امام علی علیه السلام : دانش و دانشمند در کلام علی علیه السلام

فضیلت و اهمیت دانش:

غایةُ الفضائل العِلمُ؛ دانش نهایت و اوج فضیلت هاست (375/4).

الْعِلمُ اَصْلُ کُلّ خیرٍ؛ دانش، ریشه و اساس هر خیر و نیکی است (205/1).

الْعِلْمُ اَعلی فَوْزٍ؛ دانش، برترین پیروزی است (190/1).

الْعِلْمُ اَفْضَلُ الاَنیِسَینِ؛ دانش، بهترین دوست است (22/2).

الْعِلمُ وراثةٌ کریمَةٌ وَ نِعْمَةٌ عَمیمَةٌ؛ دانش، میراثی گران قدر و نعمتی عام است (30/2).

حَسَبُ المَرْءُ عِلْمُهُ؛ شرافت و بزرگواری آدمی در گرو دانش اوست (401/3).

الْعِلْمُ خَیرٌ مِنْ الْمالِ، الْعِلْمُ یَحْرُسُکَ وَ اَنْتَ تَحْرُسُ الْمالَ؛ دانش بهتر از ثروت است؛ چون دانش از تو نگهبانی می کند ولی تو، مال را نگهبانی می کنی (81/2).

لا دلَیلَ اَنْجَحُ مِنَ الْعِلْمِ؛ راهنمایی بهتر و موفق تر از دانش نیست (385/6).

الْعِلْمُ اَفْضَلُ شَرَفٍ؛ دانش برترین مرتبه ی شرف و بزرگواری است (129/1).

الْعِلْمُ زَیْنُ الاَغْنیاءِ وَ غِنیَ الْفُقَراءِ؛ دانش، زینت توان گران و توان گری مستمندان است (394/1).

الْعِلْمُ اَفْضَلُ قِنْیةٍ؛ دانش، برترین دست آوردهاست (204/1).

الْعِلْمُ اَعْظَمُ کَنْزٍ؛ دانش، بزرگترین گنج است (164/1).

لا کَنْزَ اَنْفَعُ مِن الْعِلْمِ هیچ گنجی سودمندتر از دانش نیست (380/6).

قِیمَةُ کُلِّ اِمْرٍ ما تَعْلَمُ؛ ارزش هر فردی به دانش او بستگی دارد (502/4).

اَفْضَلُ ما مَنَّ اللّه سُبْحانَهُ بِهِ عَلی عِبادِهِ عِلم و عقل و...؛ از بهترین چیزهایی که خداوند متعال به بندگان اش عطا کرده، دانش و خرد است و... (439/2).

الْعِلْمُ مِصْباحُ الْعَقْلِ وَ یَنْبوُع الْفَضْلِ؛ دانش، چراغ روشنی بخش خرد و سرچشمه ی برتری و بزرگواری است (7/2).

الْعِلْمُ مُمِیتُ الْجَهْلِ؛ دانش از بین برنده ی نادانی است (69/1).

مَنْ قاتَلَ جَهْلَهُ بِعِلْمِهِ فازَ بالحظ الاَسْعَدِ؛ هر کس به وسیله ی دانش خویش با نادانی خود مبارزه کند، به سود بهتری دست می یابد (384/5).

الْعِلْمُ حِجابٌ مِنْ الآفات؛ دانش، مانع و بازدارنده ی آفت هاست.

ـ الْعِلْمُ جَمالٌ لایَخْفی وَ نَسیِبٌ لایجقی؛ دانش، زینت غیرقابل پوشش است و خویشاوندی است که جفا نمی کند و رشته ی خویشاوندی نمی گسلد.

سفارش به یاددادن و یادگرفتن دانش

اُطْلُبْ الْعِلْم تَزْدَدْ عِلْما؛ دانش بجو تا دانایی ات افزون گردد (177/2).

بالتَّعلُّمِ یُنالُ الْعِلْمُ؛ با آموختن، دست یابی به اهداف میسر است (206/3).

عَلَی العالِمِ اَنْ یَتَعَلَّمَ مالَمْ یَعْلَمْ وَ مُعَلِّمَ النّاسَ ما قَدْ عَلِمَ؛ دانشمند باید آن چه را نمی داند، بیاموزد و هرآن چه را می داند، به مردم بیاموزد (316/4).

لِطالِبِ الْعِلْمِ عَزُّ الدُّنْیا وَ فَوْزُ الآخِرَةِ؛ برای دانش جو، عزت دنیا وسعادت آخرت هست (35/5).

لَیْسَ الْخَیْرُ اَنْ یَکْثُرَ مالُکَ وَ وَلَدُکَ اِنَّما الْخَیْرُ اَنْ یَکْثُرَ عِلْمُکَ...؛ خیر این نیست که مال و فرزند تو زیاد باشد، بلکه خیر این است که دانش تو افزون باشد (83/5).

مَنْ لَمْ یَتَعَلَّمْ لَمْ یَعْلَمْ؛ هر کس نیاموزد، دانشمند نمی شود (245/5).

مَنْ لَمْ یُدئب نَفْسَهُ فی اِکْتِسابِ الْعِلْم لَمْ یُحْرِز قَصَباتِ السَّبْقِ؛ هر کس در تحصیل دانش، نفس خود را به زحمت نیافکند، در میدان مسابقه، پیش نمی افتد (475/5).

لایَسْتَنْکِفَنَّ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ اَنْ یَتَعَلَّم؛ کسی که دانشی ندارد، نباید از آموختن خودداری کند (278/6).

بَذْلُ الْعِلْمِ زَکوةُ الْعِلْمِ؛ زکات دانش، بخشیدن آن به دیگران است (263/3).

مِنْ الْمَفْروضِ عَلی کُلِّ عالِم... اَنْ یَبْذُلَ عِلْمَهُ لِطالبِهِ؛ از جمله وظایف دانشمندان آن است که... دانش خود را در اختیار جویندگان دانش قرار دهند (31/6).

رابطه ی دانش و کردار

العالِمُ مَنْ شَهِدَتْ بصِحَّةِ اَقوالِهِ اَفْعالُهُ؛ دانا کسی است که کارهای او به درستی گفتارش گواهی دهد (31/2).

الْعِلْمُ مَقْرونٌ بِالعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ؛ دانش همراه با عمل است. پس هر کس که دانا شود، عمل خواهد کرد (87/2).

الْعِلْمُ یُرْشِدُکُ وَ الْعَمَلُ یَبْلُعُ بِکَ الغایَةَ؛ دانش، تو را راهنمایی می کند و کردار، تو را به هدف خواهد رساند (123/2).

اِعْمَلْ بِالْعِلْمِ تُدْرِکَ غُنْما؛ به دانش، عمل کن تا سرمایه به دست آوری (177/2).

اِعْمَلُوا بِالْعِلْمِ تَسْعَدُوا؛ به دانش، عمل کنید، تا سعادت مند شوید (239/2).

اَنْفَعُ الْعِلْمِ ماعُمِلَ به؛ سودمندترین علم آن است که به آن عمل شود (386/2).

اَحْسَنُ الْعِلْمِ ما کانَ مَعَ الْعَمَلِ؛ نیکوترین دانش آن است که با کردار همراه باشد (420/2).

اَفْضَلُ الذَّخائِرُ عِلْمٌ یُعْمَلُ بِه...؛ بهترین و برترین سرمایه ها، دانشی است که در کردار به کار بسته شود (465/2).

جَمالُ الْعالِمِ عَمَلُهُ لِعِلمِهِ؛ زیبایی دانشمند، عمل کردن او به دانش خویش است (363/3).

عَلیَ الْعالِمِ اَنْ یَعْمَلَ بِما عَلِمَ ثُمَّ یَطْلُبَ تَعَلُّمَ ما لَمْ یَعْلَمْ؛ وظیفه ی دانشمند آن است که اول به آن چه می داند، عمل کند. آن گاه در آموختن آن چه نمی داند، برود (317/4).

العِلْمُ بَلا عَمَلٍ وَ بالٌ؛ دانش بدون عمل، مایه ی تباهی است (8/2).

آفَةُ الْعِلْمِ تَرْکُ الْعَمَل بِه؛ آفت دانش، عمل نکردن به آن است (107/3).

شَرُّ الْعِلْمِ عِلْمٌ لایُعْمَلُ بِهِ؛ بدترین دانش آن است که به آن عمل نشود (170/4).

اَشَدُّ النّاسِ نَدَمْا عِنْدَ الْمَوْتِ الْعُلَماءُ غَیْرُ الْعامِلینَ؛ در زمان مرگ، پشیمان ترین افراد، دانشمندانی هستند که به دانش خود، عمل نکرده اند (438/2).

رهنمودهایی در زمینه ی دانش

خَیْرُ الْعُلُومِ ما اَصْلَحَکَ؛ بهترین دانش ها آن است که حال تو را به سامان برساند (422/3).

الْعِلْمُ اَکْثَرُ مِنْ اَنْ یُحاطَ بِهِ فَخُذُوا مِنْ کُلَّ علمٍ اَحْسَنَهُ؛ دانش بیشتر از آن است که بتوانی همه ی آن ها را به دست آوری و بر آن ها احاطه ی کامل پیدا کنی. پس از هر علمی، بهترین بخش آن را یاد بگیر (157/2).

نِعْمَ قَرینُ الایِمانِ الْعِلْمُ؛ دانش، هم نشین خوبی برای ایمان است (159/6).

مَنْ اِدَّعی مِن الْعِلْمِ غایَتَهُ فَقَدْ اَظْهَرَ مِنْ جَهْلِهِ نَهایَتَهُ؛ هر کس ادعا کند به نهایت دانش دست یافته است، با این کار نهایت نادانی خود را آشکار ساخته است (464/5).

تَعَلَّمُوا العِلْمَ وَ تَعَلَّمُوا مَعَ الْعِلْمِ السَّکِینَةَ وَ الْحِلْمَ فَاِنَّ الْعِلْمَ خَلیلُ الْمُؤمِنِ وَ الْحِلْمُ وَزیرُهُ؛ دانش بیاموزید و همراه با دانش آموختن، بردباری و وقار و آرامش را به دست آورید؛ چون دانش، دوست مؤمن و بردباری، وزیر و مشاور اوست (306/3).

جَمالُ الْعِلْمُ نَشْرُهُ وَ ثَمَرَتُهُ الْعَمَلُ بِهِ وَصیانَتُهُ وَضْعُهُ فی اَهْلِهِ؛ زیبایی دانش در نشر آن و میوه اش، عمل کردن به آن و حفظ و نگه داری آن، سپردن آن به اهلش است (363/3).

لایُدرَکُ الْعِلْمُ بِراحَةِ الْجِسْمِ؛ دانش با راحتی بدن، به دست نمی آید (387/6).

کُلُّ وِعاءٍ یَضیِق بَما جُعِلَ فِیْهِ الاّ وِعاَء الْعِلْمِ فَاِنَّهُ یَتَّسِعُ؛ هر ظرفی از ظرف قرار دادن مظروف مناسب آن ظرف، پر می شود جز ظرف دانش که هر قدر بر آن افزوده شود، بیشتر گسترش می یابد (544/4).

کُلُّ شَیٍ یَعِزُّ حِینَ یَنْزُرْ اِلاّ العِلْمَ فَاِنَّهُ یَعِزُّ حِیْنَ یَغْزُرُ؛ هر چیزی وقتی کم شود، عزیز و گران قدر می شود؛ جز دانش که هر قدر زیادتر شود، ارزش مندتر می گردد (543/4).

اِذا لَمْ تَکُنْ عالِما ناطِقا فَکُنْ مُسْتَمِعا واعِیا؛ وقتی دانشمندی گویا نیستی، شنونده ی خوبی باش، تا بتوانی مطالب را آن گاه که می شنوی، به طور کامل حفظ کنی (145/3).

دانشمند کیست؟

العالِمُ الَّذِی لایَمُلُّ مِنْ تَعَلُّمِ الْعِلْمِ؛ دانشمند کسی است که از یاد گرفتن دانش، دل تنگ نشود (344/1).

العالِمُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ؛ دانشمند کسی است که ارزش و منزلت خود را بشناسد (324/1).

الْعالِمُ مَنْ شَهِدَتْ بِصِحَّةِ اَقْوالِهِ اَفْعالُهُ؛ دانشمند کسی است که کردارش به درستی گفتارش گواهی دهد (31/2).

الْعالِمُ کُلَّ العالِمِ مَنْ لَمْ یَمْنَعِ العِبادَ الرَّجاءَ لِرَّحْمَةِ اللّه ِ وَ لَمْ یُؤْمِنْهُمْ مَکَراللّه ِ؛ دانشمند کامل کسی است که بندگان خدا را از امید داشتن به رحمت خد باز ندارد و آنان را از مکر خدا، ایمن نسازد (61/2).

اَعْلَمُ النّاسِ المُسْتَهْتَرُ بِالْعِلْمِ؛ داناترین مردم کسی است که حرص او در تحصیل دانش بیشتر از دیگران باشد (414/2).

ارزش دانشمند

رُتْبَةُ الْعالِمِ اَعْلی الْمَراتِبِ؛ رتبه و مقام دانشمند، بالاترین رتبه هاست (99/4).

الْعُلَماءُ حُکّامُ علی النّاسِ؛ دانشمندان، فرمانروایان مردم هستند (1370/1).

اِذا رَأیتَ عالِما فَکُنْ لَهُ خادِما؛ هنگامی که با دانشمندی برخورد کردی، خدمت گزار او باش (132/3).

الْعالِمُ یَنْظُرُ بِقَلْبِهِ وَ خاطِرِه و الْجاهِلُ یَنْظِرُ بَعینِهِ وَ ناظِرِه؛ دانشمند با دل و باطن خود نظر می کند، ولی نادان با چشم و دیده ی ظاهری خود، کارها را می بیند (325/1).

العالِمُ حَیٌّ و ان کان میْتا؛ دانشمند هرچند مرده باشد، زنده است (291/1).

آفت ها و لغزش های اندیشمندان

مَن زادَ عِلمُهُ عَلی عَقلِهِ کانَ وَبالاً؛ هرکس که دانش او بر عقلش فزونی یابد، آن علم، وبال و مایع زحمت و اذیت او می شود (329/5).

زَلّة العالم تُفسدُ عَوالِم؛ لغزش دانشمند، جهانی را فاسد می کند.

زَلّة العالم کَانکِسارِ السَّفینةِ تَغْرَقُ و تُغرِّقُ مَعَها غَیرَها؛ لغزش دانشمند مانند شکستن کشتی است که هم خود غرق می شود و هم دیگران را غرق می سازد (110/4).

آفَةُ العلماءِ حُبُّ الرّیاسَةِ؛ عیب و آفت دانشمندان، ریاست دوستی است (103/3).

اَبغضُ العِبادِ الی اللّه سُبحانَهُ العالِمُ المُتَجَبِّر؛ دشمن ترین بنده ها نزد خداوند متعال، دانشمند متکبر و مغرور است (432/2).

آفةُ العامَّةُ العالِمُ الفاجِرُ؛ آفت توده ی مردم، دانشمند فاسق است (108/3).

لازَلّةَ اَشَدُّ مِن زَلّةِ عالمٍ؛ هیچ لغزشی بدتر از لغزش انسان دانشمند نیست (385/6).

رهنمودهایی برای دانشمندان

واضِعُ الْعِلْمِ عِنْدَ غَیْر اَهْلِهِ ظالِمٌ لَهُ؛ کسی که دانش را به غیر اهلش بیاموزد، ستم روا داشته است (241/6).

لایَکوُنُ الْعالِمُ عالِما حَتی لایَحْسُدَ مَنْ فَوْقَهُ وَ لا یَحْتَقِرَ مَنْ دُونَهُ وَ لایَأخُذَ عَلی عِلْمِهِ شَیئا مِنْ حُطامِ الدُّنیا؛ هیچ عالمی، دانشمند واقعی نخواهد شد، مگر این که به فردی که بالاتر از خود اوست، حسد نورزد و کسی را که پایین تر از اوست، حقیر نشمارد و دانش خود را به مقدار اندکی ازمال دنیا نفروشد (437/6).

لایَحْرِزُ الْعِلْمَ اِلاّ مَنْ یُطیِلُ دَرْسَهُ؛ کسی که مدت زیادی به تحصیل دانش مشغول نباشد، علم کافی به دست نخواهد آورد (399/6).

الْعالِمُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ؛ دانشمند کسی است که قدر و منزلت خود را بشناسد (324/1).