از اعتیاد زنان تا نابسامانی خانواده

چکیده:

اعتیاد به مواد مخدر یکی از انحرافات شایع عصر حاضر است که سالانه قربانیان بی شماری می‎گیرد و آسیبی جدی بر پیکر خانواده و جامعه وارد می کند. هرچند اعتیاد به مواد مخدر در بین مردان بیش از زنان است، اما در چند سال اخیر، نرخ اعتیاد زنان به علل مختلفی افزایش یافته است. در این نوشتار، علل و پیامدهای ناگوار اعتیاد زنان (صرف نظر از پیامدهای مشترک با اعتیاد مردان ) در محورهایی نظیر کارکردها، روابط و نقش های خانواده، استحکام و ثبات خانواده ... تبیین شده است. در پایان مقاله نیز راهکارها و اقدامات اجرائی مؤثر جهت پیشگیری از اعتیاد زنان ارائه گردیده است.

واژگان کلیدی:

اعتیاد، انحرافات اجتماعی، زنان، خانواده، جرم، معتاد، مواد مخدر، آسیب اجتماعی.

اعتیاد به مواد مخدر یکی از معضلات اصلی جامعه جهانی است. آمار رو به افزایش مصرف مواد مخدر در دنیای کنونی به گونه ای است که یکی از سم شناسان معروف دنیا به نام لودوینگ می گوید: «اگر غذا را مستثنی کنیم، هیچ ماده ای در روی زمین نیست که به اندازه مواد مخدر این چنین آسان وارد زندگی ملت ها شده باشد».[1] مطابق گزارشات آماری، مصرف مواد مخدر در ایران نیز روندی افزایش دارد و در میان انواع ناهنجاری ها، آسیب زاترین و گسترده ترین معضلات است. اینک پدیده اعتیاد در میان زنان نیز همچون عارضه ای فردی، خانوادگی و اجتماعی مطرح می باشد و دارای ابعاد پیچیده و چندگانه‎ای است؛ بدین جهت بررسی های جامعه شناختی، روانشناختی، اقتصادی... در راستای شناسایی علل و عوامل این معضل و یافتن راهکارهای مؤثر جهت پیشگیری، مقابله و درمان ضروری است.

تعریف اعتیاد

اعتیاد در لغت به معنای عادت کردن و یا خوی کردن به چیزی است.[2] سازمان ملل متحد (1950) اعتیاد را این گونه تعریف کرده است: اعتیاد، مسمومیت حاد یا مزمنی است که برای شخص یا اجتماع زیان بخش می‎باشد و از طریق استعمال داروی طبیعی یا صنعتی ایجاد می شود. اعتیاد به مواد مخدر دارای سه ویژگی ذیل است:

1)- احساس نیاز شدید به ادامه استعمال دارو و تهیه آن از هر طریق ممکن.

2)- وجود علاقه شدید به افزایش مداوم میزان مصرف دارو.

3)- وجود وابستگی روانی و جسمانی به آثار دارو، به طوری که در اثر عدم دسترسی به آن، علائم وابستگی روانی و جسمانی در فرد معتاد هویدا شود.[3]

انواع مواد مخدر

مواد مخدر را به لحاظ نوع اثرگذاری، عوارض جانبی، نحوه مصرف و نوع وابستگی تقسیم می‎نمایند. برخی از انواع مواد مخدر شامل تریاک، مورفین، هروئین، حشیش، متادون، اِل. اس .دی و سیگار است. با گذشت زمان این مواد، در اشکال، ترکیبات، آثار و اسامی جدیدی عرضه می شود که یکی از جدیدترین آنها قرص شادی (اکستاسی) یا «متیل دی اکسی متیل آمفتامین»[4] می باشد که به شکل آدامس، قرص، کپسول یا پودر مورد استفاده قرار می گیرد و عوارض خطرناک روحی و جسمی را به دنبال دارد. امروزه اعتیاد به سیگار به عنوان تنها مادة تخدیر کننده ایی که برای همه افراد جامعه قابل دسترسی می‎باشد و مصرف آن قبح اجتماعی خود را از دست داده، رو به افزایش است. به زعم بسیاری از افراد جامعه، سیگار، جزء مواد مخدر محسوب نمی شود، در حالی که بر اساس طبقه بندی سازمان جهانی بهداشت (1980) به عنوان یکی از مجموعه های اعتیاد به مواد مخدر به حساب آمده است.[5] افراد سیگاری بیشتر از سایرین در معرض اعتیاد به مواد مخدر قرار دارند. تحقیقات نشان می دهد که 95 درصد از معتادان قبل از اعتیاد، سابقه مصرف سیگار داشته اند.[6] اخیراً مصرف سیگار در بین جوانان و زنان ایرانی افزایش یافته است. بر اساس اطلاعات سازمان ملی جوانان 30 درصد جوانان کشور در سنین 10 تا 19 سالگی، استعمال دخانیات را تجربه کرده اند و نسبت پسران در این تجربه بیش از دختران است.[7] مطابق آمار، حدود 4/3 درصد زنان ایرانی سیگار استعمال می کنند و بیشتر آنها تحصیل کرده می باشند، به طوری که گفته می شود 5 درصد دختران دانشجو سیگاری هستند.[8] از نظر زنان و دختران سیگاری، مصرف سیگار نشانه تشخّص، امروزی بودن، برابری بین زن و مرد، عامل جلب توجه و نیز وسیله جلب رضایت برای ورود به برخی گروه های دوستی پسران است.[9]

متغیرهای اعتیاد

- سن

سن، یکی از عواملی است که در نوع رفتار و افعال انسان تأثیر بسزائی دارد، افراد در دوره های سنی متفاوت دارای شخصیت های متفاوتی هستند. هر یک از این دوره های سنی، زمینه‎ای را برای انجام رفتاری خاص فراهم می‎کند. یکی از حساس ترین و مهم ترین دوره های سنی، مرحله نوجوانی و جوانی است که از حدود 12 سالگی شروع و تا حدود 25 سالگی ادامه می‎یابد. در این مرحله، فرد واجد خصوصیاتی از قبیل تشخّص طلبی، استقلال طلبی، خودنمایی، مخالفت جویی، هیجان خواهی، تأثیرپذیری از گروه دوستان و ... می باشد. در نتیجه زمینه مناسبی برای انحراف وی وجود دارد. داده ها نشان می دهد که گروه های سنی به طور مساوی در معرض اعتیاد قرار ندارند، بلکه هر چه سن افراد بالاتر می رود، زمینه های ابتلا به اعتیاد کاهش می یابد؛ به طوری که 16 درصد معتادان، کمتر از 20 سال هستند و 28 درصد از آنها در سنین 20 تا 24 سالگی معتاد می شوند. تحقیقات نشان می‎دهد که در سنین بالاتر گرایش به مواد مخدر کاهش می‎یابد.[10]

- جنس

در اکثر جوامع، زنان بسیار کمتر از مردان رفتار انحرافی و مجرمانه دارند. در ایران، نرخ اعتیاد مردان بیش از زنان است. به طوری که 95 درصد معتادان، مرد و 5 درصد زن می‎باشند. تعداد معتادان زندانی مرد نیز بیش از زنان معتاد زندانی است، زیرا اغلب زنان معتاد، مواد مخدر را در خانه مصرف می کنند و به همین دلیل مشکل اعتیاد آنان کمتر به چشم می آید و آشکار می شود.

- سطح تحصیلات

بین سطح تحصیلات، با گرایش به مواد مخدر همبستگی معکوس وجود دارد. با افزایش سطح تحصیلات، از میزان معتادان کاسته می شود. آمار نشان می دهد که تحصیلات اکثر معتادان، در حد دوره متوسطه است.[11] به نظر می رسد با افزایش آگاهی فرد نسبت به آثار و پیامدهای این مواد و اشتغالات فکری و عملی وی، گرایش فرد به رفتارهای انحرافی از جمله اعتیاد کاهش می یابد.

- شغل

تحقیقات نشان می دهد که نارضایتی شغلی و فشار ناشی از آن، موجب ناراحتی و خستگی فرد شده و او را وادار می سازد تا برای فرار از این مشکلات، به مواد روی آورد. امروزه به دلایل مختلف، وظیفه خانه داری و تدبیر امور منزل از سوی برخی افراد، عملی بی ارزش شمرده می‎شود که افراد فاقد توانایی های شغلی، وقت خود را صرف آن می‎نمایند. این تفکر رضایت زنان را نسبت به نقش خانه داری، کمتر می‎کند، به طوری که آن را رفتاری تکراری و خسته کننده می‎ شمارند، لذا برای رهایی از عوارض آن، به مصرف مواد مخدر گرایش پیدا می‎کنند. مطابق آمار، اغلب زنان معتاد، خانه دار بوده اند.[12]

- وضعیت تأهل

تعداد زنان معتاد متأهل، بیش از دختران معتاد است. زنان برخلاف مردان به جهت نظارت بیشتر از سوی اعضای خانواده و خویشتن داری ذاتی، کمتر کارهای آسیب زا و خطرناک انجام می‎دهند. از این رو بین آمار زنان و مردان معتاد تفاوت معناداری وجود دارد. عامل اصلی این موضوع به اعتیاد همسر بازمی‎ گردد.

علل و عوامل اعتیاد

اعتیاد زنان، معضلی چند وجهی است و علل و عوامل متعددی نظیر علل فردی، خانوادگی و اجتماعی در بروز و اشاعه آن مؤثر است.

الف)- علل فردی

یک بخش از عوامل مؤثر در مصرف مواد مخدر علل فردی است. نتایج یک پژوهش در خصوص شناسایی عوامل اعتیاد زنان، در بخش بررسی عوامل فردی، کاهش دردهای جسمانی را با 47 درصد، کسب لذت 20 درصد، کنجکاوی 24 درصد و کمبودهای عاطفی را با 9 درصد گزارش نموده است.[13]

- فقدان شناخت

پایین بودن سطح شناخت زنان نسبت به مشخصات مواد مخدر و پیامدهای ناگوار مصرف آن، از جمله عوامل اعتیاد است. بسیاری از افراد به جهت عدم اطلاعات کافی از عواقب مصرف مواد و زودباوری[14] و ارضای حس کنجکاوی، به استعمال مواد مخدر روی می آورند، این مسأله در بین جوانان، خصوصاً جوانان باهوش، حادتر است. چنانچه فرد در اولین مرتبة مصرف مواد مخدر، احساس خوشایندی داشته باشد، سعی می کند که در روزهای بعد، از هر طریق ممکن، مقدار دیگری از آن را مصرف نماید، لذا به تدریج معتاد می‎شود.

- ضعف اراده

بین اعتیاد با زمینه های شخصیتی افراد همبستگی وجود دارد. هر چقدر افراد از عزم و اراده قوی برخوردار باشند، به همان نسبت در برابر رفتار انحرافی دیگران (بستگان، دوستان، آشنایان و ...) و مقاومت می‎نمایند و از ارتکاب آن دوری می کنند. در حالی که افراد سست رأی، سریع تحت تأثیر افراد معتاد قرار گرفته و ارزش ها، هنجارها و اسلوب رفتاری آنان را می پذیرند. در مجموع به نظر می رسد افرادی با روحیات ضعیف، زودباور، کم طاقت در برابر مشکلات، سرخورده، فاقد اعتماد به نفس، هیجانی و... بیشتر در معرض خطر ابتلا قرار دارند.

- پایین بودن سطح تحمل

تحمل پذیری و بردباری افراد در برابر سختی ها و ناملایمات، به خلق و خو، ساختار فیزیولوژیکی و قدرت اراده آنها بستگی دارد. هر چقدر سطح تحمل افراد کمتر باشد، بیشتر به دنبال لذت جوئی های آنی و راحت طلبی می روند و کمتر اهداف متعالی و بزرگ را دنبال می کنند. امروزه متأسفانه جوانان درصددند به جای رسیدن به لذت های پایدار، از ابزارهای نامشروع و راههای میان بُر برای رسیدن به لذت ها و خوشی های آنی و گذرا استفاده نمایند، در حالی که این مسأله به جهت پیامدهای ناگوار آن، در شریعت مورد مذمت قرار گرفته است. حضرت علی (ع) می فرمایند: «کم من شهرة ساعةِ اورثت حزناً طویلاً». «چه بسا ساعتی کامروایی، اندوهی طولانی به بار آورد و غم و غصه ای فراوان را در پی داشته باشد».[15] همچنین حضرت، درباره کسانی که به خطرات لذات انحرافی توجه دارند، اما آن را طلب می کنند، می فرمایند: «عجبتُ لمن عرف سوء عواقب اللذات کیف لا یعف» «از کسی که عواقب بد لذت ها را می داند، ولی از آن دست برنمی دارد، تعجب می کنم».[16] بسیاری از زنان معتاد تنها به دنبال لذت های آنی و زودگذر بوده اند. نتایج تحقیق بر روی 132 معتاد نشان می دهد که شایع ترین علل اعتیاد از دیدگاه آنان به ترتیب وجود ناراحتی های روحی، تفریح و خوش گذرانی بوده است.[17] بر اساس گزارش دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان خراسان، مصرف تفننی مواد مخدر در این استان افزایش یافته و تعداد زنان زندانی به جرم مصرف و توزیع مواد مخدر در این استان بیش از سایر استان‎ها است. بر پایه شواهد، مصرفِ تفننی مواد در بین دختران نمود بیشتری دارد.[18]

- شخصیت ضد اجتماعی

شخصیت های ضد اجتماعی، معمولاً رفتاری را مرتکب می شوند که مورد قبول افراد جامعه نیست، ولی خود، آن رفتار را ناپسند و زیان بخش نمی دانند. آنان با اتخاذ شیوه های نامناسب از قبیل دروغ گویی، مکر و فریب، دزدی و ... برای رسیدن به مقاصد نامشروع، حقوق دیگران را پایمال می‎کنند. از نشانه های شخصیت‎های ضد اجتماعی خودمحوری، فقدان احساس گناه و پشیمانی، جلب اعتماد دیگران، بی توجهی نسبت به مهربانی و اعتماد دیگران و داشتن ظاهری فریبنده و آرام است.[19] همچنین بارزترین ویژگی آنها، لذت طلبی، فرار از درد و مشکلات و رهایی از مسئولیت های زندگی است؛ آنها به منظور تأمین این اهداف به اعتیاد رو می آورند، لذا بسیاری از معتادان، شخصیت ضداجتماعی دارند».[20]

- احساس تنهایی

یکی از عوامل عمدة ارتکاب رفتارهای انحرافی نظیر اعتیاد، احساس تنهایی است؛ به طوری که بعضی روانشناسان، اعتیاد را بیماری تنهایی می دانند. افرادی که ارتباط مستحکمی با دیگران (خانواده، دوستان، بستگان) ندارند و همیشه احساس تنهایی می کنند و تنهایی آنان نتیجه ناکامی و شکست در عشق و دوستی می‎باشد، سعی می کنند برای فراموشی شکست و ناکامی خود درعشق و رهایی از غم ها و غصه ها، به مواد تخدیر کننده روی آورند و بدون در نظر گرفتن عواقب منفی و ناگوار آن، لذت‎های آنی را جایگزین آن نمایند.

- دردهای جسمی

برخی افراد، برای تسکین دردهای جسمی، از مواد مخدر و مشتقات آن استفاده می کنند. این تسکین موقتی برای فرد مصرف کننده، به منزلة پاداش تلقی می شود، لذا استعمال مواد را ادامه داده و در نتیجه معتاد می‎شود. تحقیقات بر روی 2105 معتاد نشان می دهد که 312 نفر از آنها به علت بیماری جسمی، معتاد شده اند.[21]

- تعدی های جنسی و جسمی

محققان مؤسسه علمی مواد مخدر آمریکا در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده اند که سابقه تعدی جنسی و فیزیکی در زنان، می تواند زمینه ساز گرایش به مصرف مواد مخدر در بین زنان باشد. مطابق پژوهش های این مرکز، زنانی که مورد تعدی جسمی و جنسی قرار گرفته اند، 4 برابر زنان دیگر به سوی اعتیاد کشیده شده اند.[22]

ب)- علل خانوادگی

- اعتیاد والدین

خانواده اولین محیطی است که فرزندان را با باورها، ارزش ها و هنجارهای جامعه آشنا می کند و به تدریج شخصیت فرزندان را بر اساس این عناصر شکل می دهد. فرزندان با الگوبرداری از والدین، اغلب رفتارهای آنان، حتی رفتارهایی را که والدین توجهی به آن ندارند، نظیر شیوه و لهجه صحبت کردن، پرخاشگری، به کار بردن الفاظ ناپسند، فحاشی، کارهای خلاف و ... تقلید می‎کنند. اعتیاد والدین به سیگار یا مواد مخدر، موجب می شود تا فرزندان، رفتار آسیب‎زای آنها را الگو قرار داده و معتاد شوند. از سوی دیگر تحمل فرزندان، به جهت زندگی در خانه ای که آلوده به مواد مخدر است و اغلب اعضای خانواده نشئه و بیکار و ... می باشند، کاهش می‎یابد و به سوی اعتیاد کشیده می‎شوند.

- درگیری و ستیز بین والدین

درگیری و نزاع بین والدین در محیط خانواده موجب سلب آرامش و آسایش فرزندان در خانه می شود، لذا آنها ترجیح می‎دهند که بیشتر اوقات خود را در خارج از منزل سپری نمایند و به جهت کمبود محبت از سوی والدین، جذب محبت های ظاهری گروههای منحرف شوند و با تحریک آنها برای رهایی از سختی ها و مشکلات زندگی، به مصرف مواد مخدر روی آورند. براساس نتایج یک پژوهش، حدود 82 درصد از معتادان، ستیزه های خانوادگی را عامل فرار خود از منزل و رو آوردن به اعتیاد می دانند.[23] بنابراین هر چقدر اختلافات خانوادگی بیشتر باشد، احتمال گرایش فرزندان به سوی اعتیاد بیشتر است.

- اعتیاد همسر

شوهران معتاد یکی از مهم ترین عوامل اعتیاد زنان به حساب می آیند. آنها برای آنکه در موقع استعمال مواد مخدر مصاحبی داشته باشند و از سرزنش و انتقاد همسر خود بکاهند و در موقع تنگدستی و عدم تمکّن مالی برای تهیه مواد مخدر، او را به کارهای ناپسند و نامشروع نظیر گدایی، فروش مواد مخدر و خودفروشی بکشانند، زن خود را معتاد می‎کنند و حتی از فرزندان خویش سوء استفاده می‎نمایند و آنها را به توزیع مواد مخدر وادار می‎کنند. گاه برخی مردان معتاد، دختران کم سن و سال خود را به ازدواج با افراد مسن و ثروتمند مجبور می کنند و یا به انجام کارهای سخت وامی‎دارند.

- نارضایتی از زندگی زناشویی

زنانی که از زندگی زناشویی خود، راضی نیستند و احساس می کنند که راهی برای بازگشت ندارند، بیشتر در معرض خطر اعتیاد هستند. به طور نمونه دختر کم سنی که پدرش برای رهایی از مخارج زندگی، او را مجبور به ازدواج با فردی می‎کند که از نظر سنی بزرگتر است و شغل و تحصیلات مناسبی ندارد؛ در این صورت، تنفر بیش از اندازه از شوهر، او را وادار می کند که به جای دلبستن به زندگی و انجام نقش های خویش و اظهار عشق و علاقه به شوهر، جذب گروه های منحرف و معتاد شود و به انگیزه های مختلفی از جمله تقلیل ناراحتی های روحی و روانی، رهایی از فشار زندگی و جبران نارضایتی از ارتباط جنسی با شوهر، به سوی کسب لذت های جایگزین نظیر مصرف مواد مخدر کشیده ‎شود.

همچنین زنانی که در زندگی قبلی و فعلی خود مورد بدرفتاری و خشونت همسر قرار گرفته اند، ممکن است برای غلبه بر درد، اضطراب و ترس ناشی از آن، مواد مخدر مصرف کنند.

- از هم گسیختگی خانواده

طلاق و جدایی به عنوان آسیبی اجتماعی، آثار روانی نامطلوبی بر روی زوجین و فرزندان آنها می گذارد. پژوهش ها نشان می دهد که تعداد قابل توجهی از زنان بعد از طلاق نسبت به آینده ناامید بوده و احساس اضطراب، دلتنگی و اندوه می‎نمایند. در اغلب خانواده های طلاق، فرزندان به ویژه دختران، از منزل و مدرسه فرار می کنند و جذب باندهای انحراف شده و به ارتکاب جرائم مختلف از جمله اعتیاد تن می دهند. طلاق و جدایی از همسر همچنین اثرات سوء و ناگواری را بر زوجین به ویژه زن برجای می گذارد، به حدی که زن مطلقه برای رفع مشکلات روحی ناشی از طلاق به اعتیاد گرایش پیدا می‎کند.

- پارتی های خانوادگی

یکی دیگر از عواملی که در انحراف افراد خصوصاً زنان تأثیر بسیاری دارد، برگزاری پارتی های خانوادگی، به ویژه پارتی های شبانه معروف به «میهمانی های شیطانی» است. مردان و زنان لاابالی به بهانه های مختلفی از قبیل جشن تولد، جشن و سور و... در یک منزل و محفل گرد آمده و به جشن و پایکوبی می پردازند. افراد در این مجالس، پس از مصرف مواد مخدر، خصوصاً مواد توّهم زا شروع به رقص می کنند. مصرف این مواد، نشاط و سرخوشی کاذبی ایجاد می‎کند و آنها را به انجام کارهای نامعقول و ناشایست وامی دارد.

ج)- علل اجتماعی

- فقر و رفاه بیش از حد

عدم دسترسی به امکانات مالی و معیشتی، احساس محرومیت، ناکامی و افسردگی می تواند زمینة اعتیاد برخی زنان را ایجاد کند. همچنین زنانی که به واسطه برخورداری از مال و ثروت و امکانات رفاهی فراوان، فرصت بیشتری برای شرکت درکلوپ‎ ها، پارتی‎ ها، کافی‎شاپ‎ها و یا انجام مسافرت‎های تفریحی به داخل و خارج از کشور را دارند، به احتمال زیاد در معرض اعتیاد به مواد مخدر هستند. از این‎رو در هر دو طبقه فقیر و غنی، امکان گرایش به اعتیاد به دلائل خاص وجود دارد، لیکن بعضی معتقدند که پراکندگی معتادین به مواد مخدر در بین طبقات بالا و پائین جامعه در حال تغییر است و دستیابی به نتیجه (مشخص) در این موارد، مشکل به نظر می‎آید.[24]

- دوستان ناباب

گروه دوستان بعد از خانواده، دومین عامل مهم و اساسی است که بیشترین تأثیر را در شکل‎گیری شخصیت افراد دارد، زیرا فرد زمانی جزء گروه دوستان محسوب می‎شود که ارزش‎ها و هنجارهای مورد قبول آنها را بپذیرد و بر اساس آن رفتار کند، در غیر این صورت از طرف آن گروه طرد می‎شود و در نهایت از گروه اخراج می‎شود. تأثیر گروه بر فرد به حدی است که برای حرکت خلاف جریان گروه، باید از اراده و ایمان بسیار بالایی برخوردار باشد تا بتواند ارزش‎ها و هنجارهای جمع را نپذیرد یا تغییر دهد. اولیاء دین، در انتخاب و گزینش دوست صالح و دوری از همنشینی با افراد ناصالح سفارش نموده‎اند. رسول گرامی اسلام (ص) در مورد دوستی با افراد منحرف می‎فرماید: «محاسبة اهل الهوی منساة للایمان و محضرة للشیطان»، «همنشین بد زمینه حضور شیطان را فراهم می‎کند».[25]

پیامدهای اعتیاد زنان

اعتیاد، موقعیت و منزلت اجتماعی فرد را تنزل می‎دهد و او را در نزد دیگران به عنوان فردی معرفی می‎کند که بی عاطفه، خودخواه، فاسد و دارای شخصیت نامتعادل و ناموزون است. اعتیاد، نظام خانواده را متلاشی می‎نماید، درآمد خانواده و جامعه را تقلیل می‎دهد و بخش قابل توجهی از آن را اتلاف می نماید. فرد معتاد نسبت به قوانین اجتماعی و دستورات دینی بی تفاوت می‎گردد و این مسأله، زمینة ارتکاب بسیاری از انحرافات را از سوی وی فراهم می‎کند. از این رو بر اساس قوانین جمهوری اسلامی ایران و بسیاری از کشورهای دیگر، اعتیاد به مواد مخدر جرم تلقی می شود. اعتیاد زنان، آسیب های جبران ناپذیری را بر فرد، خانواده و جامعه وارد می سازد که برخی از این پیامدها در این مجال بررسی می شود.

الف)- پیامدهای فردی

- ابتلا به بیماری های روانی

هرچند در اغلب موارد بیماری های روحی زمینه ساز اعتیاد زنان می باشد، اما چنانچه فرد قبل از اعتیاد، از سلامت روحی و روانی برخوردار باشد، اعتیاد می تواند موجب بروز بسیاری از بیماری های روانی باشد.

- ابتلا به بیماری‎های جسمی

احتمال ابتلا به انفارکتوس عضله قلب، سکته مغزی و سرطان لثه و مثانه و سرطان دهانة رحم با مصرف سیگار و مواد مخدر در زنان افزایش می‎یابد.[26]

استعمال مواد مخدر همچنین منجر به عوارض سوء در دوران حاملگی و یائسگی زود هنگام می‎شود و احتمال ناباروری و یا باروری دیرهنگام و سقط جنین را افزایش می‎دهد.[27]

- ابتلا به بیماری‎های جنسی

اعتیاد زنان آنها را برای تأمین هزینه مواد مخدر به روسپیگری و خودفروشی می کشاند، در نتیجه، اغلب آنان مبتلا به انواع بیماری های جنسی نظیر سفلیس، سوزاک و ایدز هستند.

ب)- پیامدهای خانوادگی

- کاهش فرصت ازدواج دختران معتاد

اعتیاد می تواند مانع بزرگی در ازدواج دختران معتاد باشد؛ زیرا هیچ فردی راضی نمی‎شود چنین دختری را به عنوان مادر فرزندان خود انتخاب کند و اگر دختر معتادی بتواند از روی مکر و فریب، فردی را به خود جلب نموده و با او ازدواج کند، این ازدواج پایدار نخواهد بود. همچنین دختری که مادری معتاد داشته باشد، به جهت تنزل موقعیت و حیثیت خانوادگی کمتر مورد پذیرش اجتماعی جهت انتخاب و همسری می باشد.

- طرد از خانواده

زنان معتاد علاوه بر از دست دادن اعتبار و منزلت اجتماعی خود، از لحاظ عرف جامعه مورد قبول نیستند و طرد می شوند. این طرد همچنین از سوی خانواده فرد معتاد نیز صورت می گیرد،[28] به جهت آنکه اعتیاد زنان معمولاً نشانه فروغلتیدن آنها در انواع رفتارهای ضداخلاقی می باشد. خانواده زنان معتاد، روابط عاطفی و انواع حمایت های خانوادگی را از آنان (به ویژه دختران) قطع می کنند و این مسأله آغاز مشکلات جدیدتر و خطرناک تر است.

- عدم ایفای نقش مادری

بی‎تردید اعتیاد مادر موجب می‎شود که دائماً به فکر رفع نیازها و وابستگی‎های جسمانی و روانی خود باشد و نتواند وظایف مادری خود را به خوبی انجام دهد. فرزندان این خانواده از ابراز احساسات و عواطف مادری محرومند و ممکن است جذب کسانی شوند که به دروغ نسبت به آنها اظهار عشق و علاقه می‎نمایند. همچنین به جهت ارتباط مستمر مادر با فرزندان، میزان اثرگذاری او بر افکار، اخلاق و رفتار فرزندان بیش از پدر است، بنابراین تأثیرات منفی اعتیاد مادر بر دختران، مضاعف می‎باشد.

- فروپاشی خانواده

زن معتاد، نسبت به اعضای خانواده خود احساس مسئولیت نمی‎کند و همیشه نیازهای خود را برخواسته‎های آنها مقدم می‎دارد. ارتباط عاطفی او با اعضای خانواده بسیار سطحی و زودگذر است و در آلام آنها همدردی نمی نماید. هیچ یک از وظایف و نقش های خود را انجام نمی دهد، چنین رویه ای در نهایت منجر به درخواست طلاق از سوی مرد می شود. تحقیقات نشان می دهد تأثیر اعتیاد مادر در فروپاشی خانواده و قربانی شدن کودکان حتی از اعتیاد پدر بیشتر است. زیرا با اعتیاد مادر به عنوان رکن اصلی خانواده، نظم و انضباط خانواده برهم می خورد و در صورت زندانی شدن زن معتاد، معمولاً همسر وی ازدواج مجدد می نماید و اصولاً زندگی خانوادگی نابسامان می گردد.

- ایجاد نسل معتاد

یکی از امیال و آرزوهای هر خانواده، داشتن فرزندان سالم و تندرست است، از این‎رو والدین تمام توان خود را برای دسترسی به این مطلوب به کار می‎گیرند، اما مادر معتاد در دوران بارداری، فرزندش را معتاد و ناقص می کند و با دست خود، از داشتن فرزند سالم محروم می‎شود و فرزندانی معتاد و بیمار تحویل جامعه می‎دهد. یافته های تحقیقاتی حاکی از آن است که به احتمال زیاد، نوزاد زنان معتاد از نظر فیزیکی غیرعادی بوده و دچار محرومیت می‎باشند. گاهی اعتیاد مادر نیز موجب اعتیاد و مسمومیت نوزاد می شود.[29]

- عدم نظارت بر رفتار فرزندان

یکی از آثار اعتیاد، از میان رفتن نظم و انضباط و کنترل رفتار اعضای خانواده است. والدین معتاد، به جای اینکه افکار، اخلاق و رفتار فرزندان را کنترل کنند؛ اعمال و روابط آنها توسط سایر اعضای خانواده کنترل می شود و حتی از سوی فرزندان شماتت می‎شوند. در این شرایط فرزندان از آزادی بیشتری برخوردار بوده و در مقابل رفتارهای مختلف خود پاسخگو نیستند. در اغلب موارد، پسران (و اخیراً دختران) شب‎ها را با گروه دوستان خود سپری می کنند و بدون اجازه و رضایت والدین به هر شهری که بخواهند مسافرت می کنند و هر گروهی را برای دوستی خود برمی گزینند و از هر راهی که بخواهند درآمد کسب کرده و هر طور بخواهند خرج می کنند، از این‎رو زمینه انحراف فرزندان دارای والدین معتاد به مراتب بیشتر است. در این خانواده‎ها فرزندان معمولاً ترک تحصیل نموده یا دچار افت تحصیلی می‎شوند.

- ارائه الگوی نامناسب رفتاری

در خانواده‎ای که مادر، معتاد می‎باشد، احترام متقابل بین افراد، جای خود را به نزاع و درگیری می‎دهد و در نتیجه فرزندان براساس ارزش‎ها و هنجارهای موجود در جامعه پرورش نمی یابند، زیرا الگوهای مناسب رفتاری ندارند، همچنین به دلیل عدم روابط محبت‎آمیز با مادر، حاضر به پذیرش نصایح وی نیستند و رفتارهای خود را براساس خواسته خود تنظیم می کنند.

روابط عاطفی و روانی مادر با فرزندان، به دلیل اعتیاد آسیب می بیند و مصرف مواد مخدر برای وی اولویت می یابد. همین امر فرزندان را نیز به سوی اعتیاد، بزهکاری و رفتار ضد اجتماعی می کشاند.

- کاهش روابط فامیلی

یکی از نیازهای روانی انسان، روابط عاطفی و محبت‎آمیز با افراد دیگر است. بخش زیادی از این نیازهای انسانی به واسطه روابط میان اعضای خانواده و بخش دیگر، از طریق روابط میان این اعضا با سایر بستگان و دوستان حاصل می‎شود. عدم ارضای صحیح و کامل این نیاز موجب می‎شود تا در شخصیت افراد اختلالاتی ایجاد شود. اعتیاد والدین علاوه بر اینکه روابط بین اعضای خانواده را دستخوش اختلال می‎کند و فرزندان را از دریافت محبت و حمایت عاطفی محروم می‎کند، معاشرت‎های سایر بستگان و آشنایان را کاهش می دهد. زیرا آنها از ارتباط با چنین خانواده‎ای احساس ناخرسندی، خطر و سرافکندگی می‎کنند، بنابراین اعتیاد موجب می شود تا از میزان حمایت‎های خانوادگی و روابط فامیلی کاسته شود. این مسأله می‎تواند آسیب‎های جدّی بر پیکر خانوادة معتاد وارد نماید.

- احتمال ابتلای اعضای خانواده به بیماری ایدز

مصرف مواد مخدر و عدم توجه به بهداشت شخصی، روسپیگری و ارتباط با افراد آلوده به ویروس HIV اغلب منجر به ابتلای فرد معتاد، به بیماری ایدز می شود و از آنجا که فرد معتاد در خانواده با همسر و فرزندان در ارتباط است، می تواند منشأ بروز بیماری در میان سایر اعضای خانواده باشد. مطابق آمار ارائه شده از سوی دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر، آمار تزریقی‎های مبتلا به ایدز 16 هزار معتاد است.[30]

ج) پیامدهای اجتماعی

- افزایش ارتکاب انواع جرائم علیه اموال و اخلاق

معتاد هر روز در معرض خطر ارتکاب جرم است. شایع ترین بزهکاری زنان معتاد، سرقت، حمل و نقل مواد مخدر و روسپیگری است. اعتیاد زنان حتی موجب می شود که جرائم زنان به الگوهای مردانه گرایش پیدا کند، میلر (1981) نشان می دهد که جرائم ارتکابی بین زنان مجرم معتاد و مجرمین غیر معتاد تفاوت دارد و جرائم زنان معتاد اغلب بر اساس الگوبرداری از مردان معتاد می باشد.

در بسیاری از موارد مصرف مواد مخدر با روسپیگری همبستگی نزدیکی دارد. زنان معتاد اغلب برای خرید مواد مخدر به خودفروشی، سرقت و جیب‎بری می پردازند. 12 درصد از زنان سارق به انگیزه تهیه مواد مخدر مرتکب سرقت شده اند.[31]

پیشگیری از اعتیاد زنان

پیشگیری از اعتیاد، به مراتب از درمان معتادان آسان‎تر است. این موضوع مورد تأیید آموزه‎های دینی اسلام می‎باشد. به طوری که امام حسن عسکری (ع) می‎فرمایند: «رد المعتاد عن عادته کالمعجز»[32] «بازگردانیدن کسی از عادتش در صورتی که به چیزی عادت کرده است، همانند معجزه است.» بدین لحاظ راهکارهای پیشگیری از اشاعه اعتیاد در بین زنان، در سه سطح خرد، میانی و کلان مطرح می‎شود:

1- در سطح خرد

از جمله ابزارهای پیشگیری از اعتیاد زنان، شناخت آنها نسبت به اثرات و پیامدهای سوء مواد مخدر است که آنها را به دام خود کشانده و حیات و زندگی آنها را نابود می‎کند. از آنجا که اغلب دختران و زنان معتاد، چنین وضعیتی را برای زندگی خود تصور نمی‎کردند و به طور ناخواسته در دامان آن گرفتار آمده اند، ضروری است که آموزش‎های لازم در این خصوص از طریق دستگاه‎های آموزشی و فرهنگی به عموم زنان ارائه شود. برخی از راهکارهای پیشگیری از اعتیاد زنان عبارتند از:

- آشنایی زنان با مشخصات مواد مخدر

یکی از راه های پیشگیری زنان از اعتیاد، آشنایی آنها نسبت به خصوصیات مواد مخدر و پیامدهای آن است. هرچه فرد آگاهی بیشتری نسبت به آثار منفی و زیان بار اعتیاد به مواد مخدر داشته باشد، احتمال اجتناب از آن بیشتر است و این شیوه پیشگیری، از نوع کنترل درونی است که اثر و نتیجة آن به مراتب بیش از کنترل بیرونی می‎باشد.

- تقویت باورها و ارزش های دینی

هرچقدر ارزش ها و دستورات دینی در فرد، بیشتر درونی شود به او در برابر رفتارهای انحرافی مصونیت می‎دهد. همچنین دین به جهت داشتن آیین های مذهبی جمعی و اعطای مسئولیت های جمعی به پیروان خود و تحریص و تشویق آنها به انجام کارهای نیک و معاونت در امور خیر و پرهیز از همراهی با دیگران در کارهای خلاف و ناصواب، رفتار انسان‎ها را هنجارمند نموده و آنان را با نظام اجتماعی همنوا می سازد. چند نمونه از راهکارها در این سطح عبارتند از: دین با تعلیم باورها، ارزش‎ها و بشارت به پاداش و انذار از کیفر سخت اخروی موجب صیانت انسان در انجام اعمال انحرافی می‎شود. از این‎رو بسیاری از دانشمندان علوم اجتماعی دین را به عنوان یکی از ابزارهای عمدة پیشگیری از انحرافات اجتماعی به حساب می‎آورند. بعضی از آنها معتقدند که: «در هنگام مواجهة فرد با وضعیت بی‎هنجاری اجتماعی، دین قادر است تا نوعی جایگزین مشروع و قابل اتکا را در ازای اهداف یا ابزارهای غیرقابل دسترسی فراهم آورد و فرد را از ابتلا به تبعات روانی بی‎هنجاری دور سازد.»[33] همچنین گفته می‎شود که بسیاری از ارزش‎ها و هنجارهای مهم اجتماعی در قلمرو دین قرار می‎گیرند و دین با تقویت این ارزش‎ها و هنجارها، رفتارهای فرد را کنترل می‎کند. به علاوه دین با بیان ارزش‎ها و پاداش‎های معنوی و با شرکت دادن افراد در مراسم و آئین‎های خاص و تحریک احساسات و عواطف افراد، آنها را در دنیای ناامنی‎ها مورد حمایت عاطفی قرار می‎دهد و در حوادث مهم زندگی یاری می‎دهد و صبر و تحمل افراد را در مقابله با مشکلات و سختی‎های زندگی اجتماعی افزایش می‎دهد.[34]

2- در سطح میانی

به اعتقاد صاحبنظران، خانواده بیشترین تأثیر را برروی افکار، اخلاق و رفتار فرزندان دارد. اگر بین اعضای خانواده روابط سالمی وجود داشته باشد و فرزندان از محبت و عاطفه والدین در حد اعتدال برخوردار باشند، در این صورت فرزندان، والدین خود را به عنوان الگوهای رفتاری خود انتخاب می‎کنند و از پیوستن به افراد و گروههای بزهکار دوری می‎جویند. فرزندان در خانواده یاد می‎گیرند که باید به قوانین و هنجارهای اجتماعی احترام بگذارند و از ارتکاب رفتارهای مجرمانه و انحرافی از جمله اعتیاد دوری گزینند. تأثیر خانواده در پیشگیری از اعتیاد در صورتی مضاعف می‎شود که دین در زندگی آنها حضوری پررنگ داشته باشد.

- انتخاب همسر مناسب

خانواده ها تلاش نمایند تا فردی مناسب و عاری از هرگونه اعتیاد را برای همسری دختر خود برگزیند. شناخت، افکار، اخلاق و رفتار همسر آینده موجب می شود تا مشترکات آنها افزایش یافته و ستیزه های خانوادگی و تنش های ناشی از آن تقلیل یابد. در این صورت نیازهای عاطفی زن در خانواده فراهم شده و از زندگی خویش احساس رضایتمندی می نماید، در نتیجه از پیوستن به گروه های معتاد و انحرافی اجتناب می نماید.

- جلوگیری فرزندان از شرکت در پارتی ها

با گسترش نسبی مصرف، استفاده از مواد مخدر و خصوصاً قرص های شادی در پارتی ها و مهمانی ها، والدین سعی کنند تا فرزندان خود را از شرکت در این مجالس بازدارند و در صورتی که با اصرار فرزندان و یا بستگان مواجه شوند به همراه فرزندان خود در این مجالس شرکت کنند تا بتوانند خطر احتمالی استفاده از آن را منتفی نمایند و در عوض آنها را به شرکت در مجالس مذهبی و عبادی تشویق نمایند.

- کمک به فرزندان در انتخاب دوستان صالح

والدین و خصوصاً مادر تلاش کنند تا از طریق ایجاد روابط صمیمی و نزدیک با فرزند دختر، او را در انتخاب دوستان خوب و صالح کمک نمایند، تا در قبال بسیاری از انحرافات اجتماعی مصونیت داشته باشد. همچنین والدین بکوشند تا بر رفتار فرزندشان کنترل داشته باشند و دوستان او را بشناسند و در صورت امکان با آنها ارتباط برقرار کنند. با خانواده هایی که فرزندان آنها صالح می‎باشند، روابط اجتماعی بیشتری داشته باشند و از این طریق زمینه دوستی فرزند خود را با آنها فراهم نمایند.

3- در سطح کلان

دست‎اندرکاران امور فرهنگی، اقتصادی، قضایی و انتظامی جامعه باید تلاش همه جانبه‎ای را به طور منسجم و هماهنگ شروع کرده و راههای گسترش اعتیاد را در سطح جامعه مسدود نمایند. از این‎رو لازم است که در حوزة فرهنگ و در کنار آموزش و تعلیم و هدایت افراد به سوی شغل خاص، به مسأله تربیت افراد توجه شود، به خصوص راهکارهایی در جهت نهادینه کردن دین و دستورات و ارزش‎های دینی در بین محصلین و دانشجویان، اجرا گردد و منابع و کتب مغایر با مبانی دینی و عناصر فرهنگی جامعه تغییر نماید. در حوزة اقتصاد نیز باید فرصت‎های اشتغال ایجاد کرد و سطح درآمد طبقات پایین جامعه را افزایش داد و تورم را کنترل نمود. به طوری که تهیه حداقل امکانات زندگی برای افراد و قشرهای آسیب‎پذیر جامعه ممکن باشد. همچنین در حوزه قضایی و انتظامی نیز باید قوانین جزائی مناسب و بازدارنده‎ای تدوین نمود تا دستگاه قضایی با قاطعیت تمام با قاچاقچیان و حامیان آنها برخورد نماید. برخی از راهکارها به اختصار عبارتند از:

- دقت در صدور گواهی عدم اعتیاد

برای جلوگیری از ازدواج دختران با افراد معتاد، صدور گواهی عدم اعتیاد با دقت و مسئولیت بیشتری از سوی مسئولین ذی صلاح صورت گیرد، به طوری که در صورت کشف خلاف، مسئولین مربوطه، مورد را پیگرد قانونی نموده و جریمه های سنگینی را تعیین نمایند. در حالی که امروزه به جهت عدم دقت کافی در این زمینه، افرد معتاد می توانند با شیوه های مختلف گواهی عدم اعتیاد دریافت کنند و به عنوان یک فرد عاری از اعتیاد، ازدواج کرده و یا به عنوان کارمند فعالیت نمایند و خانواده ها با اطمینان از این برگه تأیید صلاحیت، دختر خود را همسر فردی معتاد نمایند که بعد از مدتی یا اعتیاد همسر را به دنبال داشته یا فرزندان معتادی را تحویل جامعه می دهد.

- نظارت بیشتر بر مکان های جرم زا

ضروری است نیروی انتظامی بر قهوه خانه ها، کافی شاپ ها، کلوپ ها، پارک ها و مهمان خانه های بین شهری، نظارت بیشتری داشته باشد و امنیت معتادین را در این مکان ها سلب کند.

- آگاهی‎رسانی دربارة مضرات اعتیاد

ضرورت دارد وسایل ارتباط جمعی به ویژه صدا و سیما، آثار و پیامدهای زیانبار اعتیاد را در قالب داستان یا فیلم به تصویر بکشند و اعضای جامعه را مطلع سازند. به طور نمونه با تهیه فیلم‎های سینمایی ناتوانی زنان معتاد را در انجام وظایف همسری و مادری نشان دهند و آسیب به همسر و فرزندان خانواده را بازگو نماید.

- ایجاد زمینه های اشتغال

دولت، تلاش می‎کند سیاست ها و برنامه های خود را براساس اشتغال زایی تنظیم نماید و عوامل بیکاری کارگران و تعطیلی کارخانه ها و یا ورشکسته شدن شرکت هارا شناسایی و رفع نماید.

فهرست منابع:

احمدی، سید احمد: «روان شناسی نوجوانان و جوانان»، انتشارات رودکی، 1369.

اورنگ، جمیله: «پژوهشی درباره اعتیاد»، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1367.

حر عاملی، حسن‎بن‎علی: «وسائل الشیعه»، مؤسسه آل البیت (ع)، الحیاء التراث العربیه، 1409 ق.

حرانی، حسن بن شعبه: «تحف العقول»، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1363.

حسینی، علی‎اصغر: «جرم‎شناسی و جرم‎یابی سرقت»، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، چاپ سوم، 1381.

دهخدا، علی اکبر: «فرهنگ دهخدا»، انتشارات دانشگاه تهران، 1338.

رابرتسون، یان: «درآمدی بر جامعه»، ترجمه حسین بهروان، انتشارات آستان قدس رضوی (مشهد)، 1374.

سهرابی، فرامرز: «مسأله سیگار در آئینه تحقیق»، انتشارات مدرسه، 1369.

ستوده، هدایت الله: «جامعه شناسی انحرافات»، انتشارات آوای نور، 1379.

سلیمی، علی؛ داوری، محمد: «جامعه‎شناسی کجروی»، انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.

شهیدی، محمدحسن: «موادمخدر، امنیت اجتماعی و راه سوم»، انتشارات اطلاعات، 1375.

شاملو، سعید: «آسیب شناسی روانی»، انتشارات شرکت سهامی چهر، 1364.

فرجاد، محمد حسین: «بررسی مسائل اجتماعی ایران»، انتشارات اساطیر، 1377.

مجوزی، پاکسیما: «علل گرایش زنان به مصرف دخانیات و مواد مخدر»، همشهری 28/2/82..

ناقل، شیرین: «نگاهی به اعتیاد زنان در ایران»، مجله سروش بانوان، شماره 18، 1380.

نوری، میرزاحسین: «مستدرک الوسائل»، مؤسسه آل البیت (ع)، 1408 ق.

«نهج‎البلاغه»، ترجمه محمد دشتی، انتشارات صحفی، 1379.

پی نوشتها

* - کارشناس ارشد جامعه شناسی، مدرس حوزه و دانشگاه.

[1] - اورنگ، ص الف.

[2] - دهخدا، ج7، ص2949 .

[3] - شهیدی، ص 15.

[4]- مسئولان بیمارستان لقمان حکیم که از بیمارستان های تخصصی ویژه مسمومیت هاست، از افزایش مراجعه کنندگان مسمومیت های ناشی از مصرف انواع جدید مواد مخدرنظیر اکستاسی خبر داده و نسبت به عواقب خطرناک این مسمومیت ها هشدار می دهند که در مواردی به دلیل افزایش شدید فشارخون و خونریزی مغزی منجر به فوت شده است. (روزنامه جمهوری اسلامی، 17/6/82).

[5] - سهرابی، ص 17.

[6] - روزنامه جمهوری اسلامی، 17/1/81.

[7] - روزنامه ایران، 9/5/81.

[8] - روزنامه آفتاب یزد، 14/8/81.

[9] - اغلب کمپانی های تولید کننده سیگار متعلق به ایالات متحدة امریکا می باشند و در بازاریابی محصولات خود بر موضوع ترقی و پیشرفت زنان تأکید می‎کنند و مصرف سیگار را به عنوان نماد تمدن، پیشرفت، آزادی و تعلق به طبقه اقتصادی اجتماعی بالا نشان می‎دهند.

[10] - ستوده، ص 201.

[11] - همان.

[12] - اورنگ، ص 43.

[13] - ناقل، ص 7.

[14]- دانشجویی معتاد تعریف می‎کند که در یکی از شب های امتحان دانشگاه، به منزل یکی از دوستان رفتم که جمعی دیگر از دانشجویان در آنجا حضور داشتند. یکی از دانشجویان ما را به استعمال ماده ای ترغیب نمود که ادعا می کرد می تواند در یادگیری و حفظ بهتر مطالب درسی کمک کند، ما نیز به جهت عدم شناخت، آن را استعمال نمودیم و به یک احساس آرامش و آسایش موقت دست یافتیم، آن شب، نقطه شروع ما به حلقه اعتیاد بود.

[15] - حر عاملی، ج15، ص 210، ح 4.

[16] - نوری، ج 11، ص 346.

[17] - روزنامه مردم سالاری، 24/4/81.

[18] - روزنامه صدای عدالت، 9/9/81.

[19] - ستوده، صص 120-119.

[20] - شاملو، ص 327.

[21] - احمدی، ص 178.

[22] - همشهری 28/2/81.

[23] - فرجاد، ص 296.

[24] - فرجاد، ص 155.

[25] - دشتی، ص 86.

[26] - همشهری، 29/3/80.

[27] - ایران، 31/5/80.

[28] - درشرایطی که زن معتاد در خانواده‎ای زندگی کند که اعتیاد امری عادی است، طرد نخواهد شد.

[29] - مطابق گزارشات جمعیت مبارزه با مواد مخدر، در سال‎های اخیر سیگارهایی با نام «بیوا» با عنوان سیگار ویژه خانم های باردار در کشور توزیع شده است که بر روی جنین اثرات بسیار زیان باری دارد که موجب خونریزی، ناقص الخلقه شدن و کوچک شدن مغز کودک می شود.(اطلاعات 16/4/81)

[30] - روزنامه حیات نو 13/9/81.

2- حسینی، ص29.

[32] - حرانی، ص 489.

[33] - سلیمی و داوری، ص 694.

[34] - رابرتسون، صص 337-336.