موانع و مشکلات تاریخ نگاری شیعه

تاریخ به دلیل اهمیت و ارزشش در اسلام، مورد توجه خاص مسلمانان قرار گرفته است. بی شک، شیعیان و رهبران گرانقدر شیعه نیز از ارزش و اهمیت آن غافل نبوده اند و حتی با انگیزه هایی قوی، تاریخ را مورد توجه خود قرار داده اند که به اختصار، به برخی از آنها اشاره می کنیم:

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

مقدمه

1- بخش قابل ملاحظه ای از قرآن کریم در باره حوادث تاریخی است. قرآن همچنین به پیروان خود تاکید می کند که این حوادث و امثال آنها را مورد توجه قرار دهند و آن گونه که خود قرآن تصریح می فرماید، هدف از ذکراین حوادث در یک کلمه خلاصه می شود و آن «عبرت گرفتن » و انتخاب راه صحیح برای زندگی کردن است.

رهبران دینی ما در این راستا، توجه به تاریخ را مورد تاکید قرار داده اند. به عنوان نمونه، علی(ع) در نامه معروفش به امام حسن(ع)، به صراحت، بر توجه به تاریخ گذشتگان و ارزش معنوی آن تاکید می کند:«پسرکم، هرچند من به اندازه همه آنان که پیش از من بوده اند، نزیسته ام، اما در کارهاشان نگریسته ام و در سرگذشتهاشان اندیشیده و در آنچه از آنان مانده، رفته و دیده ام تا چون یکی از آنان گردیده ام، بلکه با آگاهی که از کارهاشان درست به دست آورده ام، گویی چنان است که با نخستین تا پسینشان به سربرده ام.»⁽¹⁾

2- سنت پیامبر گرامی اسلام(ص) در قرآن به روشنی، به عنوان «اسوه » و «الگوی مسلمانان » معرفی شده است: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة لمن کان یرجوا الله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیرا» (احزاب: 21); قطعا، برای شما در (اقتدابه) رسول خدا سرمشقی نیکوست; برای آن کس که به خدا و روز باز پسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می کند. «قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله » (آل عمران: 31);بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد. «ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا»;(حشر:7) و آنچه فرستاده خدا به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت، بازایستید.«و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی » (نجم:3 و 4); او از سر هوی سخن نمی گوید. این سخن جز وحی نیست.

بنابراین، سعی شیعیان و رهبران آنها همیشه بر حفظ و نگه داری این سنت بوده و در این زمینه بیشترین تلاش را کرده اند. رهبر شیعیان جهان، حضرت علی(ع)، بهترین راه رستگاری و تنها چیزی را که می تواند جامعه و حاکمیت آن را از انحراف دور نگه دارد پیروی از سنت رسول الله(ص) می داند. با مراجعه به نهج البلاغه به این نکته برمی خوریم که آن حضرت بخش عظیمی از خطبه های خود را به احیای سنت پیامبر(ص) اختصاص داده است و در عمر کوتاه حکومتش سعی و اهتمام داشت که سنت فراموش شده پیامبر(ص) را زنده کند و آن را ملاک تمییز حق و باطل قرار می داد. هدف آن حضرت تفهیم این حقیقت به مردم زمان خود و آیندگان بود.

در خطبه 159 نهج البلاغه، پس از بر شمردن بخشی از سنتهای پیامبر اکرم(ص)، در باره ارزش و اهمیت سنت آن حضرت می فرماید: «به پیامبر پاک و نیکویت اقتدا کن و از آن حضرت پیروی نما; زیرا آن حضرت برای کسی که بخواهد پیروی کند، سزاوار پیروی است و برای کسی که بخواهد خود را منتسب به آن حضرت کند، انتسابی شایسته است. محبوب ترین بندگان نزد خدا کسی است که از پیامبرش پیروی کند.»⁽²⁾

به طور قطع، می توان گفت که بخش عظیمی از این سیره را تنها با کمک گرفتن از تاریخ می توان حفظ کرد و به آیندگان انتقال داد تا همه بتوانند به سنت پیامبر(ص) تاسی کنند. بنابراین، می توان گفت: اگر تاریخ وسیله ای برای فهم قرآن و ساختن انسانها و حفظ سیره و سنت عملی پیامبر(ص) است اهل بیت آن حضرت: و پیروان آنها باید بیشترین استفاده را از این وسیله کرده باشند و اگر تاریخ می تواند گذشته سیاه خاندان اموی و همفکران و همراهان آنها را برای امت اسلامی روشن کند تا فریب ریاکاریهای آنها را نخورند به یقین، ائمه: و پیروان آنها از آن استفاده کرده اند و می کنند.

با مراجعه به کتب فهرست، مانند فهرست نجاشی و فهرست شیخ طوسی، به این نکته اساسی و ارزشمند می رسیم که شیعیان نهایت سعی خود را در انجام این امر مهم نموده و آثار ارزشمندی از خویش به یادگار نهاده اند. گرچه در اثر برخی عوامل و حوادث، بیشتر این آثار از بین رفته و به دست ما نرسیده است ولی با وجود این، باید به این حقیقت تلخ اعتراف کنیم که در مقایسه با سایر مسلمانان، آثار شیعیان چه از نظر کیفی و چه از نظر کمی، قابل مقایسه نیست.

در اینجا، این سؤال اساسی به ذهن خطور می کند که چرا شیعیان تاریخی جامع و صحیح از اسلام، یعنی زندگی پیامبر(ص) و سنت آن حضرت و ائمه اطهار: تدوین ننموده اند که امروز ما با مشکلات عدیده ای که ناشی از این نقصان است، روبرو نشویم؟

نوشته حاضر سعی دارد جوابی، هر چند مختصر، به این سؤال بدهد و تبیین نماید که شیعیان در راه ثبت تاریخ، با مشکلات و موانع بزرگی روبه رو بوده اند و این امکان برای آنها وجود نداشته است که به ثبت و ضبط تاریخ به نحو مطلوب بپردازند.

با وضعیتی که از نظر سیاسی، بر جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر(ص) حاکم بود، امکان بیان حقایق کمتر وجود داشت; زیرا طرفداران حق، بخصوص شیعیان، تحت انواع فشارهای سیاسی، نظامی و تبلیغاتی قرار داشتند. اینک در حد امکان و به اختصار، به بعضی از این مشکلات اشاره می کنیم.

پیش از آنکه به بررسی مشکلاتی بپردازیم که متوجه شیعیان - به طور خاص - بوده، لازم است به این مشکل اساسی توجه داشته باشیم: مشکل بزرگی که نه فقط به شیعیان، بلکه به تاریخ نیز اختصاص نداشت و مصیبتی بود که متوجه فرهنگ عمومی اسلام گردید و خسارت جبران ناپذیری بر پیکر سنت پیامبر(ص) وارد ساخت منع کتابت حدیث از سوی خلفا، بخصوص خلیفه دوم، بود که تا یک قرن ادامه پیدا کرد. گرچه شیعیان خود را ملزم به این منع نمی دیدند ولی از آثار شوم آن نیز کاملا در امان نبودند. در این زمینه، همچنین در باره انگیزه ها و آثار مخرب منع کتابت حدیث بر فرهنگ اسلام، کتابها و مقالات فراوانی از سوی علما و محققان فریقین نوشته شده که نیازی به تکرار آنها در این مختصر نیست.

در باره مشکلاتی که در زمینه تاریخ نگاری صیحیح، به طور خاص، متوجه شیعیان بوده است، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1- مسائل سیاسی

مهمترین مشکل شیعیان در زمینه نگارش صحیح تاریخ، فشار سیاسی موجود در جامعه اسلامی بود. مشکلات دیگر ناشی از آن بوده اند. با رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) و به خصوص پس از دوران خلافت، حاکمیت سیاسی جامعه اسلامی در مقابل راه و سیره پیامبر(ص) قرار گرفت. در نتیجه، ائمه معصومین(ع) و شیعیان آنها که خود را موظف به حفظ، نگهداری و تداوم اسلام محمدی(ص) و اصیل می دانستند، قهرا در مقابل حاکمیت سیاسی قرار گرفتند. لذا، اولا شیعیان رغبتی به ثبت تاریخ حاکمیتی که با آنان دشمن بود، از خود نشان نمی دادند و در مرحله دوم، اگر می خواستند تاریخ این حاکمیت را برای افشاگری و روشنگری ثبت کنند با فشار نظامی روبرو می شدند. به همین دلایل، حاکمان ظالمی که بر مسلمانان حکومت می کردند با قدرتی که در اختیار داشتند، تاریخ را آن گونه که خود می خواستند، نوشته اند و تاریخ، این حقیقت تلخ رابرای ما بیان کرده است. زبیربن بکار در الاخبارالموفقیات نقل کرده است که «سلیمان بن عبدالملک (خلافت 96-99 ه. ق.) در دوران ولایتعهدی خود در سال 82 به مدینه رفت و به دیدار مکانهای تاریخی، یعنی جاهایی که رویدادهایی برای رسول اکرم(ص) اتقاق افتاده بود، سرگرم شد. در این گشت و گذار که عده ای از بزرگان مدینه از جمله ابان بن عثمان بن عفان و برادرش عمرو بن عثمان و دیگران او را همراهی می کردند، مطالبی را می شنید. سلیمان که دریافت ابان بن عثمان از اطلاعاتی در این زمینه برخوردار است به او دستور داد تا سیره رسول الله(ص) را تدوین کند. ابان گفت: سیره مذکور در اختیار من قرار دارد. و این کتاب (یا مطالب آن را) از فردی که مورد وثوق است، به دست آورده ام. سلیمان دستور داد تا از آن نسخه برداری کنند. ده نفر آن را بر روی پوست نگاشتند. وقتی سلیمان آن را از نظر گذارنید، مشاهده کرد که نام انصار در بیعت عقبه و بدر یاد شده است. سلیمان اظهار داشت: من چنان فضیلت و مزیتی را در آنها سراغ ندارم; یا خاندان ما به حق آنها تجاوز کرده اند و یا این انصار فاقد چنان فضیلتی بوده اند! ابان یگفت: ستمی که انصار در حق عثمان روا داشته اند نمی تواند از اظهار حق مانع گردد. انصار همان گونه بوده اند که راجع به آنها در این کتاب سخن رفته است. سلیمان گفت: به نسخه برداری این کتاب، مرا نیازی نیست; مگر آنگاه که به عبدالملک، پدرم، گزارش کنم; چرا که ممکن است او مخالف چنین کاری باشد. لذا، دستور داد آن کتاب را سوزاندند و گفت: پس از مراجعت به شام از وی می پرسم; اگر موافقت نمود نسخه برداری از آن ی امکان پذیر است. سلیمان پس از مراجعت به شام، جریان را برای پدرش عبدالملک گزارش نمود. عبدالملک گفت: چه نیازی به این کار است; کتابی را فراهم کنی که در آن از فضیلت ما سخن نرفته است؟ وقتی سلیمان گفت: کتاب یاد شده را سوزانده است عبدالملک عمل او را تایید کرد.»⁽³⁾

این نمونه ای کوچک از تحریف تاریخ، و اعمال زور و قدرت در نوشتن تاریخ است و شاید بسیاری از این نمونه ها را در تاریخ بتوان پیدا کرد.

2 - فشار نظامی

با انحراف حکومت اسلامی از مسیر اصلی، تنها گروهی که درصدد جلوگیری بیشتر و اصلاح آن برمی آمدند، شیعیان بودند. بنابراین، سعی دستگاه حکومت بر این بود که به هر نحو ممکن، این مانع را از سر راه خود بردارد; از جمله متوسل به زور شدند و با این وسیله سعی کردند که ریشه تفکر انقلابی شیعه و حتی نام آن را از صحنه روزگار براندازند. لذا، نفس شیعه بودن جرم محسوب می شد و شیعیان علی(ع) را در هر جا که پیدا می کردند، می کشتند. شرح جنایاتی که بر شیعیان رفته است، احتیاج به کتابها دارد.

در چنین شرایطی، نگارش تاریخ صحیح اسلام از مشکلترین کارها بود; زیرا مگر تاریخ اسلام را بدون فضایل محمد(ص) و علی(ع) و خانواده آنها می توان نوشت؟! حقایق و وقایعی همچون شخصیت بزرگ و والای پیامبر(ص) ، سبقت علی(ع) در اسلام، فداکاریهای او و پدرش در مکه در حمایت از پیامبر(ص) بخصوص شجاعت و شهامت علی(ع) در «لیلة المبیت » و ایثار او در مدینه و در غزوات پیامبر(ص)، علم او، حکمت او، امامت و نصب او به جانشینی پیامبر(ص)، غصب خلافت، شهادت حضرت زهرا(س)، دختر گرامی پیامبر(ص)، و از طرفی دشمنیهای قریش و بخصوص خاندان ابوسفیان بااسلام و پیامبر(ص) تاریخ اسلام را تشکیل می دهند. نقل همه اینها جرم بود و لازم بود به فراموشی سپرده شوند; زیرا معاویه و همفکران او می خواستند نام پیامبر(ص) را از صنحه روزگار محو کنند، و اسلام را از بین ببرند و با این هدف چگونه می توانستند حقایق را تحمل کنند.؟!

مطرف پسر مغیرة بن شعبه می گوید:

«... پدرم معمولا پیش معاویه می رفت و با او صحبت می کرد وقتی که از نزد معاویه برمی گشت از چیزهایی که از معاویه می دید و در نظرش بزرگ می نمود، برای من صحبت می کرد. اما یک شب که از پیش معاویه برگشت از خوردن شام پرهیز کرد و می دیدم که بسیار غمگین است.

ساعتی منتظر گشتم، گمان کردم که حادثه ای برای ما رخ داده است. از او سؤال کردم: چه شده که تو را غمگین می بینم؟ پدرم در جواب گفت: از نزد کافرترین و خبیث ترین مردم می آیم. هنگامی که با او (معاویه) تنها بودیم به او گفتم: ای امیرالمؤمنین! تو پیر شده ای، اگر با عدالت رفتار کنی و کارهای خیر را گسترش دهی، بزرگی کرده ای و اگر توجهی به بنی هاشم کنی (کمتر به آنها ظلم کنی) صله رحم کرده ای. قسم به خدا، امروزه آنها دیگر چیزی ندارند که از آن بترسی و این کار (صله رحم) هم ثواب دارد و هم باعث بقای نام نیک تو خواهد شد. معاویه در جواب گفت:

«هیهات، هیهات! امید بقای کدام نام نیک را داشته باشم؟ اخوتیم (ابوبکر) حکومت را به دست گرفت و به عدالت رفتار کرد و کرد آنچه را می بایست بکند. اما همین که مرد نامش هم از میان رفت; مگر اینکه کسی بگوید: ابوبکر!»«سپس اخوعدی (عمر) حکومت را به دست گرفت، ده سال کوشش کرد و سختی به خرج داد، اما همین که مرد نامش هم از صحنه روزگار برافتاد; مگر اینکه کسی بگوید: عمر!»«اما ابن ابی کبشه (مرادپیغمبر(ص) است) روزی پنج بار نامش را فریاد می کنند: "اشهد ان محمدا رسول الله." پس با این وضع، کدام عمل و یادی از من دوام پیدا خواهد کرد. بی پدر، نه، قسم به خدا، باید این نام (محمد(ص)) یا دین را دفن کنم، دفن کردنی!»⁽⁴⁾

معاویه پس از استقرار در قدرت، به والیان خویش بخشنامه کرد که «هر کس فضیلتی از علی(ع) نقل کرد او را بکشید; خونش هدر و ذمه خویش را از آن بری دانستم.»⁽⁵⁾خالد بن عبدالله قسری از ابن شهاب زهری درخواست تدوین سیره نمود. ابن شهاب گفت:

«احیانا در لابه لای سیره، از امیرالمؤمنین، علی(ع)، سخن به میان می آید; آیا با وجود این، می توانم به این کار دست یازم؟ خالد گفت: اگر ذکر نام آن حضرت با آمیزه ای از خرده گیری باشد، مانعی ندارد.»⁽⁶⁾در فضایی این چنین، مورخان شیعه، مانند یعقوبی، مسعودی و دیگران، مجبور بودند که از کنار حقایق تاریخ یا با سکوت بگذرند و یا بسیار کمرنگ و در لفافه به نقل آنها بپردازند.

در این مورد، به طور خلاصه باید سخن بعضی از بزرگان را در مورد علی(ع) گفت که: «ما اقول فی شخص اخفی اعدائه فضائله حسدا و اخفی اولیائه فضائله خوفا و حذرا»; در مورد او چه می توان گفت که دشمنانش از حسادت و دوستانش از ترس، فضایل او را کمتان کرده اند.؟! خوارزمی می گوید: «...و ان بعض شعراء الشیعة یتکلم فی ذکر مناقب الوصی بل فی ذکر معجزات النبی(ص) فیقطع لسانه...»⁽⁷⁾; بعضی از شعرای شیعه که در مناقب علی(ع) و یا حتی در معجزات پیامبر(ص) صحبت می کنند و حرف می زنند زبانش را قطع می کنند و دیوانش را پاره می کنند. هارون، پسر خیزران، (مقصود واثق خلیفه است) و جعفر متوکل در صورتی به کسی عطا می کردند و بخشش می نمودند که به آل ابی طالب دشنام گوید; مانند: عبدالله بن مصعب زبیری و وهب بن وهب بختری و مروان بن ابی حفصه و دیگران.

البته این مساله اختصاص به حضرت علی(ع) ندارد، بلکه بسیاری از حقایق تاریخ اسلام، بخصوص آنچه به تشیع مربوط می شود، دچار چنین سرنوشتی شده است.

همچنین این مشکل اختصاص به زمان بنی امیه و بنی مروان نداشته است; زیرا بنی عباس نیز در ظلم و ستم نسبت به شیعیان نه تنها عقب نماندند، بلکه به مراتب، ظالمانه تر برخورد کردند.

وجود این فشارها مساله «تقیه » و کتمان عقاید را مطرح کرد. خطر به قدری جدی و حاد بود که احادیث شدیداللحنی در مورد وجوب تقیه از ائمه: برای حفظ تشیع صادر شد که ما در این جا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

امام باقر(ع) می فرماید: «ترک تقیه مثل ترک نماز است.»⁽⁸⁾

امام صادق(ع) می فرماید:«برای حفظ دینتان تقیه کنید و آن را با تقیه زیر پرده دارید; زیرا هر که تقیه ندارد، دین ندارد. شما در میان مردم مانند زنبور عسل در میان پرندگانید.»⁽⁹⁾

در حدیث دیگری از امام صادق(ع) وارده شده است که می فرماید: «از پدرم، امام باقر(ع)، شنیدم که می فرمود: هیچ چیزی در روی زمین، نزد من از تقیه دوست داشتنی تر نیست. ای حبیب، هرکس تقیه کند خدا اورا بالابرد و هرکس تقیه نکند خدا اورا پست کند.»⁽¹⁰⁾

3 - فشار تبلیغاتی

ظلم و ستمی که نسبت به شیعه و ائمه(ع) روا داشته شد مظلومیت آنها را برای امت اسلامی معلوم و مشخص می نمود. این مظلومیت، بخصوص پس از واقعه کربلا، در کنار حقانیت اهل بیت(ع) و پیروان آنها، موجب محبوبیت آنان در جامعه اسلامی شد. همین مساله نقش مهمی در پیشرفت و گسترش تشیع داشته است.

محبوبیت تشیع حاکمان جور را واداشت که این بار به تزویر متوسل شوند و با به خدمت گرفتن تبلیغات تشیع را از صحنه خارج کنند. لذا، شیعیان را رافضی، و خارج از دین، نامیدند. ابن حجر هیثمی در مقدمه کتاب الصواعق المحرقه چنین آورده است: «و اخرج الدارقطنی عن علی عن النبی(ص) قال سیاتی من بعدی قوم لهم نبز یقال لهم الرافضه، فان ادرکتهم فاقتلوهم فانهم مشرکون »; دار قطنی از پیامبر(ص) نقل کرده که پیامبر فرموده به زودی پس از من قومی می آیند که دارای لقب خاصی هستند و رافضی نامیده می شوند، آنها مشرک اند، اگر آنها را دیدی بکش!⁽¹¹⁾ابن حزم در الفصل فی الملل والنحل شیعیان و تشیع را این گونه معرفی می کند:

«ان الروافض لیسوا من المسلمین انما هی فرق اولها بعد موت النبی بخمس و عشرین سنة و کان مبدئها اجابة ممن خذله الله لدعوة من کاد الاسلام و هی طائفة تجری مجری الیهود والنصاری فی الکذب والکفر»⁽¹²⁾; رافضیها از مسلمانان نیستند و تنها فرقه ای هستند که ابتدای آن از بیست و پنج سال بعد از وفات پیامبر(ص) بوده است و شروع این فرقه اجابت از دعوت کسی بود (خداوند او را ذلیل کند) که اسلام را قبول نداشت. اینها(شیعیان) گروهی هستند که در کفر و دروغ گویی دنباله رو یهود و مسیحیان اند.

این مطلبی است که در کتب تاریخ و کلام به اصطلاح مسلمانان رواج دارد و افرادی مانند طبری، ابن اثیر، ابن کثیر و به تبع آنها، دیگران نیز همین حرفهای نادرست را تکرار می کنند. حتی محققان معاصر جهان اسلام هم با کمال تاسف، این اکاذیب را تکرار می نمایند و آنها را نشر می دهند; مثلا، رشید رضا در کتابش، الشیعه و السنه، چنین نوشته است:

«شیعه گری به نام خلیفه چهارم، علی بن ابی طالب 2، آغاز ایجاد تفرقه دینی و سیاسی امت محمدی گردید و اولین کسی که اصول تشیع را از خود ساخت یک یهودی به نام عبدالله بن سبا بود که از راه خدعه و نیرنگ، اظهار اسلام نمود. وی مردم را به غلو درباره علی کرم الله وجهه دعوت می کرد تا میان این امت تفرقه ایجاد نماید و دین و دنیای آنان را تباه گرداند.»⁽¹³⁾در چنین جوی، کمتر سخنی از شیعیان پذیرفته می شد و آنان در جامعه جایگاهی نداشتند و نمی توانستند حقایق را بیان کنند. بعضی از شیعیان این وضعیت را در اشعار خویش چنین بیان کرده اند.

اذا ما روی الراوون الف فضیلة لاصحاب مولانا النبی محمد یقولون هذا فی الصحیحین مثبت بخط الامامین الحدیث مسدد و مهما روینا عن علی فضیلة یقولون هذا من احادیث ملحد

اگر راویان هزاران فضیلت در مورد اصحاب پیامبر(ص) (منظور خلقا هستند) نقل کنند، می گویند این فضایل در صحیحین (صحیح مسلم و نجاری) و به خط آنها و به طور متقن ثبت شده است ولی اگر یک روایت در فضیلت علی(ع) نقل شود، می گویند که این حدیث از احادیث ملحدان است.

و یا این گونه سروده اند که:

اذا فی مجلس ذکروا علیا و سبطیه و فاطمة الزکیة یقول الحاضرون ذروا فهذا سقیم من حدیث الرافضیة⁽¹⁴⁾

اگر در مجلسی ذکری (فضیلتی) از علی و همسر و فرزندان او به میان آید حاضران می گویند: این حدیث را رها کنید، آن حدیث صحیح نیست; چون از احادیث رافضیان است.

این حقیقتی است که تاریخ به آن گواهی می دهد. نصر بن علی جهضمی به علت نقل یک روایت در فضیلت علی و فاطمه و حسنین(ع) از طرف متوکل محکوم به هزار ضربه شلاق شد.⁽¹⁵⁾

در وادی تبلیغات، ائمه(ع) و شیعیان با مشکل دیگری نیز روبه رو بودند: از یک سو، پیدایش گروهها و فرقه های مذهبی و کلامی که نتیجه جهالت امت نسبت به حقیقت اسلام بود و احیانا برای ایجاد خطوط موازی در کنار تشیع از طرف حکام تاسیس یا تقویت می شدند و از سوی دیگر، گسترش اسلام و برخورد مسلمانان با افکار مختلف، سؤالات و اشکالات متعددی متوجه اسلام، بخصوص تشیع، می کرد. ائمه: و اصحاب آنها و بعدا علمای شیعه، خود را موظف می دیدند که به این سؤالات و اشکالات پاسخ دهند و معارف اسلامی را بر اساس اصول، حفظ و اشاعه دهند. بنابراین، نیرو و توان شیعیان در این وادی صرف می گشت. در نتیجه، «تاریخ »، که در مقایسه با فقه و معارف اسلامی از اهمیت کمتری برخوردار بود، متروک ماند و کمتر به آن پرداخته شد. نگاهی به آثار به جا مانده از بزرگان شیعه در باب فقه و معارف گویای این حقیقت است.

اینها بعضی از موانعی بود که از خارج بر سر راه تاریخ نگاری شیعه قرار گرفت و بر آنها تحمیل گشت اما همان مقدار آثاری هم که از شیعیان باقی مانده و نگاشته شده دارای نقاط ضعفی است که به آنها اشاره می شود:

1- یکی از این نقاط ضعف این است که مورخان ما بیشتر متوجه مسائل اعتقادی بوده و حداکثر کوشش خود را در باره امامت ائمه(ع) و فضایل و معجزات آنها مبذول داشته و از اختصاص دادن فصلی به مسائل سیاسی زمان ائمه(ع) و کیفیت مبارزات جهادی آنها خودداری کرده اند، هرچند در خلال همین روایات و نقل معجزات و فضایل، مسائل تاریخی مهمی وجود دارد که تا حد زیادی می تواند مشکلات تاریخی را حل کند.

2- در نقل حوادث، تنها به همان مقدار مورد نیاز اکتفا کرده و از نقل اصل واقعه به طور کامل خودداری کرده اند. در نتیجه، مسائل، پراکنده، مشوش و درهم گردیده و برای مرتب کردن و ارجاع آنها به اصول، به کوشش فراوانی احتیاج دارد و کاری بسیار سنگین است.

3- عدم اهتمام به رجال تاریخی از حیث توثیق و عدم آن، که نسبت به رجال حدیث اهتمام می ورزند، در صورتی که اهمیت مساله تاریخ کم نیست و انگیزه جعل و کتمان حقیقت در آن، بیشتر از مسائل فقهی صرف وجود داشته است. بنابراین، عدم اهتمام به رجال تاریخ نقطه ضعف دیگری درتاریخ نگاری ماست و بسیاری از مؤلفان کتب تاریخی ما از حیث مذهب، مجهول الحال می باشد.

4- در نقل وقایع تاریخی، مکان، زمان و مقارنات دیگر آنها ذکر نشده و در نتیجه، تعلیل، تحلیل و نتیجه گیری از این حوادث بسیار مشکل است.

5- نقل روایات متضاد و متناقض در کنار هم بدون تحلیل و جمع بین آنها; این کار اگرچه فی حد نفسه، ارزشمند و ناشی از اهتمامی است که به حفظ احادیث می دادند ولی خود مشکلی است و برای حل آن، باید زحمت کشید تا حقیقت را از میان آنها پیدا کرد.

نتیجه

با توجه به مجموعه مطالبی که ذکر شد، باید گفت که علمای شیعه علی رغم همه مشکلاتی که بر سر راهشان وجود داشته، با ایثار و از خود گذشتگی، نهایت سعی خود را نموده و در حد امکان، حقایق تاریخ را به ما منتقل نموده اند اما با وجود این، در حال حاضر، ما به اندازه برطرف کردن مسائل و مشکلات فکری و دینی خود، مطالب تاریخی در اختیار داریم. با استفاده از همین مواد پراکنده، می توان تاریخ صحیح اسلام را بازسازی و ارائه کرد.

پی نوشتها:

1- سید جعفر شهیدی، نهج البلاغه، نامه 31، ص 297

2- «...فتاس بنبیک الاطیب الاطهر صلی الله علیه و آله، فان فیه اسوة لمن تاسی و عزاء لمن تعزی فان احب العباد الی الله، المتاسی بنبیه و المقتص لاثره... .» (نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه 159)

3- زبیربن بکار، الاخبارالموفقیات، دکتر سامی مکی العانی، بغداد، مطبعة العانی، 1972 م، ص 331-334

4- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه مرعشی،1406 ق، ج 5، ص 129 و 130

5- محسن الامین، اعیان الشیعه، ج 1، ص 27

6- الاغانی، علی بن الحسین ابوالفرج اصفهانی،بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا،15

7- مکاتیب، خوارزمی، بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1970م، ص 166

8- بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411 ق، ج 67، ص 103، ح 21

9- اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی، مصطفوی، تهران، علمیه اسلامیه، بی تا، ج 3،ص 308، باب تقیه، حدیث 5

10- همان، حدیث شماره 4

11- فضل بن شاذان، الایضاح، محدث ارموی، تهران، دانشگاه تهران،1363، ص 301

12- الفصل فی الملل والنحل، ج 1، ص 290 به نقل از الغدیر، ج 3، ص 92

13- الشیعة والسنة، ص 4 -6 به نقل از علامه مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا و دیگر افسانه های تاریخی، سردارنیا، تهران، کوکب، چاپ دوم،1367، ص 47

14- ابن شهرآشوب، مناقب، ج 1، ص 3 و 4