کاری پیشقدم می شود، دوست دارد اظهار وجود کند و خود را نشان دهد.
کودک در این دوران، در موقعیتهای ترس آور به اعمالی نظیر، جیغ زدن، فرار، گریه و... متوسل می شود. در 6 سالگی، کودک احساساتی تر و سرکش شده و احساساتش ناپایدار و نوساندار است. دوست دارد خود را مطرح کند. خشن و پرحرف می شود، شوخی کردن و لاف گزاف گویی، در او دیده می شود. زود آزرده و رنجیده خاطر می شود و با دوستانش زود قهر و آشتی می کند. دوست دارد مورد ستایش و تشویق قرار گیرد: به هنگام بازی، به جنگ و گریز می پردازد برای او مشکل است بین دو چیز، و به داستان و نمایشنامه علاقمند است. بین خانه و جاهای دیگر فرق می گذارد و از رنگ کردن و نقاشی خوشش می آید. هر چه بر سن کودک افزوده می شود، واکنش های او اختصاصی تر می شود.

4-رشد و پرورش اجتماعی

کودک در این سن بیشتر دوست دارد، در کنار دیگر کودکان باشد و استقلال نشان دهد. در روابط او، احساس اطمینان و امنیت دیده می شود. تلقین پذیر است و از دستورات دیگران اطاعت می کند. در 4 سالگی، توقع او از اطرافیان بیشتر می شود و ناسازگاری اخلاقی در او ظاهر می شود. به بخشیدن و دادن چیزهایی که از آن او می باشد، علاقه نشان می دهد. کم کم دوستان بیشتری پیدا می کند و تمایل پیدا کرده که با آنها بازی کند. پرانرژی و پرهیجان است، معمولاً دوست دارد کتک بزند، لگد بپراند، بشکند و فرار کند تا قدرت خود را نشان دهد. گاهی مواقع، پرخاشگری و بی احترامی نسبت به دیگران در او دیده می شود. نسبت به دستورات و صحبتهایی که باب طبع وی نمی باشد، سرپیچی می کند و از انجام آنها خودداری می کند. در روابطش، سختی و خشونت دیده شده و نسبت به اصول و قواعد اجتماعی بی اعتنا می باشد. در این سن، به بازی های بی سر و صداتر علاقه نشان می دهد و لجاجت وی کمتر می شود. به بازی های گروهی، در 5 سالگی علاقمند شده و در گروه های کوچک می تواند فعالیت کند. نسبت به کودکان دیگر، حسادت می کند و حس مالکیت شدیدی دارد و از زورگویی و تعدی دیگران، سخت آزرده خاطر می شود. به دیگران کمک می کند و دوست دارد که دیگران نیز به وی کمک کنند.
برای جلب محبت و رضایت بزرگترها، به رقابت می پردازد و در روابط اجتماعی، دارای توقع اندکی می باشد. تمایل کودک در این دوره، بیشتر متوجه مادر است. دوستانی برای خود انتخاب می کند و به مقررات گروهی، تقریباً احترام می گذارد. از زورگویی و دستور دادن بدش می آید و دستورات دیگران را به کندی انجام می دهد یا اصلاً انجام نمی دهد. دوست دارد همه به وی توجه کنند و با وی مخالفت نکنند. به اعضای خانواده، وابستگی شدیدی پیدا می کند. برای حل مشکلات از والدین کمک می گیرد و همواره دوست دارد همراه آنها باشد. دوست دارد کارهای شخصی خود را بدون کمک انجام دهد. سعی می کند با دیگران رقابت داشته باشد. دراین دوره کودک به همانندسازی می پردازد و فرد یا افرادی را الگوی خود قرار می دهد. تشویق دیگران را دوست دارد و اگر با انجام کاری تشویق شود، آن کار را تکرار می کند. نسبت به نظر بزرگترها، حساسیت نشان می دهد. فعالیت های دسته جمعی را دوست دارد ولی به طور محدود می تواند دراین زمینه نقش آفرینی کند. نمایش ها در کارهایی که برای او جنبه ای عینی و ملموس دارند، برایش لذت بخش و شعف آور است.
منبع: نجاتی، حسین، (1388)، روانشناسی کودک، تهران، نشر بیکران، چاپ دهم.