مبانی فقهی بازی با شطرنج از نگاه آیه اللّه سید احمد خوانساری

پیشگفتار

بی گمان بازی بدون برد و باخت با شطرنج از جمله موضوعات و مباحث مورد ابتلا است که بایستی کند و کاوی عمیق با توجه به جوانب گوناگون می باشد. تحقیق درباره شطرنج از آن رو که بیش از گذشته مورد ابتلای جامعه و حکومت واقع شود و از سوی دیگر پرسشهای فقهی فراوان نسبت به آن مطرح است از اهمیت دوچندانی برخوردار می باشد. از جمله پرسشهای فقهی عبارتند از: 1.آیا شطرنج همانند گذشته ابزاری ویژه قمار است و یا این که تغییر کاربردی و موضوعی در آن حاصل شده است؟ 2. معیار در وسایل ویژه قمار چیست و تشخیص آن با چه کسانی است؟ مجتهد، مکلف و یا متخصصین فن؟ 3. بر فرض تغییر کاربرد شطرنج آیا حکم فقهی بازی با آن تغییر می کند یا نه؟ 4. آیا طرح حرمت بازی با شطرنج در شمار مکاسب محرمه از سوی فقهای صدر اول می تواند قرینه ای باشد بر این که اگر در بازی برد و باخت و کسب نباشد حرام نیز نخواهد بود؟ 5. آیا در مفهوم قمار برد و باخت اخذ می شود و یا این که هر گونه بازی هر چند بدون برد و باخت قمار به شمار می آید؟ 6. آیا بازی با شطرنج- با فرض این که امروزه از وسایل ویژه قمار به شمار نمی آید و قمار نیز صدق نمی کند- ویژگی خاصی دارد یا نه؟ 7. مبانی فقهی کسانی که بازی بدون برد و باخت با شطرنج را حرام می دانند از نظر آثار و توسعه و ضیق یکسان است یا نه؟ 8. اشکال فقیهانی همانند حضرت امام خمینی و حضرت آیه اللّه سید احمد خوانساری در حرمت بازی با شطرنج بر چه اساسی و مبنایی است؟ آیا این مبانی یکسانند یا نه؟ 9. آیا زمان و مکان در حکم بازی با شطرنج و یا در متعلق آن اثر دارد یا نه؟ اگر اثر دارد تاثیر آن در چه حدی است؟ آنچه گذشت برخی از پرسشهای مطرح در ارتباط با بازی شطرنج بدون برد و باخت است. این نوشته در پی آن است تا بحث را از نگاه حضرت آیه اللّه سید احمد خوانساری مورد بررسی قرار دهد. پیش از آغاز بحث یادآوری چند نکته سودمند خواهد بود: 1. حضرت آیه اللّه خوانساری بحث را تحت عنوان بازی بدون برد و باخت با ابزار قمار مطرح کرده اند و از خصوص بازی بدون برد و باخت با شطرنج بحث جداگانه ای نکرده اند، لیکن یکی از مصادیق کامل بحث ایشان شطرنج است به ویژه این که در بیشتر ادله مورد نقد و بررسی ایشان از عنوان شطرنج نام برده شده است. 2. آنچه در این نوشته به آیه اللّه خوانساری نسبت داده می شود خدشه در ادله حرمت بازی با وسایل مخصوص قمار از جمله شطرنج است اما فتوای ایشان به دست نیامد، زیرا این مساله در توضیح المسائل وی مطرح نشده. ممکن است فتوای ایشان احتیاط باشد هر چند مقتضای بحث علمی او فتوا به جواز است. 3. اگر چه مقتضای بحث علمی جواز بازی بدون برد و باخت با شطرنج است لیکن احتیاط همیشه شایسته و مطلوب شارع بوده است. چه بسا منشا فتوا به عدم حلیت توسط برخی از فقها احتیاط باشد. 4. از جمله مطالب سودمند در بحث شطرنج موضوع شناسی است. در فرصت دیگری باید این بحث دنبال شود که آیا شطرنج در زمان حاضر وسیله قمار به شمار می رود و یا تغییر کاربردی پیدا کرده است.

مبانی فقهی حکم بازی با شطرنج

در زمینه حلال یا حرام بودن بازی با شطرنج در فقه مبانی مختلفی ابراز شده که هر یک از این مبانی ، آثار و نتایج ویژه در پی دارد. از این رو آشنایی هرچند اجمالی 1 با این مبانی از اهمیت زیادی برخوردار است و نقش به سزایی در مباحث بعدی به دنبال دارد. اگر چه فقها در فصل جداگانه ای از این مبانی بحث نکرده اند لیکن از لابه لای کلمات آنها دو مبنا به چشم می خورد:

الف- مبانی حرمت بازی با شطرنج

با کنکاش در عبارات فقیهانی که فتوا به حرمت بازی با شطرنج داده اند سه مبنا به دست میآید: 1. از آن جهت که شطرنج از وسایل ویژه قمار است و ادله ای که از بازی با وسایل ویژه قمار نهی می کنند اطلاق دارند، بازی با شطرنج را فرا می گیرند چه در آن برد و باخت باشد و یا نباشد و چه بازی با آن مصداق مفهوم قمار باشد یا نباشد از این رو بسیاری از فقها از جمله آیه اللّه خویی بر اساس این مبنا فتوا به حرمت داده اند. وی تصریح می کند که بازی با وسایل قمار غیر از عنوان قمار است. با این حال قائل به حرمت است. او می نویسد: العمده فی الدلیل علی حرمه اللعب بالات القمار ولو بلامراهنه الاخبار الناهیه عن اللعب بالنرد و الشطرنج و نحوهما.() واللعب بالات القمار غیر عنوان القمار فانا وان قلنا بان عنوان القمار لایتحقق الا مع الراهنه الا ان اللعب بالات القمار یصدق بلامعاوضه. عمده دلیل حرمت بازی با وسایل قمار هر چند بدون برد و باخت روایاتی است که از بازی با نرد() و شطرنج و همانند آن نهی می کنند و بازی با وسایل قمار غیر از عنوان قمار است و ما با این که عنوان قمار را بدون برد و باخت محقق نمی دانیم لیکن بر بازی با آلات بدون بردو باخت صادق است. مبنای دیگر در حرمت بازی با شطرنج، ویژگی و خصوصیت آن است. یعنی از میان وسایل قمار، برای شطرنج، ویژگی خاص استفاده می گردد در نتیجه بازی با آن نیز حرام است. بر اساس این مبنا حرمت بازی با شطرنج دایر مدار برد و باخت و یا صدق عنوان قمار و یا شمول اطلاق روایاتی که از بازی با ابزار قمار نهی می کنند نخواهد بود بلکه خود عنوان شطرنج صرف نظر از صدق عنوان قمار و یا بازی با آلات قمار موضوعیت دارد. شاهد بر این مطلب روایات فراوانی است که در خصوص شطرنج با تعابیر بسیار تندی رسیده است. از جمله: عن ابی بصیر عن ابی عبداللّه- علیه السلام- قال: بیع الشطرنج حرام و اکل ثمنه سحت و اتخاذها کفرء و اللعب بها شرک و السلام علی اللاهی بها معصیه و کبیره موبقه و الخائض فی ها یده کالخائض یده فی لحم الخنزیر لاصلاه له حتی یغسل یده کما یغسلها من مس لحم الخنزیر والناظر الیها کالناظر فی فرج امه واللاهی بها والناظر الیها فی حال مایلهی بها. والسلام علی اللاهی بها فی حالته تلک فی الاثم سواء ومن جلس علی اللعب بها فقد تبوء مقعده من النار وکان عیشه ذلک حسره علیه فی القیامه وایاک ومجالسه اللاهی والمغرور بلعبها فانها من المجالس التی باء اهلها بسخط من اللّه یتوقعونه فی کل ساعه فی عمک معهم.() امام صادق(ع) می فرماید: خرید و فروش شطرنج حرام و خوردن بهای آن سحت و گرفتن آن موجب کفر و بازی با آن شرک و سلام کردن بر بازی کننده آن گناه کبیره و موجب خلود در عذاب است. دست بردن به سوی آن مانند دست بردن به طرف گوشت خوک است. پیش از شستن دست، نماز صحیح نیست همان گونه که از مس میت شسته می شود. نگاه کننده به آن مانند نگاه کننده به فرج مادرش است و بازی کننده با آن و نگاه کردن به آن در حالی که با آن بازی می شود و سلام کردن بر بازی کننده آن در حال بازی در گناه برابرند و هر کس برای بازی با آن بنشیند نشیمن گاهش پر از آتش می شود و زندگی او در قیامت افسوس خواهد بود. بپرهیز از همنشین شدن با بازی کننده و فریب خورده به شطرنج زیرا این همنشینی است که خشم خود را با اهلش همراه دارد و باید در هر لحظه در انتظار آن باشند پس تو را نیز فراگیر خواهد بود. این روایت را ابن ادریس در سرایر از جامع بزنط ی از ابوبصیر نقل می کند. آیا چنین جملاتی جز با این که بگوییم شطرنج از میان آلات قمار خصوصیتی ویژه دارد می سازد؟ زیرا نسبت به هیچ وسیله قماری این عبارات نیامده است. 3. بر اساس مبنای سوم بازی شطرنج هنگامی حرام است که عنوان قمار بر آن صدق کند و این عنوان در صورتی صادق است که افزون بر بازی، برد و باخت نیز در آن باشد. قدر متیقن از ادله حرمت شطرنج همین صورت است و هیچ فقیهی نمی تواند در آن تردید کند. حتی فقیهانی که بازی با وسایل قمار را حرام نمی دانند آن را حرام می شمارند. از آنچه گذشت تفاوت ابن سه مبنا با یک دیگر روشن می شود، زیرا بر اساس مبنای دوم، ملاک حرمت، عنوان شطرنج است، هر چند مصداق بازی با آلات قمار و عنوان خود قمار صدق نکند و این مبنا از دو مبنای دیگر فراگیرتر است و بر اساس مبنای سوم ملاک و معیار حرمت، صدق عنوان بازی با آلات قمار است، هرچند قمار صادق نباشد. بنابراین چنانچه قطع حاصل شود که شطرنج آلت قمار نیست بازی با آن نیز حرام نخواهد بود. و بر مبنای سوم حرمت دایر مدار صدق قمار است. بنابراین مبنا بازی با آلات بدون برد و باخت حرام نیست چون عنوان قمار صادق نیست.

ب - مبانی حلیت بازی با شطرنج

با کندو کاو در بیانات فقیهانی که جواز بازی با شطرنج را پذیرفته اند دو مبنا به چشم می خورد که آثار فقهی هر یک از این دو مبنا مختلف است: 1. برخی از فقها جواز بازی با شطرنج را مشروط به این می دانند که از وسیله ویژه قمار بودن خارج شود و بیشتر از آن به عنوان یک ورزش فکری استفاده گردد. از جمله بزرگانی که بر اساس صحت این نظریه فتوا به حلال بودن بازی با شطرنج داده حضرت امام خمینی است. وی در پاسخ به پرسشی فقهی این نظر را ابراز کرده است. متن سوال و جواب عبارت است از: اگر شطرنج آلت قمار بودن خود را به طور کلی از دست داده باشد و چون امروز تنها به عنوان یک ورزش فکری از آن استفاده گردد بازی با آن چه صورتی دارد؟() حضرت امام خمینی در مبحث مکاسب محرمه از جمله محرمات را بازی با ابزار ویژه قمار می شمارد، هرچند با برد و باخت نباشد.() با این حال در پاسخ این پرسش فتوا به عدم حرمت داده از آن جهت که شطرنج را در زمان حاضر ویژه قمار نمی داند. وی می نویسد: بر فرض مذکور اگر برد و باختی در بین نباشد اشکال ندارد.() 2. مبنای دیگری که در حلیت بازی با شطرنج وجود دارد خدشه در ادله حرمت بازی با وسایل ویژه قمار بدون برد و باخت است.از جمله صاحب نظران این باور حضرت آیه اللّه خوانساری است: الثانیه اللعب بالات القمار من دون رهن قدیشک فی حرمته حتی مع صدق القمار.() مساله دوم بازی با ابزار قمار بدون برد و باخت است که حرمت آن مورد شک است، حتی با صدق عنوان قمار. واضح است که این مبنا با مبنای حضرت امام تفاوت ماهوی دارد، زیرا بر اساس این مبنا حتی اگرشطرنج از وسایل قمار باشد با این حال بازی با آن حرام نیست. ادله بطلان و یا صحت این مبنا موضوع این مقاله را تشکیل می دهد.

تقریر محل بحث

پیش از هر بحثی تبیین مدعا و توضیح مورد بحث ضروری به نظر می رسد، زیرا در این بحث مطالب گوناگونی از جهت فقهی میان فقها مورد گفتگو و قابل تحقیق است. از جمله: الف- حکم خرید و فروش ابزاری که مخصوص قمار است. ب- بحث از این که آیا آنچه در گذشته وسیله قمار بوده از آلت بودن قمار خارج شده است یا نه؟ به ویژه شطرنج که امروزه در جهان از آن به عنوان وسیله ورزش فکری استفاده می گردد. ج- بحث دیگر این که ملاک ابزار قمار بودن چیست؟ د- بازی با وسایل قمار با فرض این که هنوز وسیله قمار است آیا حرام می باشد یا نه؟ در این نوشته بحث آخر را پی می گیریم و مباحث دیگر در جای خود شایسته گفتگو است و در آثار فقهی مورد بحث قرار می گیرند. اگرچه آن موارد در این بحث نیز تاثیر دارند لیکن از قلمرو این نوشته خارج می باشند.

نگاهی به دیدگاه فقهای صدر اول

پس از روشن شدن مدعا و تبیین محل بحث شایسته است نگاهی گذرا به نظرات فقهای پیشین داشته باشیم زیرا آشنایی با دیدگاه صاحب نظران در هر مساله علمی سودمند است به ویژه در مطالب فقهی که جزء دانشهای نقلی و تتبعی به شمار می آید چون اجماع و اتفاق فقها از جمله منابع استنباط و استخراج احکام شرعی محسوب می گردد خصوصا اجماع و توافق عالمان صدر اول که روزگار آنان با عصر ائمه معصومین(ع) نزدیک بوده است و کلمات آنها با کلام معصوم(ع) که مهمترین منبع احکام فقهی است مطابقت پیدا می کند. شیخ صدوق(م 381 ه.ق.) پس از بیان اختلاف روایات در مورد نهی از شطرنج، احتیاط را ترجیح می دهد: و اعلم ان الشطرنج قد روی فیه نهی و اطلاق... فالصواب و الاحتیاط فی ذلک نهی النفس عنه و اللعب به ذنب.() درباره شطرنج دو دسته حدیث وارد شده: برخی نهی و برخی دیگر از آن نهی نکرده است... پس حق و احتیاط در این مورد خودداری از آن است. و بازی با آن گناه می باشد ممکن است در استفاده احتیاط اصطلاحی از کلام شیخ صدوق، اشکال شود. هرچند ظاهر عبارت او دلالت بر احتیاط دارد. شیخ مفید(م 413ه.ق.) در مقام بیان کسبهای حرام از خرید و فروش شطرنج نام می برد: و کل ماحرمه اللّه تعالی و حظره علی خلقه فلایجوز الاکتساب به... و التماثیل المجسمه و الشطرنج و النرد وما اشبه ذلک حرام، و بیعه و ابتیاعه حرام.() کسب با هر چیزی که خدا بر بندگانش حرام کرد جایز نیست. ...از جمله: مجسمه، شطرنج، نرد و همانند اینها که حرامند و خرید و فروش آنها نیز حرام است. سید مرتضی(م 436ه.ق.) در مقام پاسخ از حکم بازی با شطرنج و نرد در آغاز، آن را حرام می شمارد، لیکن در پایان می فرماید: بر وجهی بازی با اینها از نظر شیعه قبح ندارد: اللعب بالشطرنج والنرد محرم محظور واللعب بالنرد اغلظ واعظم عقابا ولاقبحه عند الشیعه الامامیه فی اللعب بشی ء منهما علی وجه... .() بازی با شطرنج و نرد ممنوع و حرام است و گناه بازی با نرد شدیدتر است وقبحی از نظر شیعه امامی در بازی به هیچ یک از این ها بر وجهی نیست. دور نیست مقصود سید مرتضی از حرمت بازی با شطرنج، بازی با برد و باخت بوده و مراد وی از عدم قبح بازی با شطرنج، بازی بدون برد و باخت باشد. ابو صلاح حلبی(م 447ه.ق.) بازی با شطرنج را مطلقا حرام دانسته است: ...عمل النرد و الشطرنج وسایر آلات القمار واللعب بها.() از جمله محرمات ساختن نرد و شطرنج و دیگر وسایل قمار و بازی با آنها است. شیخ طوسی(م 460ه.ق.) در کتاب نهایه الاحکام در باب مکاسب محظور و مکروه و مباح می نویسد: فمن المحرمات... الشطرنج والنرد وسایر انواع القمار... فالتجاره فی ها والتصرف والتکسب بها حرام محظور.() از جمله کسبهای حرام... شطرنج و نرد و دیگر انواع قمار است... پس تجارت با آنها و تصرف و کاسبی با آنها ممنوع و حرام است. قاضی عبد العزیز(م 480ه.ق.) از جمله کسبهای حرام را شطرنج و نرد می شمارد: فاما المحظور... الشطرنج والنرد.() از جمله کسبهای ممنوع شطرنج و نرد است. ابن ادریس (م 598ه.ق.) در مقام بیان اقسام کسبها از جمله کسبهای حرام می نویسد: فاما المحظور... الشطرنج والنرد.() از جمله کسبهای ممنوع... شطرنج و نرد است. صاحب اصباح الشریعه در بحث کسبهای حرام بازی با شطرنج را به گونه مطلق حرام دانسته است: ولایجوز بیع انواع الملاهی... واللعب بالشطرنج.() خرید و فروش انواع وسیله لهو جایز نیست و نیز بازی با شطرنج.

جمع بندی

ازمجموع کلمات فقهای پیشین مطالبی چند استفاده می گردد. از جمله: 1. همه فقیهانی که متعرض حکم بازی با شطرنج شده اند- جز شیخ صدوق که احتیاط کرده- فتوا به حرمت داده اند. 2. تمام فقها بازی با شطرنج را از کسبهای حرام دانسته اند و این بحث را در آنجا متعرض شده اند. شاید بتوان گفت: بازی بدون برد و باخت چون کسب نیست مقصود فقهای صدر اول نبوده است، زیرا آنان بازی با شطرنج را از آن رو که از مصادیق کسب دانسته اند فتوا به حرمت داده اند.

مفهوم لغوی قمار

از جمله مطالب سودمند و لازم در این بحث، بررسی معنای قمار در کتابهای فرهنگ است، زیرا فقها در توسعه و حد مفهوم قمار و برخی از موارد آن اختلاف دارند. صاحب معجم مقاییس اللغه در مفهوم قمار گروگذاری را شرط می داند، زیرا پس از بیان این که ماده (قمر) به معنای سفی دی هر چیزی است برخی قمار را از این ماده ندانسته اند و برخی دیگر از آن جهت که شخص مقامر همانند ماه در حال خود آرام آرام کم و یا زیاد می کند از این ماده دانسته اند: القاف والمیم والراء اصل صحیح یدل علی بیاض فی شی ء ثم یفرع منه... والقمار من المقامره فقال قوم: هو شاذعن الاصل الذی ذکرناه وقال آخرون بل هو منه وذلک ان المقامر یزید ماله وینقص ولایبقی علی حال.() علامه فیومی قمار به فتح قاف را مصدر باب مفاعله دانسته است و آن را به معنای غلبه و پیروزی می داند و برد و باخت را در آن شرط نمی کند. وقامرته قمارا من باب قاتل فقمرته قمرا... غلبته فی القمار.() صاحب القاموس المحیط در صدق عنوان قمار، برد و باخت را قید کرده و آن را از باب مفاعله گرفته می نویسد: قامره مقامره وقمارا فقمره... راهنه فغلبه.() علامه طریحی از کسانی است که در صدق مفهوم قمار برد و باخت را شرط نمی کند. وی می نویسد: اصل القمار الرهن علی اللعب بالشی ء من هذه الاشیاء و ربما اطلق علی اللعب بالخاتم و الجوز.() اصل قمار عبارت است از برد و باخت در بازی با یکی از این وسایل مخصوص و چه بسا قمار بر بازی با انگشتر و گردو نیز اطلاق گردد. صاحب المنجد (قمار) را هم فعل ثلاثی مجرد بر وزن فکعککلک و هم از فعل ثلاثی مزید از باب مفاعله و باب تفعل و تفاعل گرفته و قوام مفهوم قمار را برد و باخت دانسته است: قمر- قمرا: راهن و لعب فی القمار... قامر مقامره و قمارا ه: راهنه ولاعبه فی القمار تقمر الرجل غلبه فی القمار تقامر القوم: تراهنوا و لعبوا فی القمار. القمار(مص): کل لعب یشترط فیه ان یاخذ الغالب من المغلوب شیئا سواء کان بالورق او غیره.() علامه دهخدا نیز از چند فرهنگ لغت نقل می کند که آنان در مفهوم قمار وجود برد و باخت را شرط کرده اند: قمار... مقامره بگرو چیزی باختن و نبرد کردن با هم بگرو. (منتهی الارب)... قمار هر بازی که در آن شرط و گروبندی باشد.() صاحب لسان العرب نیز در صدق مفهوم قمار برد و باخت و گرو را شرط کرده است: قامر الرجل مقامره و قمارا راهنه وهو التقامر.() شر تونی نیز در معنای قمار رهن را شرط کرده می نویسد: قمر الرجل قمرا: راهن ولعب القمار قامره مقمره ای راهنه ولاعبه فی القمار.() از کلمات لغت شناسان مطالبی قابل استفاده است. از جمله: 1. جز علامه طریحی، دیگران در صدق مفهوم قمار برد و باخت و گروگذاری را شرط و مقوم مفهوم آن دانسته اند. بنابراین بازی بدون برد و باخت از نظر آنان قمار نیست و این نکته اثر زیادی در فقه دارد. 2. در این که قمار مصدر فعل ثلاثی مجرد است یا ثلاثی مزید و در صورت دوم مصدر کدام باب است مورد گفتگو واقع شده و چون اثر فقهی ندارد مورد تحقیق قرار نمی گیرد.

مفهوم قمار در اصطلاح فقها

از جمله مطالبی که پیش از شروع به اصل بحث باید تحقیق گردد مفهوم و تعریف قمار در اصطلاح فقها است. این بحث در استنباط حکم بازی با شطرنج نقش اساسی دارد، زیرا همان گونه که گذشت یکی از مبانی فقهی حرمت بازی با شطرنج این است که قمار حتی در بازیهای بدون برد و باخت صادق است. بنابراین روایاتی که دلالت بر حرمت قمار دارند آن را در برمی گیرند. از این رو کند و کاو از مفهوم قمار لازم به نظر می رسد. فقها در مفهوم قمار اختلاف کرده اند: برخی قوام آن را به برد و باخت می دانند و برخی دیگر آن را بدون برد و باخت نیز صادق می دانند. محقق اردبیلی برای قمار مفهوم وسیعی قائل است و آن را بی برد و باخت صادق می داند: القمار هو اللعب بالات المعده له کالنرد و الشطرنج.() قمار عبارت است از بازی با وسایل ویژه قمار مانند بازی با نرد و شطرنج. شهید دوم نیز همانند محقق اردبیلی از ظاهر کلامش استفاده می گردد که برد و باخت را در آن شرط نمی داند. وی می نویسد: القمار وهو اللعب بالات المعده له کالنرد و الشطرنج.() قمار عبارت است از بازی با وسایل ویژه برای قمار مانند نرد و شطرنج. برخی دیگر از فقها در صدق مفهوم قمار افزون بر بازی با وسایل ویژه قمار وجود برد و باخت را شرط کرده اند. بسیاری از فقها این باور را که هماهنگ با نظر ارباب فرهنگ است ابراز کرده اند. از جمله صاحب جواهر پس از استدلال بر حرمت قمار و مالی که از آن نقل و انتقال می شود- چه از دو طرف قمار و یا از شخص سوم- می نویسد: بل قیل: ان اصل القمار الرهن علی اللعب بشی ء من آلاته کما هو ظاهر القاموس والنهایه او صریحهما وصریح مجمع البحرین.() بلکه گفته شده: اصل قمار عبارت است از گرو نهادن بر بازی با آلات قمار. همان گونه که ظاهر قاموس اللغه ونهایه بلکه صریح این دو و صریح مجمع البحرین این معنا است. لازم به یادآوری است هر چند صاحب جواهر این مطلب را با کلمه (قیل) بیان کرده لیکن نظر قطعی وی همین است، زیرا پس از بیان این نظر باور آنان که در قمار برد و باخت را شرط نمی دانند نمی پذیرد و بازی بدون برد و باخت را حرام نمی شمارد، به دلیل اصل و سیره قطعی و انصراف ادله حرمت به بازی از روی برد و باخت از سوی دیگر هدف او از کلمه (قیل) رد این نظر است که پول باید از سوی بازی کننده پرداخت شود. محقق نراقی از کسانی است که در صدق مفهوم قمار برد و باخت را شرط می کند و اما نسبت به این که گرو باید تنها از سوی بازیگران باشد تردید می کند. ایشان می نویسد: ثم الظاهر ان القمار یکون فی کل لعب جعل للغالب اجرء مطلقا او اذا کان بما اعد لذلک عند اللاعبین.() ظاهرا قمار بر بازی ای که برای برنده اجری باشد صادق است، مطلقا(چه اجر از بازیگران و برای بازیگران باشد یا نه) و یا زمانی که مزد از بازیگران و برای بازیگران باشد. شیخ انصاری نیز در صدق مفهوم قمار گرو را شرط می داند. وی می نویسد: هو بکسر القاف کما عن بعض اهل اللغه الرهن علی اللعب بشی ء من الآلات المعروفه.() قمار به کسر قاف عبارت است از گروگذاری در بازی با وسایل معروف قمار همان گونه که برخی از ارباب لغت گفته اند. از ظاهر عبارت محقق کرکی معروف به محقق ثانی استفاده می گردد که در مفهوم قمار برد و باخت را شرط می داند، هر چند در پایان عبارت اشاره می کند که گاهی قمار بر هر گونه بازی اطلاق می گردد: اصل القمار: الرهن علی اللعب بشی ء من هذه الاشیاء و ربما اطلق علی اللعب بها مطلقا.() اصل قمار عبارت است از گروگذاری بر بازی با وسایل ویژه قمار و چه بسا قمار بر بازی با آن وسایل هرچند برد و باخت نباشد اطلاق گردد.

نقد و بررسی

به نظر می رسد از میان این دو باور نظر دوم به واقع نزدیکتر باشد، زیرا

اولا،

بیشتر لغت شناسان- همان گونه که پیش از این از نظر گذشت- برد و باخت را در صدق مفهوم قمار شرط کرده اند و ادعای حقیقت شرعیه یا متشرعه در مورد قمار نادرست است، زیرا بسیاری از فقها نیز گروگذاری را در صدق این مفهوم شرط کرده اند.

ثانیا،

دور نیست اطلاق قمار بر بازی با وسایل ویژه قمار هر چند بدون برد و باخت توسط برخی از فقها، از باب مسامحه باشد، زیرا استعمالات مسامحه ای در کلمات فقها زیاد به چشم می خورد بنابراین به کارگیری عنوان قمار در بازی بدون برد و باخت با مجاز بودن سازگار است. ثالثا، در برخی از روایات نیز صدق قمار را مشروط به گروگذاری کرده اند. از جمله: عن یاسر الخادم عن الرضا- علیه السلام- سالته عن المیسر. قال: التفل من کل شی ء. قال: الخبز والتفل مایخرج بین المتراهنین من الدراهم وغیره.()

ادله حرمت

آنچه از اهمیت زیاد برخوردار است نقد و بررسی ادله ای است که بر حرمت بازی با وسایل ویژه قمار بدون برد و باخت از جمله شطرنج استدلال شده است. لازم به یادآوری است در این نوشته نخست دلیلهای آیه اللّه خوانساری و جوابهای وی را نقل می کنیم و افزون بر آن، جوابهای دیگری را مطرح می کنیم و در پایان، آن دسته از ادله که وی مورد نقد و بررسی قرار نداده مورد ارزیابی قرار می دهیم.

الف- آیات

از جمله ادله ای که بر حرمت بازی با وسایل ویژه قمار (شطرنج) استدلال شده آیات قرآن با توجه به روایاتی که در تفسیر آنها وارد شده است می باشد. در اینجا یکی از آیاتی که بدان بر حرمت استدلال شده نقل و سپس پاسخ آیه اللّه خوانساری و به دنبال آن اشکالات دیگر مطرح می گردد: انما الخمر والمیسر والانصاب والازلام رحبس ء من عمل الشیطان فاجتنبوه.() همانا می وقمار و بتها و تیرهای قرعه، پلید و از کارهای شیطان است پس از آن بپرهیزید. دلالت آیه بر حرمت شطرنج از کلمه میسر استفاده می شود زیرا میسر در روایات به نرد و شطرنج تفسیر شده است. از جمله فقهایی که به این آیه بر حرمت هرگونه بازی با وسایل مخصوص قمار به ویژه شطرنج استدلال کرده شیخ انصاری است وی می نویسد: وفی تفسیر القمی عن ابی الجارود عن ابی جعفر- علیه السلام- فی قوله تعالی... و اما المیسر فالنرد و الشطرنج و کل قمار میسر الی ان قال و کل هذا بیعه و شراوه والانتفاع بشی ء من هذا حرام من اللّه محرم ء.() در تفسیر قمی ابوجارود از امام باقر- علیه السلام- در تفسیر فرمایش خداوند( میسر) نقل کرده که میسر عبارت است از نرد و شطرنج و هرگونه قماری... و فرموده خرید و فروش و بهره وری از اینها حرام است. استدلال به آیه با توجه به روایت ابوجارود که میسر را به شطرنج و نرد و هرگونه قمار تفسیر کرده روشن است.

جهت تکمیل بحث، نگاه اجمالی به فتاوای فقهای اهل سنت سودمند خواهد بود. جهت پرهیز از اطاله مقال، به آنچه عبدالرحمن جزیری در این باره آورده است بسنده می کنیم: مکتب فقهی شافعی مسابقات بدون برد و باخت از جمله بازی با شطرنج را جایز می داند. جزیری در این باره می نویسد: الشافعیه قالوا: یجوز المسابقه بغیر عوض... اذ القاعده عند الشافعیه جواز المسابقه بکل نافع فی الحرب... ولعب الشطرنج والکره وحمل الاثقال والمشابکه بالاصابع فکل هذا یحل بدون عوض.() فقهای مکتب شافعی گفته اند: مسابقه بدون برد و باخت جایز است... زیرا قاعده کلی در نظر آنان جواز مسابقه با هر چیزی است که در جنگ سودمند باشد... و بازی با شطرنج، فوتبال، وزنه برداری و دست در دست انداختن بدون برد و باخت جایز است. مکتب فقهی حنفیه همانند شافعیه هر نوع مسابقه را بدون برد و باخت جایز می داند مگر شطرنج او می نویسد: الحنفیه قالوا: تحل المسابقه بدون عوض فی کل ماذکر عند الشافعیه الا الشطرنج فانه حرام عندهم لانه یشغل صاحبه بالانکاب علیه.() عالمان فقه حنفی می گویند: مسابقه بدون برد و باخت در تمام آنچه مکتب شافعی روا می داند جایز است، مگر شطرنج که مسابقه با آن حرام است، زیرا شطرنج انسان را حریص (معتاد) به آن می کند. مکتب فقهی حنابله بازی با شطرنج را مکروه دانسته اند با این که مسابقه بدون رهن را جایز می دانند. او می نویسد: ویکره الرقص ومجالس الشعر وکل مایسمی لعبا کاللعب بالطاب والثقلیه والنرد والشطرنج.() رقص و شرکت در مجالس شعرخوانی و آنچه بازی نامیده می شود مکروه است مانند بازی با طاب و نقلیه و نرد و شطرنج. مکتب فقهی مالکی مسابقات را مشروط به عدم برد و باخت و این که موجب تقویت بدن گردد جایز شمرده اند و بازی با شطرنج بدون برد و باخت را نیز حرام شمرده است. او می نویسد: ویحرم اللعب بالنرد والشطرنج ولوبغیرعوض.() بازی با نرد و شطرنج هرچند بدون برد و باخت حرام است.