مسئولیت ها و وظایف کارگزاران در برابر مردم

در نظام اسلامی، حاکمان و مدیران، باید مردم را ولی نعمت خود بدانند. مردم در حقیقت، عیال خداوند هستند و برای محبوبیت نزد خداوند، باید عیال او را دوست داشت

مهرورزی و مدارا با مردم

در نظام اسلامی، حاکمان و مدیران، باید مردم را ولی نعمت خود بدانند. مردم در حقیقت، عیال خداوند هستند و برای محبوبیت نزد خداوند، باید عیال او را دوست داشت. همچنین محبت به مردم، سبب پایداری مقام و موقعیت مدیران و دولتمردان می شود. در آموزه های دینی، مهر و محبت به مردم یک وظیفه دینی است تا آنجا که خداوند به پیامبرش دستور می دهد: «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُوءْمِنینَ؛ و بال عطوفت خود را برای مؤمنان بگستران.» (حجر: 88)

در آیه دیگر نیز رمز موفقیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را، در مدارا و ملاطفت با مردم برمی شمارد و می فرماید:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ. (آل عمران : 159)

به برکت رحمت الهی، در برابر آنان نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند.

امام علی علیه السلام در عهدنامه خود به مالک اشتر، با سخنانی دل نشین می فرماید:

و مهربانی بر رعیت را برای دل خود پوششی گردان و دوستی ورزیدن با آنان و مهربانی کردن با همگان و مباش همچون جانوری شکاری که خوردنشان را غنیمت شماری! زیرا رعیت دو دسته اند: دسته ای برادر دینی تواند و دسته دیگر، در آفرینش با تو همانند. [اگر[ گناهی از ایشان سر می زند یا علت هایی بر آنان عارض می شود یا خواسته و ناخواسته، خطایی بر دست شان می رود؛ به خطاشان منکر و از گناهشان درگذر.

ایشان در نامه ای به محمد بن ابی بکر، والی مصر، نیز چنین سفارش می کند:

و در برابر رعیت فروتن باش و آنان را با گشاده رویی و نرم خویی بپذیر و با همگان یکسان رفتار کن. گاهی که گوشه چشم به آنان افکنی یا خیره نگاهشان کنی یا یکی را به اشارت خوانی یابه یکی تحیتی رسانی، [به گونه ای رفتار کن]. تا بزرگان در تو طمع ستم ـ بر ناتوانان ـ نبندند و ناتوانان از عدالتت مأیوس نگردند.

باید توجه داشت که همه مردم از نظر سطح بینش و درک اجتماعی یکسان نیستند. ممکن است برخی، ضوابط اخلاقی را در مراجعه به مدیران رعایت نکنند و رفتاری ناشایست داشته باشند. در این صورت، مدیر با استفاده از مقام و موقعیت خود می تواند برای آنان مشکل ایجاد کند، ولی بنابر دستورهای اخلاق اسلامی مدیر باید با بردباری، از این بی ادبی آنان کریمانه چشم بپوشد. به همین دلیل عالمان اخلاق به دولتمردان سفارش می کنند که هر کدام از آنان «باید تمرین بردباری کند تا در برابر صحنه های تحقیرآمیز و اهانت آلود، شنیده ها را نشنیده بگیرد و دیده ها را ندیده تا بتواند به وظایفش عمل کند و از اجتماع بهره برد و آن رفتار ناشایست مانع تکامل او نشود و به تعبیر روایت: حلمی داشته باشد که جهل نادانان را از خود دور سازد».

امام علی علیه السلام نیز می فرماید: «رَأْسُ السِّیاسَةِ اِسْتعمالُ الرِّفْقِ؛ رأس سیاست به کارگیری مداراست».

عدی بن حاتم می گوید:

آن گاه که پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدم، دو چیز سبب شد که اسلام را پذیرا شوم. اول ساده زیستی پیامبر و دیگر اینکه همراه پیامبر در حال حرکت بودم که پیرزنی رسید و بیش از یک ساعت پیغمبر را معطل کرد و او با تبسم و آرامش جواب پیرزن را داد تا جایی که من از آن همه صبر خسته شدم.

پیام متن:

1. رمز موفقیت حاکمان، مدارا و مماشات با مردم است.

2. مردم از نظر درک و بینش یکسان نیستند؛ حاکم باید با کمال متانت و گذشت با آنان رفتار کند.

3. مدارا با مردم، پایه های حکومت را تقویت می کند.

برخورد صادقانه کارگزاران

حاکمان باید با مردم صداقت داشته باشند. موانع و سختی های کار خویش را با آنان در میان بگذارند و اگر برای به نتیجه نرسیدن وعده های خود دلیل موجهی دارند، آن را برای مردم بیان کنند. امام علی علیه السلام به مالک اشتر سفارش می کند:

و اگر رعیت بر تو گمان ستم برد، عذر خود را آشکارا با آنان در میان بگذار و با این کار از بدگمانی شان در آر؛ که بدین رفتار نفس خود را به فرمان آورده و با رعیت مدارا کرده و حاجت خویش را برآورده و رعیت را به راه راست واداشته باشی.

در حقیقت، کارگزار باید مردم را محرم اسرار خود بداند و جز در مواردی که به لحاظ امنیتی طرح برخی مسائل ممکن نیست، در بقیه موارد مشکلات را با مردم در میان بگذارد و از رهنمودها و نظرهای آنان بهره مند شود. امام علی علیه السلام در نامه ای به فرماندهان سپاهیانش، وظایف خویش را چنین بیان می کند:

بدانید حق است بر من که چیزی را از شما نپوشانم، جز راز جنگ که از پوشاندن آن ناگزیرم و کاری را جز در ـ حکم ـ شرع، بی رای زدن با شما انجام ندهم و حق شما را از موقع آن به تأخیر نیفکنم و تا آن را نرسانم، وقفه ای در آن روا ندانم و همه شما را در حق، برابر دانم.

برخورد صادقانه با مردم، به این معناست که اگر مدیری خود را در اجرای مسئولیتش ضعیف می بیند و یا از وسوسه افراد خائن و نادان در امان نیست، بی درنگ استعفا کند و از اعتماد مردم سوءاستفاده نکند. وقتی می بیند که نمی تواند امانت داری کند، صادقانه و شجاعانه امانت را به صاحبان اصلی آن بازگرداند.

امام خمینی رحمه الله در پیامی به مناسبت 22 بهمن سال 1363 خطاب به مسئولان ومدیران کشور می فرماید:

هر یک در هر مقام احساس ضعف در خود می کند، چه ضعف مدیریت و چه ضعف اراده از مقاومت در راه هواهای نفسانی، بدون جوسازی، دلاورانه و با سرافرازی نزد صالحان از مقام خود استعفا کند که این عمل صالح و عبادت است.

پیام متن:

1. توصیه به رو راستی و صداقت حاکمان با مردم.

2. طرح مسائل حکومتی غیرامنیتی با مردم، برای بهره مندی از مشورت ها و رهنمودهای آنان.

دیدار حضوری مسئولان و مردم

بهترین راه ارتباط حاکمان و مدیران با مردم، دیدار حضوری و چهره به چهره است. دیداری دوستانه که هر کس بتواند بدون ترس، مشکلات و خواسته های خویش را بر زبان آورد. در دیدار حضوری بسیاری از حقایق و ناگفته ها آشکار می شود و حاکمان بهتر از هر روش دیگری به عمق مسائل و مشکلات پی می برند. تجربه نشان داده است که نزدیکان حاکمان معمولاً می کوشند تا اوضاع جامعه را برای حاکم خوشایند و آرام ترسیم کنند. از این رو، در بسیاری از موارد، گرچه اطرافیان از حقیقت امر آگاهند، آن را به گونه ای تعدیل شده و بزک کرده برای حاکم وانمود می کنند. در نتیجه، حاکم آن طور که باید و شاید از وضعیت واقعی جامعه و مردم آگاه نمی شود و درکی واقع بینانه از اوضاع جامعه نمی یابد و روز به روز فاصله بین حاکم و مردم افزایش می یابد و خطری اساسی برای متلاشی شدن نظام فراهم می آورد.

مشکلات مردم را نمی توان از لابه لای نامه ها یا از زبان اطرافیان دریافت. خود مردم بهتر می توانند مشکل و نیاز واقعی شان را منتقل کنند و اگر این امکان برای آنان فراهم نشود، نتیجه ای جز روگردانی مردم از حاکمان نخواهد داشت. نظام جمهوری اسلامی این امر را در فراز و فرودهای خود به خوبی تجربه کرده است .

شهید رجایی همواره در میان مردم مانند آنان زندگی کرد. به همین علت، دولت او به عنوان الگوی یک دولت موفق و خدمتگزار شناخته شده است. وی هرگز فریفته پست و مقام نشد و هیچ گاه خود و یارانش از مردم فاصله نگرفتند. به همین دلیل، وی گرفتاری ها و نیازهای مردم را به خوبی دریافت و در راه حل مشکلات یا تأمین خواسته ها گام های اساسی برداشت.

امام علی علیه السلام در نامه به قثم بن عباس، والی مکه، چنین سفارش می کند:

بامداد و شامگاه برای آنان مجلس ساز. آن را که فتوا خواهد، فتوا ده و نادان را بیاموز و با دانا به گفت وگو پرداز و جز زبانت، [چیزی] پیام رسان مردمان نباشد و جز رویت، دربان. هیچ حاجتمند را از دیدار خود محروم مگردان، چه اگر در آغاز از درگاه تو رانده شود و در پایان حاجت او برآورده شود، تو را نستایند.

آن بزرگوار در توصیه ای دیگر به یار صمیمی خویش، مالک اشتر چنین می فرماید:

فراوان خود را از رعیت خویش پنهان مکن؛ که پنهان شدن والیان از رعیت، نمونه ای است از تنگ خویی و کم اطلاعی در کارها و نهان شدن از رعیت، والیان را از دانستن آنچه بر آنان پوشیده است، باز دارد. پس کار بزرگ نزد آنان خرد به شمار آید و کار خرد بزرگ نماید. زیبا زشت شود و زشت زیبا و باطل به لباس حق در آید و همانا والی، انسانی است که آنچه را مردم از او پوشیده دارند، نداند و حق را نشانه ای نبود تا بدان، راست از دروغ شناخته شود.

پیام متن:

1. حضور رو در رو، بهترین وسیله ارتباطی حاکمان با مردم است.

2. الگوی دولت مردمی در شرایط کنونی، شهید رجایی و یاران وی است.

3. سفارش امام علی علیه السلام به کارگزاران خویش، بهترین منشور یک دولت مردمی است.

عدالت ورزی

از مهم ترین وظایف حاکمان، رعایت عدالت میان مردم است . عدالت ورزی در همه شئون حکومت، از جمله در توزیع امکانات و فرصت ها باید رعایت شود. حاکم عادل پیشه، محبوب مردم است و ارج و منزلت بهتری نزد آن دارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ عَدَلَ نَفَذَ حُکمُه؛ کسی که عدالت بورزد، حکمش نافذ می شود.»

ایشان در سخنی دیگر، عدالت ورزی را منشاء لطف و یاری خداوند می داند و می فرماید:

اذا بُنِیَ المُلکُ علی قواعدِ العدلِ و دَعائِمِ العقلِ نَصَّر اللّهُ مُوالیه و خَذَل مُعادیه.

زمانی که حکومت بر پایه عدل و عقل استوار شده باشد، خداوند دوستداران آن را یاری و دشمنانش را خواری رساند.

آن حضرت که نمونه کامل عدل و انصاف را در حکومت علوی اجرا کرد، در نامه ای به یکی از والیانش چنین دستور می دهد:

و برابر رعیت فروتن باش و آنان را با گشاده رویی و نرم خویی بپذیر و با همگانی یکسان رفتار کن. گاهی که گوشه چشم به آنان افکنی یا خیره شان نگاه کنی یا یکی را به اشارت خوانی یا به یکی تحیتی رسانی، [آگاه باش] تا بزرگان در تو طمع ستم ـ بر ناتوانان ـ نبندند و ناتوانان از عدالتت مأیوس نگردند.

پیام متن:

عدالت ورزی، نفوذ کلام حاکم و عنایت و یاری خداوند را در پی دارد.

ساده زیستی حاکمان

عثمان بن حنیف انصاری، والی بصره در مهمانی ای شرکت کرده بود که نیازمندان در آن مهمانی جایی نداشتند. امام علی علیه السلام پس از آگاهی از این عمل کارگزار خود، در نامه ای به وی می فرماید:

بدان که پیشوای شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده بسنده کرد و دو قرص نان را خوراک خویش ساخت. بدانید که شما چنین نتوانید کرد. لیکن مرا یاری کنید به پارسایی و تلاش در این مسیر و پاکدامنی و درستی ورزیدن. به خدا از دنیای شما زری نیندوختم و از غنیمت های آن ذخیره نساختم و بر جامه کهنه ام نیفزودم و اگر می خواستم، می دانستم که چگونه عسل پالوده و مغز گندم و بافته ابریشم را به کار برم، ولی هرگز هوای من بر من چیره نخواهد گردید و حرص، مرا به گُزیدن خوراکی ها نخواهد کشید. چگونه باشد در حجاز یا یمامه کسی حسرت گرده نانی را برد یا هرگز شکمی سیر نخورد و من سیر بخوابم و پیرامونم شکم هایی باشد از گرسنگی به پشت دوخته و جگرهایی سوخته. آیا بدین بسنده کنم که مرا امیرمؤمنان گویند و [حال آنکه] در ناخوشایندی های روزگار شریک آنان یا در سختی زندگی نمونه ای برایشان نباشم.

امام خمینی رحمه الله نیز همچون جد بزرگوار خود، در کمال سادگی زندگی کرد و الگویی موفق برای حاکمان اسلامی گردید. ایشان نه تنها خود و نزدیکانش را به ساده زیستی فرا خواند، بلکه ارکان حکومتی را در همین مسیر هدایت کرد. این بزرگوار، در پیامی به مناسب گشایش دومین دوره مجلس شورای اسلامی به نمایندگان منتخب مردم سفارش کرد:

اگر بخواهید بی خوف و هراس در مقابل باطل بایستید و از حق دفاع کنید و ابرقدرتان و سلاح های پیشرفته آنان و شیاطین و توطئه های آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را از میدان به در نکند، خود را به ساده زیستن عادت دهید و از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام بپرهیزید. مردان بزرگ که خدمت های بزرگ برای ملت های خود کرده اند، اکثراً ساده زیست و بی علاقه به زخارف دنیا بوده اند. آنها که اسیر هواهای پست نفسانی و حیوانی بوده و هستند، برای حفظ یا رسیدن به آن تن به هر ذلت و خواری می دهند و در مقابل زور قدرت های شیطانی خاضع و نسبت به توده های ضعیف، ستمکار و زورگو هستند، ولی وارستگان به خلاف آنانند؛ چرا که با زندگانی اشرافی و مصرفی نمی توان ارزش های انسانی ـ اسلامی را حفظ کرد.

پیام متن:

1. ساده زیستی حاکمان، سبب مقاومت و پایداری مردم در برابر ناملایمات می شود.

2. کسانی که ساده زندگی می کنند، هیچ گونه ترس و واهمه از دشمنان ندارند و تن به خواری و ذلت نمی دهند.

3. با زندگی اشرافی نمی توان از ارزش های انسانی دفاع کرد.

آموزش دینی

برخی پنداشته اند که «حکومت ها کار و وظیفه ای بیش از رسیدگی به نیازهای اولیه مردم ندارند و نباید داشته باشند. خواه حکومت دینی، خواه حکومت غیر دینی، آنچه در درجه اول باید مورد توجه قرار بدهند، این است که حاجات اولیه، یعنی مسکن، غذا، پوشاک، بهداشت و امثال اینها را فراهم کنند».

فیشکین، یکی از فیلسوفان تعلیم و تربیت لیبرال، نیز به صراحت می گوید:

دولت نباید از طریق تعهدات عمومی، از عقاید دینی گروه ها دفاع کند و باید از موضع این اتهام که با ادعاهای ماوراء طبیعی و دینی، یک رشته عقاید آرمانی دارد و با عنوان اقتدار و مشروعیت دولت، به افکار عمومی جهت می دهد، اجتناب ورزد.

در مقابل، فلسفه حکومت در اسلام، چیزی جز اجرای اسلام و تحقق آرمان های آن نیست. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

خدایا تو می دانی آنچه را از ما رفت، نه به خاطر رغبت در قدرت بود و نه از دنیای ناچیز، خواستن زیادت، بلکه می خواستیم نشانه های دینی را به جایی که بود، بنشانیم و اصلاح را در شهرهایت ظاهر گردانیم تا بندگان ستمدیده ات را ایمنی فراهم آید و حدود ضایع مانده ات اجرا شود.

آن امام بزرگوار، یکی از حقوق مردم بر امام و حاکم اسلامی را حق تعلیم و تربیت دینی آنان دانسته و در بیانی صریح فرموده است:

اَیُّهَا النّاسُ اِنّ لی عَلَیْکُمْ حقاً وَ لکم عَلیَّ حَقٌّ فاَمّا حَقُّکُمْ عَلَیَّ فالنصیحةُ لکم و تَوْفیرُ فَیْئِکم علیکم و تعلیمُکُمْ کیْلا تَجْهَلوا و تَأْدیبُکُمْ کَیما تَعْلَمُوا.

[ای] مردم! مرا بر شما حقی است و شما را بر من حقی. بر من است که خیرخواهی را از شما دریغ ندارم و حقی را که از بیت المال دارید، بگزارم. شما را تعلیم دهم تا نادان نمانید و آداب آموزم تا بدانید.

ایشان در کلامی دیگر می فرماید:

عَلَی الامامِ اَنْ یُعَلِّمَ اَهْلَ ولایتِهِ حدودَ الاسلامِ و الایمان.

امام و حاکم اسلامی موظف است معارف اسلامی و ایمانی را به افراد تحت حکومتش آموزش دهد.

درباره سیره عملی حضرت آورده اند که در اوج جنگ جمل، شخصی از امام علی علیه السلام پرسید: ای امیرمؤمنان! آیا به توحید و یگانگی خداوند اعتقاد داری؟ عده ای از سپاهیان امام علی7 که در آن اطراف بودند، با شنیدن این سؤال نابه هنگام ناراحت شدند و خشمگینانه به سوی آن شخص رو آوردند و گفتند: مگر نمی بینی امام در چه شرایطی قرار دارد؟ ولی امام علی علیه السلام با آرامش فرمود:

«رهایش کنید؛ زیرا چیزی که این اعرابی به دنبالش است، همان چیزی است که ما از این قوم (یعنی از اصحاب جمل) می خواهیم، یعنی جنگ ما در حقیقت بر سر مسئله توحید است». سپس با تفصیلی اعجاب برانگیز پاسخ وی را بیان کرد.

پیام متن:

1. وظیفه حکومت دینی، تعلیم معارف اسلامی و ایمانی به افراد جامعه است.

2. در اولویت قرار دادن تأمین نیازهای اولیه، چندان ضروری نیست، بلکه وظیفه حکومت دینی تأمین و رسیدگی به تمام ابعاد وجودی انسان اعم از جسم و روح اوست.

پرهیز از ریاست طلبی

یکی از جدی ترین آسیب های حکومت، ریاست طلبی است. گاهی ریاست و فرمانروایی، زمینه ساز فساد افراد و به انحراف کشاندن آنان می شود. مدیران و حاکمان اسلامی باید همواره مواظب باشند که این آفت در دل و جان آنان نفوذ نکند؛ زیرا دین و دنیای آنان را نابود خواهد ساخت. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

مَنْ اَحَبَّ ان یَتَمَثَّلَ لَهُ الرجالُ قیاماً فَلیُتَبَوَّأَ مَقْعَدَه مِن النّارِ.

کسی که دوست دارد مردم را در مقابل خود ایستاده ببیند، جایگاه او آتش جهنم است.

ریاست طلبی حاکم، او را در جایگاهی به ظاهر رفیع قرار می دهد. در این مقام، او دیگران را بسیار کوچک و کم ارزش می پندارد و برای خود امتیازهای ویژه ای قائل می شود. این رویه، به تسلیم مردم در برابر او می انجامد و توقع دارد که مردم در همه حال او را همراهی کنند و همواره او و کارهایش را تأیید کنند.

امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

ما اری شَیئاً اَضَرُّ بِقُلوبِ الرِّجالِ مِنْ خَفْقِ النِعالِ وَراءَ ظُهوُرِهم.

من چیزی زیان بارتر برای حال قلب، از صدای کفش در پشت سر انسان ندیدم.

بنابر ارزش های اسلامی و الهی همه انسان ها در یک شأن و ردیف جای دارند و برعهده گرفتن مسئولیت ها، در حقیقت نوعی تکلیف پذیری برای خدمت رسانی بیشتر به مردم است، نه بهره گیری از بشر با هدف ارضای روحیه ریاست جویی حاکم. بنابراین، کارگزار اسلامی پیش از هر اقدامی باید این صفت ناپسند را از دل و جان خویش بزداید تا راه سعادت و سلامت را بر خود و مردم هموار سازد.

پیام متن:

از مهم ترین رذایل اخلاقی، ریاست طلبی حاکم اسلامی است؛ زیرا روحیه خدمت رسانی را از او خواهدگرفت.

دوری از فخرفروشی و تکبر

یکی دیگر از صفت های ناپسند اخلاقی، تکبر و غرور است. امام علی علیه السلام در حدیثی با اشاره به این امر می فرماید: «آفةُ الرِّئاسَةِ الفخرُ؛ آفت ریاست، فخر است.» ایشان در کلامی دیگر فخر و تکبر را از بدترین صفت های کارگزاران معرفی می کند:

در دیده مردم پارسا، زشت ترین خوی والیان این است که می خواهند مردم آنان را دوستدار بزرگ منشی شمارند و کارهایشان را به حساب کبر و خودخواهی نگذارند و [حال آنکه من] خوش ندارم در خاطر شما بگذرد که من دوستدار ستودنم و خواهان ستایش شنیدن.

انسان های بزرگوار و والااندیش، اهل تکبر نیستند و همواره شکوه و بزرگی خداوند را در نظر دارند و خود را در محضر خدا می بینند و سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام را سرلوحه کار خویش قرار می دهند و نیز نامه امام علی علیه السلام به مالک اشتر را از یاد نمی برند که فرمود:

و اگر قدرتی که از آن برخورداری، نخوتی در تو پدید آرد و خود را بزرگ بشمری، بزرگی حکومت پروردگار را که برتر از توست، بنگر که چیست و قدرتی را که بر تو دارد و تو را بر خود آن قدرت نیست؛ که چنین نگریستن، سرکشی تو را می خواباند و تیزی تو را فرومی نشاند و خرد رفته ات را به جای باز می گرداند.

باید به فرجام کار و زوال دولت اندیشید که «الدولة کما تُقْبِلُ، تُدبِر؛ حکومت همان طور که می آید، یک روز نیز می رود.» همچنین باید سرانجام متبکران را به یاد آورد که چگونه خوار و ذلیل شده اند. امام علی علیه السلام در این باره هشدار می دهد:

بپرهیز که در بزرگی فروختن، خدا را هم نبرد خوانی و در کبریا و عظمت، خود را همانند او دانی، که خدا هر سرکشی را خوار می سازد و هر خودبینی را بی مقدار.

پیام متن:

1. فخرفروشی و تکبر بر اثر کم ظرفیتی و غفلت از عظمت و کبریایی خداوند است و آفت بزرگی برای حاکمان و کارگزاران به شمار می آید.

خود محوری

استبداد در تصمیم گیری، از دیگر لغزش های مدیران و حاکمان است. خود محوری، عامل تباهی آدمی معرفی شده است.

امام علی علیه السلام برای در امان ماندن از این لغزش، «مشورت با دیگران را به منزله مشارکت در عقول و اندیشه های آنان بر می شمارد.» آن حضرت در نامه ای به مالک اشتر، سفارش می کند که در امور کشور خود «با دانشمندان، فراوان گفت و گو کن و با حکیمان، فراوان سخن در میان نه.» اهمیت مشورت و رای زنی تا آنجاست که خداوند با وجود عصمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، ایشان را به مشورت و نظرخواهی از مردم امر می کند:

به برکت رحمت الهی در برابر آنان نرم شدی و اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شوند. پس آنان را ببخش و برای آنان آمرزش بطلب و در کارها، با آنان مشورت کن، ولی هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش و) بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد. (آل عمران: 159)

نکات مهمی در این آیه وجود دارد: نخست اینکه، افرادی که با دیگران مشورت می کنند، نزد مردم افرادی انعطاف پذیر به شمار می آیند و افراد خود رأی، اشخاصی تندخو و سنگ دل هستند. دیگر اینکه، حتماً نباید با افرادی برتر از خود مشورت کرد، بلکه گاهی لازم است انسان با افراد پایین تر از خود به مشورت و رای زنی بپردازد. وقتی اشرف مخلوقات و عقل کل، مأمور به مشورت گردیده است، پس افراد معمولی به این رای زنی ها نیاز بیشتری دارند.

البته حاکمان جامعه در پرتو مشورت با مردم، شخصیت آنان را ارج می نهند و روحیه همکاری و همیاری اجتماعی آنان را تقویت می کنند. بنابراین، شایسته است کارگزاران برای ایجاد انگیزه در مشارکت عمومی و تقسیم مناسب کار، به مشورت با مردم اهمیت دهند.