حدیث غدیر از قطعی ترین روایات اسلا می و مصداق روشن حدیث متواتر است، تا آن جا که محقق بزرگ، علا مه امینی، در کتاب الغدیر آن را از102نفر از صحابه و یاران پیامبر (ص)،84نفر از تابعین و360نفر از دانشمندان و مؤلفان معروف اسلا می، با اسناد و مدارک زنده، نقل کرده است. همچنین26نفر از دانشمندان بزرگ اسلا می را نام برده که کتاب مستقلی درباره آن نوشته اند.(1)
از نظر همه علمای شیعه دلا لت جمله ی «من کنت مولا ه فعلی مولا ه» بر امامت امیرالمؤمنین، علی (ع) قطعی و روشن است(2)، ولی بیش تر علمای اهل سنت در این باره شک و تردید کرده اند. یکی از عوامل این شک و تردیدها این است که کلمه ی «مولی»، در لغت، معانی متعددی دارد که بعضی از آنها عبارت اند از:
«وارث، خویشاوند، پسر، برادر، عمو، پسرعمو، پسرخواهر، داماد، همسایه، شریک، تابع، هم پیمان، مهمان، سرور، غلا م، مالک، نعمت دهنده، نعمت داده شده، یار، یاور، دوست، متولی ا مور، ولی و سرپرست دینی».(3)
بسیاری از نویسندگان اهل سنت «مولی»، را در این جا، به معنای «یار، یاور و دوست» گرفته اند(4).با این حال قراین و دلا یل زیادی وجود دارند بر این که «مولی»، در این جا، به معنای «ولی و سرپرست دینی»، است؛ یعنی کسی که از طرف خداوند مقام ولا یت و سرپرستی، بر مردم، دارد. معلوم است کسی که دارای ولا یت بر مردم باشد، امام و صاحب اختیار مردم است و خواسته اش برخواسته های آنان مقدم بوده و پیروی او، بر همه، واجب است. بعضی از آن قراین و دلا یل به قرار زیر هستند:
1.مسأله دوستی علی (ع) آن قدر نگران کننده نبود که در آیه تبلیغ(5)، با آن لحن داغ و تهدیدآمیز، بیان شود و پیامبر (ص)، از افشای آن، احساس خطر کند، بلکه منظور آیه تبلیغ چیزی جز ابلا غ ولا یت و امامت امیرالمؤمنین علی (ع) نبوده است.(6)
2.مسأله دوستی علی (ع) با همه مؤمنان مطلب پنهان و پیچیده ای نبود که نیاز به آن همه تأکید، بیان، متوقف ساختن آن قافله عظیم، در وسط بیابان خشک و سوزان، خطبه خواندن و گرفتن اعتراف های پی در پی از جمعیت داشته باشد، زیرا اخوت اسلا می و دوستی مسلمانان با یکدیگر از بدیهی ترین مسایل ا سلا می است که از آغاز اسلا م وجود داشت و پیامبر (ص) بارها آن را تبلیغ کرد و بر آن تأکید نمود؛ چنان که قرآن به صراحت می گوید:
«مؤمنان همه برادر یکدیگرند».(7)
«مردان و زنان مؤمن یار و دوستدار یکدیگرند».(9)
پس منظور پیامبر (ص)، از این کارها، بیان مسأله بسیار مهم و اساسی بوده و آن عبارت است از ا علا م ولا یت و امامت علی (ع) و انتصاب او به این مقام.(9)
3.جمله «ایها الناس من اولی الناس بالمؤمنین من انفسهم»(10)در بعضی روایات و جمله «الست اولی بکم من انفسکم»(11)در بیش تر روایات، که پیش از جمله «من کنت مولا ه فعلی مولا ه» واقع شده اند، هیچ تناسبی با بیان یک دوستی ساده یا معانی دیگر ندارند، بلکه پیغمبر (ص) با این جمله ها می خواهد مردم به همان اولویت و اختیاری که آن حضرت (ص) نسبت به آنان دارد، اقرار و اعتراف کنند. معنای اولویت پیغمبر (ص) این است که خواسته ی او برخواسته ی مردم مقدم است و هرچه بگوید و انجام دهد برای مردم حجت است، چون در حقیقت بر مردم ولا یت و سرپرستی دارد.
بنابراین، همان گونه که در جمله ی پیشین صحبت از اولویت و ولا یت پیامبر (ص) است، در جمله بعدهم باید سخن از ولا یت و اولویت به همان معنی باشد تا ارتباط معنوی و جمله ی پیشین و پسین محفوظ بماند. پیامبر (ص)، در جمله بعد، می خواهد بگوید: همان اولویت و اختیاری که من نسبت به شما دارم و پیشوا و سرپرست شما هستم، برای علی (ع) نیز ثابت است.
به این ترتیب معنای این چند جمله این است، چنان که در بیش تر روایات آمده که پیامبر (ص) فرمود:
«آیا من نسبت به شما از خودتان سزاوارتر نیستم؟ "همه گفتند:" "هستی" . آن گاه فرمود: "همین سزاواری و ولا یتی که من نسبت به شما دارم، علی (ع) نیز دارد و پس از من، او مولا ی همه مسلمانان وجانشین من خواهد بود».(12)
در این حدیث هیچ یک از معانی دیگر «مولی» غیر از همان اولویت، ولا یت و امامت منظور نیست، چون معانی دیگر در این مقام بی تناسب می باشد».(13)
4.یکی از راه های تشخیص مراد متکلم، فهم عرف و اهل زبان از کلا م او است. در مورد حدیث غدیر، کسانی که د رغدیر خم حاضر بودند و نیز شاعران، ادیبان و لغویان همه از کلمه ی «مولی»، در این جا، «امام و رهبر، سرپرست و صاحب اختیار» را فهمیده اند، زیرا مردم در پایان مراسم غدیر به علی (ع)، به عنوان امیرالمؤمنین، سلا م کردند؛ این مقام را به او تبریک گفتند و با او بیعت نمودند. این سلا م ها، تبریک ها و بیعت ها از سوی مردم، در این واقعه ی تاریخی، به خصوص تبریکی که ابوبکر و عمر به او گفتند(14)نشان می دهد که چیزی جز مسأله ی نصب به خلا فت و امامت نبوده که درخور این گونه سلا م، تبریک و تهنیت و بیعت باشد؛ دوستی ای که برای مسلمانان، به طور عموم، ثابت است و اعلا م آن نیازی به تبریک ندارد.
شعرا هم در اشعارشان «مولی» را به «امام، رهبر وسرپرست» معنا کرده اند. از جمله ی آنان حسان بن ثابت است که در روز غدیر حاضر بود و درپایان مراسم، با اجازه ی پیامبر (ص) ، حدیث غدیر را به نظم درآورد و اشعارش در حضور آن حضرت خواند، که از جمله ی ابیاتش این دو بیت است:
فقال له قم یا علی فاننی
رضیتک من بعدی اماماً و هادیاً
فمن کنت مولا ه فهذا ولیه
فکونوا له اتباع صدق موالیا
«پیامبر (ص) به علی (ع) فرمود: "برخیز ای علی که همانا من تورا به بعد از خودم امام و رهبر انتخاب کردم.
پس هر کس من رهبر و سرپرست اوییم، این علی (ع) ولی و رهبر اوست. پس شما همه از سر صدق وراستی از او پیروی کنید"».(15)
صحابی بزرگ، قیس بن سعد بن عباده ی انصاری هم از این دسته می باشد که گفته است:
و علی امامنا و امام
لسوانا اتی به التنزیل
یوم قال النبی: من کنت مولا ه
فهذا مولا ه خطب جلیل
«علی (ع) امام ما و امام غیر ماست. این را قرآن آورده است، در روزی که پیامبر (ص) فرمود: "هر که من مولا ی اوییم، این علی مولا ی اوست" واین خبر بسیار با عظمتی است».(16)
اهل لعنت نیز «مولی» را، در این حدیث، به «ولی و سرپرست ورهبر دینی» معنا کرده اند. از هری و ابن منظور می گویند:
«الولی والمولی واحد فی کلا م العرب، المولی له مواضع فی کلا م العرب: منها المولی فی الدین و هو الولی و ذلک قوله تعالی: "ذلک بان الله مولی الذین امنوا وان الکافرین لا مولی لهم" ای لا ولی لهم و منه قوله (ص): "من کنت مولا ه فعلی مولا ه" ای من کنت ولیه»؛ «ولی و مولی در زبان عرب به یک معناست. مولی در کلا م عرب در موارد متعددی به کار می رود، از جمله ی آنها مولا ی در دین است که به معنای ولی و سرپرست می باشد. این نوع مولی در این کلا م خداوند آمده است: "این (عاقبت نیک مؤمنان و عاقبت بد کافران) برای آن است که خداوند مولی و سرپرست کسانی است که ایمان آوردند، اما کافران مولا یی ندارند".(17)یعنی برای کفار هیچ ولی و سرپرستی وجود ندارد. از این نوع مولا ست مولا یی که در این فرمایش پیامبر (ص) آمده است: "هر کس من مولا ی اویم، پس علی (ع) مولا ی اوست". یعنی هر کس من ولی و سرپرست اویم، پس علی (ع) ولی و سرپرست اوست».(18)
این تلقی عموم حاضران، شاعران، ادیبان، لغت دانان و سایر عالمان حجت قاطع است بر معنایی که از واژه ی «مولی» در حدیث غدیر اراده شده است.
با توجه به این قراین و دلا یلی که ذکر شدند، دلا لت حدیث غدیر بر ولا یت و امامت امیرالمؤمنین، علی (ع) برای صاحبان انصاف بسی روشن است.