سابقه ۱۴۰۰ ساله غدیر پژوهی

بحث غدیر در دانش های گوناگون

غدیر از جوانب متعدد علمی مورد بحث قرار گرفته است. در کتب حدیثی از سند و متن؛ در کتب تاریخی به عنوان مهمترین واقعه اسلام؛ در کتب کلامی به عنوان مؤثرترین بحث اعتقادی که همان ولایت و خلافت است؛ در کتب تفسیر ذیل تفسیر آیاتی که به خلافت بر می گردد، در کتب لغت به مناسبت کلمه «مولا» و در کتب ادب و شعر از ادبیات درخشان غدیر بحث شده است.

تبلیغ گسترده غدیر در رسانه های گوناگون

در یک نگاه به فرهنگ مکتوب غدیر، جلوه های آن را به صورت های مختلفی می بینیم: کتاب های بزرگ و کوچک، جزوه ها، بروشورها، مقالات مجلات و روزنامه ها، برنامه های علمی رایانه ای، کاشی کاری ها و تابلوهای زیبا و به صورت کارت و پوستر.

این روند هر ساله اوج بیشتری از خود نشان می دهد، و در ظل عنایت حضرت بقیة اللّه الاعظمعجل اللّه فرجه آثار عمیق خود را در ابلاغ پیام غدیر به اثبات رسانده است.

غدیر در اسناد الهی

شخصی به نام «مَعْروف» خدمت امام باقر علیه السلام رسید و داستان غدیر را به نقل از ابی الطفیل برای حضرت بازگو کرد. حضرت آن را تأیید کرد و فرمود: «این مطلب را در کتاب علی علیه السلام دیده ایم و نزد ما صحیح است».

کتاب علی علیه السلام ، نوشته امیرالمؤمنین علیه السلام از املای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است. این کتاب از ودایع امامت است که جز معصومین علیهم السلام کسی به آن راه ندارد.

غدیر از روایت شفاهی تا نوشتار

از اوایل قرن دوم هجری که تدوین معارف دینی رسما آزاد شد، تبلیغ غدیر نیز شکلی تازه به خود گرفت و کم کم از شکل روایت سینه به سینه به صورت تألیف در آمد. در اواسط قرن دوم اولین تألیف مستقل درباره غدیر نوشته، و در ادامه کتاب های مختلفی به صورت مستقل یا ضمنی در موضوع غدیر تدوین شد.

تحقیق در سند و متن غدیر

از قرن چهارم تحقیق و بحث در متن و سند حدیث غدیر آغاز شد و پیام بنیادین خطبه غدیر که جمله «مَن کُنتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلیٌ مَوْلاهُ» است در مناظرات مطرح شد، و اسناد و راویان حدیث غدیر نیز به دقت مورد بررسی قرار گرفتند. کتب شیخ صدوق و سید مرتضی و شیخ مفید بهترین شاهد بر این مدعا هستند. این تحقیقات در قرن های چهارم و پنجم و ششم هجری اوج داشته و تا سال هزار هجری همچنان پیش رفته، و تألیفات برجسته ای در باب این موضوعات در دست است.

شکوفایی علمی غدیر

از اوائل قرن یازدهم هجری تا امروز، با ایجاد میدان باز علمی، اندیشمندان اسلام کتاب های بسیار مهمی درباره غدیر تألیف کرده و به خوبی از زحمات هزار ساله نتیجه گیری نموده اند. در این دوران تمام جوانب غدیر جمع و بررسی و تحقیق شد. ارتباط غدیر با قرآن، بحث های مفصل در اَسناد غدیر، بررسی های عمیق در متن حدیث غدیر، جمع آوری و تدوین غدیریه ها از موضوعات مورد پژوهش و عنایت پژوهشگران اسلامی بوده است.

تحقیقات بزرگانی همچون قاضی شوشتری، علامه مجلسی، شیخ حُرّ عامِلی، سید هاشم بَحرانی، میرحامدحسین هندی، علامه امینی و بسیاری دیگر از علما، بهترین شاهد این مدعاست.

تألیفات مفصل درباره غدیر

علامه مجلسی نیمی از یک جلد از بحارالانوار را به مسئله غدیر اختصاص داده است. سید هاشم بحرانی در این باب کتابی مستقل بنام کَشفُ المُهِم تألیف نموده است. سید حامدحسین هندی در ده جلد 400 صفحه ای از کتاب عَبَقات الأنوار به بحث های تحقیقی درباره غدیر پرداخته است. علامه امینی طی یازده جلد کتاب الغدیر جوانبی از آن و نیز کلیه شعرای غدیر و شعرهای آنان را جمع آوری کرده و مطالب مهمی درباره آنها آورده است. کتابهایی از قبیل التَکمیل از سید مرتضی حسین و الغدیرُ فی الإسلام از شیخ محمد رضا فَرَج اللّه نیز نمونه های دیگری از این تحقیقات علمی هستند.

اولین کتاب شناسی غدیر در قرن ششم

با توجه به اهمیت خاص غدیر در اسلام و ارتباط مستقیم آن با مسئله امامت و خلافت، از دیر زمان علمای بزرگ به اهمیت کتب مربوط به غدیر توجه داشته اند. در این زمینه شیخ محمد بن علی بن شَهْرآشوب از قرن ششم در کتاب مناقب آل ابی طالب و سید بن طاووس از قرن هفتم هجری در کتاب اِقْبالُ الاَعْمال تعدادی از کتاب های مربوط به غدیر را معرفی کرده اند.

کتاب شناسی مستقل غدیر

تاکنون پنج کتابشناسی در زمینه غدیر تألیف شده است که به ترتیب زمان تألیف عبارتند از:

1 . اَلغَدیرُ فِی التُّراثِ اِلإسلامی، سید عبدالعزیز طباطبایی.

2 . غدیر در مآخذ اسلامی، ترجمه و تلخیص: مهدی جعفری.

3 . کتاب نامه غدیر خم، نادر مطلبی، سید محسن دین پرور

4 . کتاب نامه غدیر، پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام قم

5 . غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری.

شناسایی غدیرپژوهان و کتاب های غدیری

کتاب شناسی غدیر تا کنون به دو صورت انجام گرفته است:

الف . معرفی مؤلفان: این مهم را در کتاب اَلغَدیر فِی التُّراث اِلإسلامی علامه سید عبدالعزیز طباطبایی انجام داده و نویسندگانی را که درباره غدیر تألیفات مستقلی داشته اند، از قرن دوم تا پانزدهم هجری، معرفی کرده است. گرایش غالب در این کتاب، دیدگاه رجالی و شرح حال مؤلفان است.

ب. معرفی کتاب ها: این مهم در چهار کتاب نامه غدیر در مآخذ اسلامی، کتاب نامه غدیر، کتاب نامه غدیر و غدیر در آیینه کتاب انجام گرفته که آخرین مورد، کامل ترین آنها و تألیف آقای محمد انصاری است. کتاب های معرفی شده در این کتاب نامه در چهار مرحله شناسایی شده اند:

1 . معرفی کلی کتاب و روش کار مؤلف؛

2 . معرفی تفصیلی و بیانِ محتوای کتاب: شمول آن بر همه مطالب مربوط به غدیر یا پرداختن جنبه خاصی از آن، گرایش تاریخی، حدیثی یا ادبی در کتاب، منقول بودن مطالب یا تحقیقی و تحلیلی بودن آن، تقسیم بندی کتاب، کیفیت قلم مؤلف و نکات خاص در هر کتاب از قبیل توضیح مدارک آن؛

3 . خصوصیات فنی کتاب: نام کتاب، زبان، این که چاپی یا خطی است، مؤلف و تاریخ وفات او، مترجم یا محقق، ناشر، محل چاپ، نوبت چاپ، سال چاپ، قطع کتاب، تعداد صفحات و منابعی که از کتاب یاد کرده اند؛

4 . نمونه عکسی از جلد کتاب ها.

گستره کتاب شناسی غدیر

کتاب شناسی غدیر از سه جهت گستره باز دارد:

1 . کتاب های خطی بسیاری در کتابخانه های عمومی و خصوصی درباره غدیر وجود دارد که از یک سو اطلاع یافتن از بسیاری از آنها درطول زمان صورت می گیرد واز زوایای کتابخانه ها بیرون می آید، و از سوی دیگر، فهرست های موجود کتابخانه های خطی جهان نیز تا کنون به طور کامل و جامعی در این باره مطالعه نشده است. بنابر این احتمال اضافه شدن کتاب های خطی زیادی به آمارهای موجود بسیار است.

2 . در پی توجه روزافزون جهانی به مکتب اهل بیت علیهم السلام و عنایت خاص ائمه علیهم السلام ، در سده اخیر گرایش خاصی به تألیف کتبِ مربوط به آل محمد علیهم السلام مشهود است و شاهد کتاب های پرمحتوا و تحقیقی، چه از نظر تاریخی و حدیثی و چه از نظر ادبی و شعری، هستیم که غدیر نیز یکی از همین زمینه ها است.

3 . با توجه به گسترش روزافزون ذخایر رایانه ای و ارتباطات سریع مراکز کامپیوتری با یکدیگر، به خصوص شبکه جهانی اینترنت، از یک سو شاهد کتاب هایی هستیم که فقط به صورت نرم افزار منتشر شده اند، و از سوی دیگر، دسترسی به کتابخانه های بزرگ جهان ونیز مراکز علمی و مؤسسات انتشاراتی به سهولت انجام می پذیرد و در نتیجه اطلاع رسانی درباره کتاب های زیادی که در آرشیوهای خود نگهداری می کنند و یا حتی در دست انتشار دارند، بسیار آسان خواهد بود.

با در نظر گرفتن این زمینه ها پیداست که هر کتاب نامه ای تهیه شود، با گذشت مدتی کم، احتیاج به ملحقات دارد تا کتاب های جدید به آن اضافه شود.

آمار کتاب های چاپی غدیر

کتاب های چاپی مربوط به غدیر که در کشورهای مختلف طبع شده، 290 کتاب است و تفصیل آن به ترتیب بسیاریِ شمار کتاب ها چنین است:

ایران: 180 کتاب، (تهران: 57 کتاب، قم: 78 کتاب، اصفهان: 5 کتاب، تبریز: 6 کتاب، کرمانشاه: 1 کتاب، مشهد: 17 کتاب، کاشان: 2 کتاب، یزد: 1 کتاب، شیراز: 1 کتاب، و 12 کتاب که شهر آنها مشخص نیست)؛

هند: 32 کتاب، (دِهلی: 7 کتاب، لَکَنهو: 12 کتاب، کَلکَته: 2 کتاب، بَنارَس: 1 کتاب، عَلیگَرِه: 1 کتاب، محمودآباد: 1 کتاب، بمبئی: 4 کتاب، بیهار: 1 کتاب، و 3 کتاب که شهر آنها مشخص نیست)؛

پاکستان: 27 کتاب، (لاهور: 15 کتاب، کراچی: 8 کتاب، پیشاور: 1 کتاب، سِیالْکُوت: 2 کتاب، راوِلْپِندی: 1 کتاب)؛

عراق: 17 کتاب، (نجف: 13 کتاب، کربلا: 2 کتاب، عِماره: 1 کتاب، بغداد: 1 کتاب)؛

لبنان: 24 کتاب، (بیروت: 22 کتاب، صِیدا: 2 کتاب)؛

بحرین: 1 کتاب؛

بنگلادش: 1 کتاب؛

تانزانیا: 1 کتاب، (شهر دُودُوما)؛

انگلستان: 2 کتاب، (لندن)؛

مصر: 1 کتاب، (قاهره)؛

نُروژ: 1 کتاب، که نام شهر آن مشخص نیست.

همچنین در 68 کتاب چاپی، کشورِ محل نشر آنها مشخص نیست.

آمار کتاب های خطی غدیر

کتابهایی که چاپ نشده باشند، «خطی» تلقی می شوند، اگر چه مربوط به قرن های گذشته نباشند و به صورت دست نویس نزد مؤلف باشند. کتاب های خطی مستقلِّ غدیر 126 کتاب است که به جز دست نویس مؤلفان که 24 کتاب است و 68 کتاب که محل نگهداری آنها مشخص نیست، بقیه در مراکز زیر نگهداری می شود:

ایران

کتابخانه دانشگاه تهران: 5 کتاب؛

کتابخانه گوهرشاد در مشهد: 1 کتاب؛

کتابخانه حضرت شاهچراغ علیه السلام در شیراز: 3 کتاب؛

کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد: 3 کتاب؛

کتابخانه مجلس شورا در تهران: 2 کتاب؛

کتابخانه مجلس سابق در تهران: 1 کتاب؛

کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم: 4 کتاب؛

کتابخانه وزیری در یزد: 1 کتاب؛

کتابخانه سید محمد علی روضاتی در اصفهان: 3 کتاب؛

کتابخانه مدرسه سپه سالار در تهران: 1 کتاب؛

کتابخانه دانشکده الهیات تهران: 1 کتاب؛

کتابخانه نوربخش در تهران: 1 کتاب.

سوریه

کتابخانه ظاهِریّه در دمشق: 1 کتاب.

یمن

کتابخانه جامع کبیر صَنعا: 1 کتاب.

هند

کتابخانه فیضی در بمبئی: 1 کتاب؛

کتابخانه خدابخش در پَتْنِه: 1 کتاب؛

کتابخانه شیخ عبدالقیوم در بمبئی: 1 کتاب.

پاکستان

کتابخانه جمعیت اسماعیلیه (کراچی): 1 کتاب.

آلمان

کتابخانه برلین، 2 کتاب.

مؤلفان غدیر

تألیفات مربوط به غدیر بیشتر به صورت فردی، و گاهی به صورت گروهی یا با نام هیئت تحریریه انجام شده است.

در میان این خدمت گزاران غدیر که به نام امیرالمؤمنین علیه السلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زده اند، علمای بزرگ و محدثان طراز اول دیده می شوند. هم چنین خطبای مشهوری دیده می شوند که مستقلاً درباره غدیر تألیف داشته اند، یا متن خطابه های پر محتوای آنان درباره غدیر به صورت کتاب عرضه شده است. دامنه این محبت تا آن جا کشیده شده که حتی جوانانی را می بینیم که با سن کم مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفته اند و شعاعی از نور علوی را به نمایش گذاشته اند. عده ای از نویسندگان نیز از بانوانند.

آمار مؤلفان

اکثر مؤلفان کتب مربوط به غدیر شیعه اثناعشری هستند و در این میان چند مؤلف از اسماعیلیه و چند نفر از اهل سنت نیز دیده می شوند. مجموع مؤلفان بیش از 419 نفر است که آمار آنان چنین است:

از نظر مذهب: 348 نفر شیعه، 14 نفر اسماعیلی، 10 نفر از اهل سنت و 24 نفر مذهبشان مشخص نیست.

از نظر زبان و ملیت: در مؤلفان غدیر عرب و فارس و هندی و پاکستانی و ترک و تُرْکمن و کرد و اروپایی دیده می شود.

بعضی از مؤلفان، دو کتاب یا بیشتر درباره غدیر تألیف کرده اند؛ مانند شیخ مفید و شیخ کراجکی. در بعضی موارد نیز دو یا چند مؤلف در تألیف یک کتاب مشارکت کرده اند.

مؤلفان مشهور چهارده قرن

مؤلفان مشهور غدیر که در طی چهارده قرن قبل می زیسته اند عبارتند از:

خَلیل بن احمد فَراهیدی (م 175 ق)، علی بن حسن طاطُری (م 200 ق)، ابوجعفر بغدادی (م 300 ق)، محمد بن جَریر طَبَری (م 310 ق)، شیخ کُلینی (م 328 ق)، ابوالعباس ابن عُقْده کوفی (م 333 ق)، حسن بن ابراهیم علوی نَصیبی (م 350 ق)، علی بن هلال مُهَلَّبی (م 350 ق)، ابوبکر جِعابی (م 355 ق)، ابوطالب اَنْباری (م 356 ق)، ابوالحسن دارْقُطْنی (متوفای 385 ق)، ابوالمُفَضَّل شَیْبانی (م 387 ق)، ابوجعفر محمد بن علی بن دَحیم شَیْبانی (م 400 ق)، حاکِم نیشابوری (م 405 ق)، ابوعبداللّه غَضائِری (م 411 ق)، شیخ مفید (م 413 ق)، ابوالحسن علی القَنانی (م 413 ق)، منصور لائی رازی (م قرن 5)، سید مرتضی علم الهدی (م 436 ق)، محسن خُزاعی نیشابوری (م قرن 5)، ابوالفتح کَراجَکی (م 449 ق)، هِبةُ اللّه بن موسی شیرازی (م 470 ق)، حافظ سعید بن ناصر سَجِسْتانی (م 477 ق)، حاکم حَسْکانی (م قرن 5)، ابوطالب فارسی (م قرن 6)، شمس الدین ذَهَبی (م 748 ق)، زین الدین کُردی رازیانی (م 725 ق)، مولا عبداللّه قزوینی (م قرن 10)، ابن طُولُون دمشقی (م 953 ق)، سید علی خان مَدَنی (م 1088 ق)، سیدهاشم بَحْرانی (م 1107 ق)، ملا مسیحا فَسَوی (م 1127 ق)، میر حامد حسین هندی (م 1306 ق)، حاج شیخ عباس قمی (م 1359 ق)، سید مرتضی حسین (م 1400 ق)، شیخ عبد الحسین امینی.

زبان های کتب غدیری

تألیفات مستقل درباره غدیر تا کنون به 8 زبان دنیا نوشته شده است.

اکثر کتاب های مربوط به غدیر به زبان های فارسی، عربی و اردو هستند.

بیشتر کتابهایی که به غیر این سه زبان هستند، ترجمه از فارسی، عربی یا اردو است. مخاطبان این کتاب ها یا مسلمانانی هستند که به یکی از این زبان ها سخن می گویند، یا از ادیان و ملل غیر مسلمانند که چنین کتاب هایی برای تبلیغ تشیع و گفتمان غدیر به زبانشان تألیف شده است. به همین علت در این کتاب ها اختصار و پرداختن به مسائل کلی مشهود است.

فهرست تألیفات غدیری براساس زبان کتاب ها چنین است:

فارسی: 171 کتاب؛

عربی: 154 کتاب؛

اردو: 84 کتاب؛

انگلیسی: 5 کتاب؛

ترکی آذری: 1 کتاب؛

ترکی استانبولی: 1 کتاب؛

بنگالی: 1 کتاب؛

نروژی: 1 کتاب.

حوزه های فرهنگی و گرایش های تحقیقی

درباره غدیر موضوعات بسیاری باید تحقیق شود و هنوز جای آنها خالی است. حوزه های فرهنگی و موضوعاتی که تاکنون در کتاب های تألیف شده درباره غدیر مورد نظر مؤلفان قرار گرفته چنین است:

بحث های اعتقادی، مباحث تفسیری، بررسی های تاریخی، تحقیقات جغرافیایی، مباحث رجالی، دلالت حدیث غدیر، متن شناسی، احتجاج به غدیر، ردّ شبهات و جواب مخالفان، شعر و ادبیات غدیر، مطالب عبادی غدیر، کتاب شناسی غدیر، اقتباس از آثار بزرگان، کتاب های کودک و نوجوان، ترجمه، خلاصه نویسی، سخنرانی ها، جمع آوری مقالات، یادنامه ها.