محقق نائینی، نظریه پرداز بزرگ مشروطه، از قائلین به ولایت عامّه فقیه بود، هر چند به دلیل مساعد نبودن شرایط، به حکومت مشروطه با اذن و نظارت فقها، رضایت داد. مهم ترین اصلی که وی برای مشروعیت بخشیدن به اصول مشروطه از آن بهره برده، اصل ولایت فقیه است. اصل ولایت فقیه همانند روحی در کالبد کتاب «تنبیه الامه و تنزیه الملة» است که آثارش در تمام فصول کتاب نمایان است.
مرحوم نائینی در مقدمه کتاب پس از آن که حکومتها را به دو قسم «تملیکیه»(1) و «ولایتیه»(2) تقسیم کرده، بر این مطلب پای فشرده که بالاترین وسیله برای حفظ حکومت ولایتیه و مانع از تبدلش به مالکیت مطلقه، صفت عصمت است و با عدم دسترسی به مقام عصمت برای جلوگیری از تبدل حکومت ولایتیه به استبدادیه دو راه وجود دارد: نخست قانون اساسی (نظامنامه) که باید با قوانین شرع مخالف نباشد و وظایف حاکم و مردم را بیان کند. دوم نظارت نمایندگان ملت. سپس در بیان مشروعیت نظارت نمایندگان نوشته است:
«مشروعیت نظارت هیأت منتخبه مبعوثان بنا بر اصول اهل سنت و جماعت که اختیارات اهل حل و عقد امت را در این امور متَّبع دانسته اند به نفس انتخاب ملت متحقق و متوقف بر امر دیگری نخواهد بود. امّا بنابر اصول ما، طایفه امامیه، که این گونه امور نوعیه و سیاست امور امت را از وظایف نواب عام عصر غیبت علی مغیبه السلام می دانیم، اشتمال هیأت منتخبه بر عده ای از مجتهدین عدول و یا مأذونین از قِبَل مجتهدی و تصحیح و تنفید و موافقتشان در آراء صادره برای مشروعیتش کافی است.»(3)
وی در فصل دوم کتاب نوشته است:
«دوم آنکه از جمله قطعیات مذهب ما، طایفه امامیه، این است که در این عصر غیبت علی مغیبه السلام آنچه از ولایت نوعیه را که عدم رضای شارع مقدس به اهمال آن حتی در این زمینه معلوم باشد وظایف حسبیه نامیده و نیابت فقهای عصر غیبت را در آن قدر متیقن و ثابت دانستیم و حتی با عدم ثبوت نیابت عامه در جمیع مناصب، و چون عدم رضای شارع مقدس به اختلال نظام و ذهاب بیضه اسلام، بلکه اهمیت وظایف راجع به حفظ و نظم ممالک اسلامیه از تمام امور حسبیه از اوضح قطعیات است، لهذا ثبوت نیابت فقها و نواب عام عصر غیبت در اقامه وظایف مذکوره از قطعیات مذهب خواهد بود.»(4)
مطالعه بیشتر..
پی نوشت ها:
1 منظور نائینی از حکومت تملیکیه همان حکومت استبدادی و خودکامه است که به تعبیر ایشان با مردم و مملکت، مانند آحاد مالکین نسبت به اموال شخصی خود رفتار می کند. تنبیه الامه و تنزیه الملة، نائینی، ص 28 تا 33.
2 منظورشان از حکومت ولایتیه همان حکومت مشروطه است. محقق نائینی برای این نوع حکومت سه ویژگی نقل می کند و معتقد است که امکانات کشور صرف نوع مردم می شود و مردم با شخص سلطان در حقوق مالی و دیگر حقوق شریک و همه در برابر قانون مساوی اند و مسئولان امین مردم اند. تنبیه الامه و تنزیه الملة، نائینی، ص 34.
3 تنبیه الامه و تنزیه الملّة، ص 38.
4 همان، ص 74.
