سخن گفتن از عظمت و شکوه غدیر، کاری نیست که از عهده هرکس برآید. پرداختن به موضوع پراهمیتی چون غدیر، تنها از کسانی شایسته است که این حماسه جاوید تاریخ و نقطه عطف نبوت و امامت را آفریدند.
غدیر به اراده الهی صورت گرفت، با خطاب (یاایهاالرسول بلغ ماانزل الیک من ربک
پیامبر مامور تحقق عینی غدیر شد و علی(ع)را به عنوان ولی امر، به جهانیان معرفی کرد:
«من کنت مولاه فعلی مولاه.»
پس از این معرفی شکوهمند، خداوند فرمود: (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا
حادثه غدیر بیانگر ارزشهای مذکور است و روز غدیر ظرف زمانی ابلاغ آن. در باره این واقعه بزرگ، عنان قلم به محور اصلی آن،علی بن ابی طالب(ع)می سپاریم و به بازخوانی خطبه «غدیریه » آن حضرت می پردازیم.
روز بیان اراده خدا و روز ابلاغ
«فانزل الله علی نبیه فی یوم الدوح مابین به عن ارادته فی خلصائه و ذی اجتبائه و امره بالبلاغ.»
خداوند در روز درختان تنومند، آنچه بیانگر اراده اش در باره بندگان خالص و برگزیده اش بود، بر پیامبرش نازل کرد و به وی دستور داد آن را ابلاغ کند.
واژه «دوح » جمع دوحه به معنای درختان تنومند و بزرگ است. این سخن درحقیقت بیانگر نشانه های جغرافیایی و تاریخی غدیر است که می فرماید: آن روز زیر درختان تنومند، آیاتی نازل شد که مبین اراده خدا برای بندگان خالص، مخلص و برگزیده است. آن روز که روز هجدهم ذی الحجه بود. جبرئیل فرود آمد و آیه(یاایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربک)(ای پیامبر! آنچه را از طرف پروردگارت بر تو نازل شده، به مردم برسان.)را بر پیامبر(ع)نازل کرد و آن حضرت را مامور ساخت آنچه را بین خدا و پیامبر(ص)وجودداشت(ولایت علی(ع » ، به مردم ابلاغ کند.
از عبارت «بلغ ما انزل الیک » معلوم می شود پیش از آن «ولی امر» تعیین شده بود و آن روز تنها ظرف معرفی و ابلاغ بود; ونیز روشن می شود خدا «ولی » را نصب می کند و پیامبر(ص)تنها به معرفی او می پردازد.
روز بزرگ، روز گشایش، روز تکامل...
«ان هذا یوم عظیم الشان، فیه وقع الفرج و رفعت الدرج و وضحت الحجج.»
این روز، روزی بسیار با عظمت است. در این روز گشایش حاصل شد،نردبان تکامل نصب و حجت ها آشکار گردید.
عظمت روز غدیر، بدان جهت است که ظرف ظهور اراده خدا و زمان ابلاغ مهمترین پیام الهی است; پیامی که ابلاغ نشدنش، رسالت راناتمام می گذارد; «و ان لم تفعل فما بلغت رسالته »
روزی است که گشایش و فرج برای اسلامیان حاصل شد و آنان که نگران سرنوشت امت اسلام پس از پیامبر(ص)بودند، نگرانیشان برطرف گردید. روزی که نردبان تکامل افراشته شد. با طرح مساله امامت و معرفی علی(ع)به عنوان ولی امر، دین به کمال لازم رسید وبرهمگان اتمام حجت شد.
روز پرده برداری از مقام امامت
«هذا یوم الایضاح و الافصاح عن المقام الصراح.»
این روز، روز اظهار و پرده برداشتن از جایگاه پاکی وپیراستگی است.
«افصاح » به معنای اظهار کردن و مرادف با «ایضاح » است. صراحت به معنای خالص بودن چیزی از تعلقات است و سخن صریح همان است که خالص از اضمار و تاویل باشد.
اما مقام «صراح » یعنی جایگاه پاکی و پیراستگی، و منظور ازآن، مقام عصمت و امامت است که روز غدیر از آن پرده برداری شد وامام برهمگان مشخص گردید تا دیگر بهانه ای برای منافقان ودورویان باقی نماند و نگویند: پیامبر کسی را معرفی نکرده است.
روز کامل شدن دین
«ویوم کمال الدین.»
غدیر، روزی است که دین خدا کامل شد.
کاری که در این روز انجام شد، چنان از اهمیت برخوردار است که حق تعالی در شان آن فرمود:(الیوم اکملت لکم دینکم.) کاری که نه تنها مرحله نهایی دین مرضی بود بلکه انجام نیافتنش، تبلیغ نکردن اصل رسالت شمرده می شد; «فان لم تفعل... »
از این روی، خود علی(ع)نیز در جای دیگر فرمود:
«وکمل الله دینه.» خدا دینش را تکمیل کرد.
روز پیمان بستن
«ویوم العهد المعهود.»
این روز، روز پیمان شناخته شده است.
پیامبر(ص)در روز غدیر از مردم در باره سزاوارتر بودن خودچنین اعتراف گرفت:
«یاایهاالناس من اولی بالمومنین من انفسهم؟ قالوا الله ورسوله اعلم، قال ان الله مولای و انا مولی المومنین و انا اولی بهم من انفسهم.»
ای مردم! چه کسی نسبت به مومنان از خودشان سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و پیامبرش داناترند. فرمود: خدا مولای من است و من مولای مومنانم و از آنها به خودشان سزاوارترم.
آنگاه از آنان این گونه پیمان گرفت:
«فمن کنت مولاه فعلی مولاه.»
پس هرکس من مولای اویم، علی مولای اوست.
این بخش از سخن علوی ممکن است اشاره به عهدی باشد که در آغازآفرینش گرفته شد:
«و اخذ ربک من بنی آدم من ظهور هم ذریتهم و اشهدهم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی.»
به خاطر بیاور زمانی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم،ذریه آنها را برگرفت و آنها را گواه خویش ساخت و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری.
بدین سبب، در دعای غدیر از کلام علوی می خوانیم:
«وجددت لنا عهدک و ذکرتنا میثاقک الماخوذ منا، فی ابتداءخلقک ایانا»
امروز عهدت را برای ما تجدید کردی و میثاقی که در آغاز خلقت از ما گرفتی، دوباره یادآوری کردی.
روز شهود و حضور
«یوم الشاهد و المشهود.»
روز غدیر، روز شاهد و مشهود است.
این تعبیری است که قرآن کریم در باره قیامت به کار برده است:(والیوم الموعود و شاهد و مشهود); سوگند به روز موعود، سوگند به شاهد و مشهود.
شاهد و مشهود در باره روز قیامت بدین معناست که شاهد پیامبرو مشهود قیامت است. شاهد انسانها و مشهود اعمال آنان است. شاهدملائکه و مشهود قرآن است شاهد پیامبر و مشهود علی است.
به کار بردن این تعبیر درباره روز غدیر نیز مفید همین است که پیامبر شاهد و علی مشهود است. پیامبر(ص)شهادت به ولایت علی(ع)داد و انسانها و فرشتگان بر این امر گواهی دادند. تاریخ نیز گواهی داد که گروهی برای نایل شدن علی(ع)به مقام ولایت بدوتبریک و تهنیت گفتند; اگرچه پس از اندکی آن را نادیده انگاشتند.
روز روشن شدن قرارها از دو رویی ها
«یوم تبیان العقود عن النفاق و الجحود.»
روز جدا شدن قرارهای واقعی از درویی و انکار باطنی.
غدیر، روزی است که خط حق از جریان نفاق مشخص شد. روزی که باعث شد حامیان واقعی از مدعیان دروغین جدا شوند. علی(ع)فرمود:
«وکشف خبایا اهل الریب و ضمائر اهل الارتداد، وقع الاذعان من طائفه باللسان دون حقائق الایمان و من طائفه باللسان و صدق الایمان.»
پنهانی های اهل شک و مخفی کاری اهل ارتداد آشکار شد. در آن روز، برخی تنها به زبان گواهی دادند و در دل نپذیرفتند; و برخی دیگر به زبان اقرار کردند و بدان معتقد شدند.
روز بیان حقایق
«ویوم البیان عن حقائق الایمان.»
روزی که حقیقت ایمان بیان گردید.
کسانی که تا آن روز ادعای ایمان به خدا و اطاعت ازپیامبر(ص)داشتند، با معرفی علی(ع)بدانها گفته شد: اگر مومن واقعی هستید، باید بدین امر نیز ایمان داشته باشید; چرا که پذیرش ولایت علی(ع)و گردن نهادن برآن، مصداق اتم و بارز اطاعت ازخدا و رسول است. خداوند می فرماید:
(اطیعوا الله و اطیعوا الرسول.
از خدا و پیامبر پیروی کنید.
روز راندن شیطان
«یوم دحرالشیطان.»
روز راندن شیطان است.
«دحر» بر وزن دهر به معنای راندن است در روز غدیر، با کامل شدن دین، شیطان نیز باردیگر رانده شد. شیطان از دین کامل و حقیقت ایمان دل خوشی ندارد. او دوست داشت دین نا تمام و ابتر بماند و به کفار وعده می داد با مرگ محمد(ص) نفس راحتی می کشند. با واقعه غدیر وسوسه ها و نقشه ها، نقش برآب شد و همان گونه که کافران مایوس و نومید شدند، شیطان نیزمایوس و رانده شد.
امام رضا(ع)نیز فرمود:
«یوم مرغمه الشیطان.»
غدیر روز به خاک مالیدن بینی شیطان است.
روز برهان
«یوم البرهان.»
قرآن کریم یهود و نصاری را که مدعی انحصار بهشت بودند ومی گفتند: «لن یدخل الجنه الا من کان هودا او نصاری » ; هیچ کس داخل بهشت نمی شود مگر این که یهودی و یا نصرانی باشد. محکوم کرده، آنها را به استدلال فرا می خواند: «قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین » بگو: اگر شما راست می گویید، دلیلتان را بیاورید.
روز غدیر دلیل حقانیت اهل ولایت و رهروان امامت است; دلیل وبرهانی که تاریخ گواه آن است، دلیل ما(اهل ولاء)آن واقعه باشکوه است و دیگران اگر مدعی اند و راست می گویند، باید دلیل اقامه کرده و برهان بیاورند.
روز داوری
«هذا یوم الفصل الذی کنتم توعدون.»
امروز، روز جدایی است که به شما وعده داده شده است.
روز غدیر، روز جدایی حق از باطل است درحقیقت تشبیه غدیر به قیامت است; به عبارت صحیح تر تاویلی از آن است خداوند در باره قیامت می فرماید:
«هذا یومکم الذی کنتم توعدون.» امروز همان روز موعودشماست.
«هذا یوم الفصل الذی کنتم به تکذبون.»
امروز همان روز جدایی است که آن را دروغ می پنداشتید.
در این تشبیه و تاویل دو نکته وجود دارد:
1- همان گونه که در روز قیامت حق از باطل جدا می شود، در روزغدیر نیز فرقه ناجیه که مومنان به ولایتند و در صراط مستقیم قرار دارند. از دیگر فرقه ها جدا می شود.
2- همان گونه که کفار و مشرکان انتظار وقوع قیامت نداشتند وآن را تحقق ناپذیر می پنداشتند، دشمنان ولایت نیز انتظار چنین روزی نداشتند و تصور نمی کردند خداوند جانشینی برای پیامبر(ص)تعیین کند.
روز فرشتگان
«هذا یوم الملاء الاعلی الذی انتم عنه معرضون.»
امروز، روز فرشتگان والا مقام است که شما از آن روی گردانید.
این فقره از خطبه، برگرفته از سخن خداوند است که فرمود:(لایسمعون الی الملاء الاعلی)آنها نمی توانند به(سخنان) فرشتگان عالم بالا گوش فرا دهند.
به کار بردن این تعبیر بیانگر آن است که در این روز فرشتگان خدا، به امر الهی، فرود آمدند و چنین ماموریتی را برای پیامبر(ص)آوردند. پس از آن نیز، طبق روایت رضوی، در عالم فرشتگان محفل انس برگزار شد. امام رضا(ع)فرمود: «وهو الیوم الذی یامر جبرئیل ان ینصب کرسی کرامه بازاء بیت المعمور ویصعده جبرئیل و تجتمع الیه الملائکه من جمیع السموات.»
و امروز، روزی است که جبرئیل فرمان می دهد تادر مقابل بیت المعمور کرسی کرامت گذارده شود. و او برآن صعود می کند وفرشتگان پیرامونش گرد می آیند.
و نیز فرمود:
«ان یوم الغدیر فی السماء اشهر منه فی الارض »
روز غدیر، درآسمان اززمین مشهورتر است.
روز رهنمون
«هذا یوم الارشاد.»
امروز، روز راهنمایی است.
غدیر روزی است که خداوند به وسیله پیامبر(ص)مردم را به مسیرآینده شان راهنمایی کرد، حقایق را گفت و ولی امر را معرفی کرد. پیامبر(ص)در پایان سخنانش چنین دعا کرد:
«اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، واحب من احبه وابغض من ابغضه.»
خدایا! دوستان علی(ع)را دوست بدار و دشمنانش را دشمن بدار. محبوب بدار آن که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن که او رامبغوض دارد.
پیامبر(ص)بااین دعا راه ولایت و مسیر حب و بغض مردم را مشخص فرمود.
روز آزمون
«و یوم محنه العباد.»
و روز آزمون بندگان است.
محنت به معنای آزمون است و غدیر روز آزمایش بندگان. روزی که خداوند ولی و پذیرش ولایتش را وسیله آزمون انسانها قرار داد. هرکه آن را پذیرفت و بدان پای بند بود، از بوته آزمایش سرافرازبرون آمد و هر که آن را رد کرد، باناکامی و خسران رو به رو شد;زیرا نفی ولایت در حقیقت رها کردن رسالت و ترک توحید است.
روز پیشاهنگان
«یوم الدلیل علی الرواد.»
«رواد» جمع رائد به معنای پیش قراول است. امام فرمود: غدیرروز دلیل بر رواد است. علی(ع) که خود از پیشگامان در ایمان واسلام است. این روز و این واقعه را از فضایل خود می شمارد ومی گوید: روز غدیر دلیلی است بر شناخت پیشگامان، پیشگام دراسلام، پیشگام درایمان به رسالت، پیشگام در فضایل و بالاخره پیشگام در امامت.
روز هویدا شدن نهانها
«هذا یوم ابدی خفایا الصدور و مضمرات الامور.»
روزی است که پنهانیهای قلوب و نادیدنی ها را آشکار کرد.
در این بخش از خطبه، دو احتمال وجود دارد; یکی گوشزد کردن مجدد جریان نفاق، دو رویی و پنهانیهای مذموم و دیگر آشکار شدن اسرار و پنهانیهای ممدوح. یعنی روزی که خداوند راز میان خود وپیامبرش را آشکار کرد. در آن روز پیامبر(ص)سری را که خداوند دردرون قلبش به ودیعت نهاده بود و از افشای آن بیمناک بود، آشکارکرد.
روز شناسایی خاصان
«هذایوم النصوص علی اهل الخصوص.»
روزی که به صراحت به معرفی خاصان اقدام شد.
پیامبر مکرم اسلام(ص)، از آغاز بعثت تا حجه الوداع، بارها بااشاره و کنایه به معرفی علی(ع)پرداخته بود. درجریان غدیر، بدون هیچ پرده پوشی و به دور از هرگونه کنایه و اشاره، با صراحت تمام به معرفی علی(ع)به عنوان ولی امر پرداخت و راه هرگونه توجیه را بست; چرا که فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه »
از این رو، امام فرمود: غدیر روز تنصیص است. روز معرفی خاصان(مخصوصان به امامت)با سخن صریح است.
روز انبیا و اوصیا
«هذا یوم شیث، هذا یوم ادریس و هذا یوم یوشع و هذا یوم شمعون.»
امروز، روز شیث، ادریس، یوشع و شمعون است.
دراین بخش از سخن امام، به تعلق غدیر به برخی از انبیا واوصیا چون ادریس، شیث، یوشع و شمعون اشاره شده است. در خصوص ادریس، قرآن وی را پیامبر معرفی می کند:(واذکرفی الکتاب ادریس انه کان صدیقا نبیا); در این کتاب از ادریس یاد آر که اوپیامبری صدیق است.
شیث بنا به نقل تاریخ، وصی حضرت آدم(ع)بوده، یوشع جانشین حضرت موسی(ع)و شمعون جانشین حضرت عیسی(ع).
امام صادق(ع)در روایتی روز غدیر را متعلق به آدم(پذیرش توبه)، ابراهیم (نجات از آتش)، هارون(جانشینی حضرت موسی)وعیسی:(عروج یا...)می داند.
گویا روز غدیر یادآور نقاط حساس نبوت انبیا و وصایت آنهااست. از این رو، پیامبر اسلام(ص)نیز در این روز به معرفی علی(ع)مبادرت فرمود.
روز آسایش و آسودگی
«هذا یوم الامن و المامون.»
قبل از واقعه غدیر، نگرانیهایی درباره آینده اسلام وجود داشت و حتی پیامبر(ص) نیز این نگرانی را ابراز می کرد; برای نمونه،درحدیث ثقلین و خطبه حجه الوداع فرمود: «فانظروا کیف تخلفونی فی الثقلین » ; تامل کنید که چگونه پس از من با ثقلین(قرآن وعترت)برخورد می کنید؟
اما پس از جریان غدیر این نگرانی به شادی مبدل می شود: «الله اکبر علی اکمال الدین و اتمام النعمه و رضی الرب برسالتی والولایه لعلی من بعدی.»
خدا بزرگ است. همان خدایی که آیین خود را کامل و نعمت خود رابر ما تمام کرد و از نبوت و رسالت و ولایت علی راضی و خشنودگشت.
علی(ع)نیز در همین خطبه فرمود:
«واقر عین نبیه و المومنین و التابعین.»
چشم پیامبر و مومنان و پیروان را روشن کرد.
افزون بر این، در همان روز آسایش و امنیت پیامبر را تضمین کرد و فرمود: «والله یعصمک من الناس »
علی(ع)نیز فرمود: «وضمن له عصمته منهم »
پس از این جهت نیز غدیر روز آسودگی است.
روز گنج پنهان
«هذا یوم اظهار المصون من المکنون.»
غدیر روزی است که آنچه در پنهان نگهداری می شد(ولایت)، آشکارگردید.
تعبیر «المصون من المکنون » بیانگر آن است که حادثه غدیر یک برنامه آنی نبوده، پیش از فرا رسیدن این برهه از زمان، درمکنون(صندوق علم الهی)محفوظ بوده است. خداوند آن را بر پیامبرش نازل و در سینه وی به ودیعت نهاد. این امر نهانی سرانجام درغدیر آشکار شد.
روز آشکار شدن رازها
«هذا یوم ابلاء السرائر.»
امروز، روز فاش شدن رازهاست.
این کلمات تعبیر دیگری از همان چیزی است که قبلا بیان شده بود. در حقیقت امام باتوجه به اهمیت این اعلان و اعلام، آن را به چند گونه بیان کرده است: یک بار فرمود: «یوم الایضاح » ; باردیگر فرمود: «یوم ابدی خفایاء لصدور» ; درمرتبه سوم گفت: «اظهار المصون » ، و بالاخره در آخر بیان داشت که: «ابلاءالسرائر» روزی که اسرار درون اعم از کفر و ایمان، بغض و حب،شر و خیر، ریا و اخلاص و... آشکار شد.
این تعیبر نیز برگرفته از وصف قیامت در قرآن است که فرمود:(یوم تبلی السرائر)
در آن روز(قیامت)اسرار آشکار می شود.
تشبیه روز غدیر با روز قیامت، می تواند نشان دهنده این باشدکه غدیر نیز چون قیامت اعلان پایان یک دوره و آغاز دوره ای دیگراست. پایان دوره ای از ارشاد(نبوت) و آغاز دوره ای دیگر(امامت).
ادامه دارد.
