چکیده :
تاریخ علوی گری در آناتولی و چگونگی نفوذ افکار و آراء تشیع در میان این گروه، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. در واقع، ریشه های علوی گری را باید در سال های بسیار دور؛ یعنی دوران سکونت ترکان در ماوراء النهر و مهاجرت آنان به آناتولی جست وجو کرد و حاصل آن الهیاتی التقاطی می باشد که از هرمکان جغرافیایی و هر مذهب و عقیده ای، توشه ای برداشته است. آن چه مسلّم است، رسوخ عقاید شیعی به علوی گری در قرن های پانزدهم و شانزدهم میلادی و اغلب از طریق دو جریان حروفیه و تبلیغات شیوخ صفوی در آناتولی صورت پذیرفت و علوی گری را به قزلباش گری مبدل نمود.
واژه های کلیدی: سلاجقه روم، عثمانیان، صفویه، آناتولی، بابائیان، قزلباشان، علویان، ترکیه.
روش تحقیق و محدوده پژوهش
تاریخ علوی گری، مانند بسیاری از گروه های مشابه آن در تاریخ، ریشه در قرن ها پیش داشته و زمانی طولانی را پشت سر گذاشته است. این موضوع، دارای تسلسل تاریخی و در مکانی معین به صورتی بسیار آرام تحول یافته و تا به امروز رسیده است و حاصل آن، ساختاری اجتماعی است که چندان هم گون نبوده است. به همین دلیل، تحلیل تاریخ آن با تمام ابعادش، درک مطلوب آن و بیان آن، چنان دشوار است که در چارچوب یک مقاله نمی گنجد. هدف این مقاله نیز، با گریز از چنین ادعایی و با توجه به شرایط کنونی علوی گری و بررسی شرایط تاریخی آن، ارائة یک طرح کلی تاریخی برای کمک به فهم آن است. می توان گفت که امروزه ارائه این طرح کلی در مقایسه با پانزده سال پیش آسان تر شده است؛ زیرا در این مدت، تحقیقات علوی گری، دوره ای که مغفول مانده بوده، سپری کرده است. با وجود این، راهی طولانی در پیش است که باید پیموده شود.
این مقاله به بررسی علوی گری در فاصله قرن سیزدهم تا شانزدهم میلادی می پردازد. انتخاب این دوره برای موضوع تصادفی نیست؛ زیرا این دوره مهم ترین دوره در زمینه سازی تاریخی واقعة علوی گری و در برگیرندة مهم ترین وقایعی است که در فهم علوی گری باید مورد توجه قرار گیرد.در محدودة این دوران، ارتباط علوی گری با تاریخ سیاسی ترکیه آناتولی و نقطة عطف این رابطه در چارچوب تاریخ داخلی منطقه، ساختار اجتماعی و ایدئولوژیکی علوی گری، مدت زمان پایه گذاری الهیات آن، عناصر و مفاهیم اصلی آن، تأسیس تشکیلات مذهبی و صوفیانه مختلف و ارتباطش با اقشار مختلف مردم بررسی خواهد شد.
چنین محدوده و چارچوبی، قطعاً مستلزم روش ها و اصولی جدی است. در این مقاله، روش نوین تاریخ اجتماعی به کار رفته است. کاربرد این روش ممکن است با اشتباه هایی همراه شود که برخی از آنها در آثار منتشر شدة دهة اخیر به چشم می خورد. اشتباه اول این است که به علوی گری، چه در تاریخ ترک و ترکیه و چه در تاریخ جهان اسلام، به صورت مستقل، واحد وجریانی استثنایی نگریسته شود. چنین نگاهی که علوی گری را به سرزمین آناتولی محدود می کند، نه تنها آن را از خط سیر تاریخی و فرهنگی طولانی در محیطی گسترده که در آن رشد کرده، دور می کند، بلکه باعث غیر قابل فهم شدن بسیاری از مسائل علوی گری شده و آن را از حالت اصلی خود خارج می کند. نمونه های بسیاری از این دست، در آثار منتشر شده دهة اخیر وجود دارد.
اشتباه دیگر در خصوص جنبة مذهبی علوی گری، آن است که الهیات علوی گری را مستقل از بدعت گرایی اسلامی و نهایتاً به صورت یک الهیات خاص این گروه بررسی کنیم؛ در حالی که با بررسی دقیق در می یابیم که اگر الهیات علوی گری آناتولی به دقت بررسی شود، شبیه سایر گروه های بدعت گذار، چون یزیدیه، اهل حق، نصیریه، دروزیه و ... است و نه حادثه ای مستقل در داخل ترکیه؛ به عبارت صحیح تر، علوی گری باید به مثابه ادامة یک جریان در بطن تاریخ ترکیه نگریسته شود.
اگر به علوی گری این گونه نگریسته شود، مفهوم تاریخ و الهیات علوی گری و درک عناصر تشکیل دهندة آن، ممکن خواهد بود. در غیر این صورت، بحث های نادرست و دیدگاه هایی بی منطق، چون «علوی گری دینی جداست؛ مذهبی از اسلام هست یا نیست؛ و خارج از حوزة اسلام و یا در بطن آن است» ارائه می شود که در سال های اخیر دیده شده است. افرادی این بحث ها را آغاز کرده اند که به پدیدة علوی گری، مستقل از پیشین? تاریخی آن نگریسته اند. به این ترتیب، فهم صحیح تاریخ علوی گری و الهیات آن که قسمتی از تاریخ آن نیز هست، باید پیش شرط مهمی برای مطالعه در این زمینه به حساب آید.
سومین خطا این است که تاریخ علوی گری را از زمان درگیری بر سر خلافت و بعد از رحلت رسول خدا (ص) به حساب آوریم. این خطا که بعضی از محققان مرتکب شده اند، به دلیل عدم رهایی از تأثیرات اعتقادی آنها ست و این که تمایل دارند ریش? علوی گری را به زمان های دور بکشانند و این باعث مشکلات مهمی به لحاظ زمانی و مکانی و [نیز] خلاف تاریخ می شود؛ در حالی که این مسئله فقط درباره تشیع امامی صدق می کند. در این مقاله، از این اشتباهات پرهیز شده است.
مطلب مهم دیگر، دربارة روش تحقیق در بررسی های مربوط به علوی گری است. چنان که می دانیم مقارن سال های 1990م، علوی گری به موضوع روز کشورهای اروپای غربی، هم چون آلمان - که کارگران ترک بسیاری در آن سرزمین مشغول به کار هستند - هلند، فرانسه و ... تبدیل شد و جامعه شناسان و مردم شناسان بسیاری به پژوهش دربارة علوی گری روی آوردند. در بخش عمده ای از آثار منتشر شده، رشد تاریخی عقیدتی علوی گری و نیز مفهوم اصلی عقاید و رموز آن، به گونه ای شتاب آلود و بدون فهم درست، با تعبیر و تفسیرهای سطحی و محدود به موضوع تحقیق و نادرستی های بسیار ارائه شده است.
به نظر می رسد دلیل این مسئله، محققانی هستند که علی رغم تسلط بر نظام علوم اجتماعی، فاقد سرمایةعلمی محکمی دربارة وضعیت تاریخی علوی گری بوده اند. در دوران اخیر به این کمبود پی برده شده است؛ زیرا معلوم شده است که اگر این اطلاعات صحیح نباشد، فهم «ذهنیت علوی گری»؛ یعنی نگاه علویان به خود و دیگران و عوامل تاریخی به وجود آورنده این نگرش، ممکن نخواهد بود. این در حالی است که درک این ذهنیت مهم ترین مسئله تحقیق در خصوص علوی گری است. مسئله مهم دیگر، برخورد تاریخی کاملاً غیر علمی است که امروزه در توضیح تاریخ علوی گری ارائه شده است. این برخورد که بعضی از متشخصان و روشن فکران امروزی علوی مرتباً آن را تکرار می کنند، نگاهی تاریخی است که با نتایج به دست آمده از تاریخ نگاری جدید منافات دارد و در بسیاری از موارد مقابل آن است. این نگاه تاریخی ساختگی و انحراف آمیز است؛ هر چند می توان عوامل روانی موجود در پس زمینة این بینش را که قصد تعالی بخشیدن به علوی گری و تعیین جایگاهی خاص به آن در خط سیر تاریخ ترکیه دارد، درک کرد؛ لیکن از آن جا که این انحراف سبب گمراهی نسل های بعد می شود، تصحیح آن ضرورت دارد. تصحیح و پرداختن به این موضوع نیز بسیار سخت است و معمولاً واکنش های شدیدی در پی دارد.
منابع، مآخذ، مفاهیم و دشواری ها
در چنین شرایطی، مشکل مهمی که در برابر ارائه دیدی تاریخی آن گونه که بیان شد وجود دارد، منابع و مآخذ است. چنان که می دانیم، علوی گری، تاریخ مکتوب و یا رسومی اعتقادی، مانند تشیع نداشته است و لازم به تاکید است که بررسی تاریخ تشیع به مثابه تاریخ علوی گری، کار درستی نیست. در نتیجه محقق برای جمع آوری اطلاعات درباره وقایع سیاسی و اجتماعی که بتوان آن را تاریخ برونی علوی گری نامید، به منابع دورة عثمانی و گاهی نیز منابع دوران اولیه صفویه، نیاز خواهد داشت و در عین حال که نباید تاریخ علوی گری و تاریخ صفویه را با هم خلط کند، مجبور است که اغلب به وقایع نامه ها و اسناد آرشیو عثمانی تکیه کند. این دسته را می توان منابع رسمی خواند؛ زیرا مهم ترین مشکل آنها این است که تحت تأثیر حکومت مرکزی عثمانی یا طبق نظر دولت صفویه که با عثمانی ها در حال جنگ بود، نوشته شده اند. این مسئله تا حد زیادی جبران شدنی است، لیکن مشکلی که باقی می ماند این است که منابع مذکور برای بیان کامل تاریخ برونی علوی گری ناکافی اند. علاوه بر این، در تاریخ های مختلف و نیز در سیاحت نامه هایی که برخی از سیاحان اروپایی، پس از دیدار از ترکیه نگاشته اند، مطالبی درباره علوی گری و علویان دیده می شود. این مطالب بسیار مختصر و مربوط به قرن های هفدهم، و اغلب، هجدهم و نوزدهم است. هم چنین شجره نامه هایی که در دست بعضی از دده های علوی اند (سیادت نامه ها) و فرمان ها نیز غالباً اسنادی هستند که تحت نفوذ دولت عثمانی بوده اند؛ چنان که مشاهده می شود، محققی که می خواهد تاریخ علوی گری را بنگارد ناگزیر است به مطالب و مآخذ غیر علوی اکتفا کند.
گروه دوم منابع، متعلق به خود علویان است که می توان آنها را به دوگروه کتبی و شفاهی تقسیم کرد. مشکلات استفاده از این منابع بیشتر است؛ زیرا، اولاً قسمت مکتوب آن در زمان های بسیار متأخر آغاز شده است؛ مثلاً، قدیمی ترین آنها مربوط به قرن هجدهم است و ثانیاً، در نگارش آنها دقتی صورت نگرفته است و بیش از آن که مطالبی دربارة شکل گیری تاریخ برونی علوی گری ارائه دهند، به آن چه تاریخ درونی گفته می شود؛ یعنی باورها، مراسم مذهبی، بعضی از شخصیت های مهم تاریخی و زندگی اولیای بکتاشی، می پردازند.دسته دوم منابع [شفاهی]، «مناقب نامه ها» و «نفس ها» (اشعاری که اصول عقاید بکتاشی علوی در آنها بیان شده است) می باشند. دسترسی به این منابع و مکتوب کردن آنها و بعضی روایات شفاهی غیر ممکن است.
بدین ترتیب، پی از نگاهی به مشکل استفاده از منابع، به مفهوم علوی گری می پردازیم. امروزه ترکیه با مشکل مفاهیم مختلفی رو به روست که علوی گری نیز از آن جمله است. در رأس مفاهیمی که از پیوند های تاریخی خود فاصله گرفته و به گونة دیگری استعمال و تفسیر شده است، واژة «علوی گری» می باشد. احتمالاً به دو دلیل علویان بر استفاده از این واژه، اصرار دارند: اول، این که این واژه مشتق از نام حضرت علی(ع) است که در مرکز اعتقادات علوی گری قرار دارد و دوم این که این اصطلاح در قیاس با نام هایی، چون قزلباش، رافضی، زندیق، ملحد و ... که از خارج به آنها اطلاق شده است، جنبه تحقیرآمیز ندارد و برعکس، چون از نام داماد پیامبر (ص) اخذ شده است، به ایشان بزرگی و افتخار نیز می دهد.
در حالی که امروزه چنان که متخصصان بین المللی نیز اشاره کرده اند، کلمة «قزلباش» در اصل یک نام تاریخی است که در دورة صفویه رواج یافت و معنای حقارت آمیزی ندارد. توضیحات تاریخی درباره این واژه نیز به خوبی مشخص است. واژة «علوی» با این که بسیار قدیمی است، اما معنی وسیعی دارد که با علوی گری در ترکیه هیچ ارتباطی ندارد. در زمان ها و مکان های مختلف جغرافیایی جهان اسلام، از طرف محافلی که هیچ پیوند دور و نزدیکی با علوی گری ترک ها نداشته اند و در چارچوبی کاملاً متفاوت، «علوی» به مفهوم «از نسل امام علی(ع) بودن» به کار رفته است. استفاده از آن در خصوص علوی گری ترکیه نیز در قرن نوزدهم صورت گرفته است. اصطلاح علوی در عین حال دربارة نصیریان نیز به کار رفته است که با علوی گری ترکیه به لحاظ زمانی، مکانی و اعتقادی رابطه نزدیکی ندارد. هم چنین استفاده نابجا از بسیاری از مفاهیم، مشکلات متعددی برای پژوهش گران این عرصه ایجاد کرده است.
مشکل دیگر در این خصوص، تلاش روشن فکران امروزی علوی در تعریف واژه علوی گری با مفاهیمی نظیر انسان گرایی، دموکراسی، لائیسم و مساوات گرایی است که واژگانی جدید هستند. هدف از اصرار آنها بر این امر، تعریف علوی گری به مثابه یک ایدئولوژی مدرن است تا پیش داوری ذهنی کهن در اندیشه طبقه نخبگان کمالیست غیر علوی را بزدایند و با نشان دادن این که این واژه هیچ ارتباطی با ریشه تاریخی علوی گری ندارد، به آن مشروعیت دهند . این خطری جدی برای نسل های آینده است. در رأس مسائل مورد تردید در تاریخ علوی گری، خطای روش شناسی درباره آغاز تاریخ علوی گری است؛ یعنی این که تاریخ علوی گری در آناتولی، از کجا و چه زمانی باید آغاز شود تا عاری از خطا باشد؟
بسیاری از علویان و محققان علوی گری، زمان برخورد حضرت علی (ع) و معاویه بر سر خلافت را آغاز علوی گری می دانند. مسئله ای که در نگاه اول، این نظریه را صحیح می نمایاند، شخص حضرت علی (ع) است که موضوع اصلی اعتقادات علوی گری است. منطق و اساس این دیدگاه چنین است که وقتی علوی گری، پیرامون حضرت علی (ع) به وجود آمد و آن حضرت را در مرکز اصول عقایدش قرار داد در این صورت آغاز آن باید با حضرت علی (ع) مرتبط باشد. این نقطه آغازین، دربارة تشیع صدق می کند و در واقع آغاز تاریخ تشیع از همین جاست. انتقال اعتقاد به حضرت علی (ع) در علوی گری چنان که در سطور بعد خواهد آمد اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم میلادی است. به همین دلیل، آغاز تاریخ علوی گری نیز، سرزمین های عربی که درگیری های خلافت در آن جا صورت پذیرفت، نیست؛ بلکه ناحیة آناتولی است. البته زیربنای علوی گری و ساختار باورهای آن بر جغرافیای وسیعی تکیه دارد که از آناتولی تا آسیای مرکزی و شبه جزیرة بالکان امتداد می یابد.
دومین شبهه، در خصوص زیر بنای اجتماعی علوی گری است. امروزه گروه های علوی با توجه به ریشه قومی خود، شامل عناصر مختلفی می باشند. ترک های علوی، کردهای علوی، ترک های علوی کرد شده، کردهای علوی ترک شده، ابدالان و علویانی که از پنج الی شش نسل یا ادوار پیش تر علوی شده و از نظر ریشه ای از نوادگان مردمان بومی آناتولی می باشند. تشخیص و تثبیت آنها و معلوم کردن تعداد و نسبت ها یشان طبق آمار و ارقام [موجود] و تهیه آمار قطعی از آنان غیر ممکن است. این نکته نیز درست است که اغلب علویان، [نخست] ریشة ترکی و در درجة دوم ریشه کردی دارند.امروز در بین نویسندگان این دو گروه، کشمکشی بر سر تقدم علوی گری وجود دارد؛ با این حال، علوی گری اساساً در بین کدام گروه و قوم به وجود آمده است؟
سومین شبهه، موضوع اصول اعتقادی علوی گری است. علوی گری دارای اصول اعتقادی مکتوب و نظام مند نیست. اصول عقاید موجود نیز شفاهی و به صورت اسطوره ای عرضه شده و حاصل یک التقاط گسترده است که خود باعث ایجاد مسائلی جدی شده است. در این خصوص باید بر سه نکته اصلی تاکید کرد: 1 روند شکل گیری این اعتقادات و عوامل مؤثر بر آنها چیست؟؛ 2 عناصر تشکیل دهنده این اعتقادات کدامند؟؛ 3 این اعتقادات چگونه اند؟ این مقاله به مسائل فوق می پردازد.
آخرین و مهم ترین شبهه، تقسیم تاریخ علوی گری به دوره های مختلف است؛ به عبارت دیگر، تثبیت دوره هایی که این تاریخ را تشکیل داده اند و نقطه عطف مسائلی که تاریخ درونی و برونی علوی گری را دربرمی گیرند کدام است؟ و چرا؟ پاسخ به این سؤال ها اهمیت زیادی دارد. در صورت تفکیک نادرست این دوره ها، ارزیابی صحیح وضعیت امروزی علوی گری نیز ممکن نخواهد بود. به همین دلیل، اگر علوی گری در آناتولی یا به عبارت صحیح تر پدیده ای که در جغرافیای ترکیه به وجود آمده که به نظر می رسد چنین باشد - مهم ترین و بزرگ ترین واقعه ای که علوی گری را به حرکت در آورده و در یک سیر تاریخی طولانی به روزگار کنونی منتقل کرده است، بدون شک عصیان بابایی هاست. درک صحیح ماهیت و محتوای این عصیان، باید نقطه اصلی فهم و چگونگی تکوین پدیدة علوی گری در ترکیه، مد نظر قرار گیرد.
عصیان بابایی ها؛ زیر بنای تاریخ علوی گری یا اجتماع بدعت گرایی اسلامی در ترکیه قرن هفتم هجری/ سیزدهم میلادی
در دوران سلجوقیان و عثمانی ها، عصیان ها و جنبش های اجتماعی فراوانی بر ضد حکومت مرکزی در ترکیه روی داده است؛ اما در بین آنها، تنها دو عصیان با جمع آوری محافل غیر سنی، پیرامون خود، تبدیل به نهضت هایی اجتماعی عقیدتی شده اند که تا به امروز وجود دارند. یکی از آنها که موضوع بحث خواهد بود، «عصیان بابایی ها» ست که در سال 40 1239م در عصر سلجوقیان آناتولی روی داد؛ و دیگری قیام شیخ بدرالدین سماونه ای است که در سال 1416م در دورة عثمانی ها به وقوع پیوست. هر دو قیام زیربنای لازم برای تشکل علوی گری را فراهم آوردند؛ اولی در آناتولی و دومی در شبه جزیرة بالکان.
عصیان بابایی ها حرکتی اجتماعی بود که توده های کوچ نشین و نیمه کوچ نشین بدعت گرای ترکمن که به صورت پراکنده در آناتولی در عهد سلجوقیان می زیستند، به وجود آوردند، هر چند عده ای از مردم بومی منطقه را هم با خود همراه کرده بودند. این عصیان نام خود را از دو شیخ به نام های «بابا الیاس خراسانی» که ساکن آماسیه بود و رهبری عصیان را به عهده داشت و «بابا اسحاق» ، خلیفه اش، گرفته است هر دوی آنها به طریقت وفائیه منسوب بودند که در قرن هفتم هجری / سیزدهم میلادی در خاورمیانه، خصوصاً در ایران، عراق و آناتولی نفوذ زیادی داشت. دربارة این عصیان تحقیقات علمی زیادی انجام نگرفته است، اما در آثار عامه پسند که در دهة 1990 دربارة علوی گری منتشر گردید، به صورت گسترده ای مطرح شده است. این مطلب، نشان دهندة پذیرش عصیان بابایی ها به عنوان اساس تشکل علوی گری در تاریخ ترکیه است. در واقع، همان طور که در پژوهش هایی که تا امروز صورت گرفته، عصیان بابایی ها، به ویژه در مناطق مرکزی و جنوب شرقی آناتولی، حرکتی اجتماعی بود که بین مردم کوچ نشین و یک جانشین این ناحیه که زیر فشارهای اقتصادی اجتماعی و حتی روانی می زیسته اند، بر ضد حکومت سلجوقی، در محیط پر کشمکش اجتماعی اقتصادی صورت گرفته است. در این عصیان، از اعتقادات بدعت گرای افراطی و شایع «مهدویت» به مثابه ابزار ایدئولوژیک در بین توده های مذکور استفاده شده است. در نتیجه، عصیان، در زمان خود مؤثر واقع شده و با ایجاد وحدت بین توده های خارج از اسلام تسنن و صحرا نشین، تجمعی برپا کرده است. همان طور که شخصیت رهبران عصیان نشان می دهد، یک طریقت، این تجمع را سازماندهی کرده و این، نخستین حرکت با مرکزیت اسلام تحریف شده در آناتولی است.
نابسامانی های اقتصادی و اجتماعی که در زمان حکومت غیاث الدین کیخسرو، سلطان سلجوقیان آناتولی، به وجود آمد، این توده ها را در شرایط بسیار سختی قرار داد. بدین سبب، با شوق زیاد به تبلیغات سازماندهی شده بابا الیاس پیوسته، قیام کردند. بابا الیاس خود را فرستادة خداوند و مجهز به اختیارات الهی معرفی می کرد که با هویت «مهدی»، بهشت را در دنیا به آنان وعده می داد. این عصیان بزرگ که بابا اسحاق، خلیفة بابا الیاس، آن را به صورت بالفعل اداره می کرد، در مناطق جنوب شرقی و مرکزی آناتولی به سرعت گسترش یافت [که مناطقی] از کفر سود تا آدی یامان، ملطیه و حوالی آن، از آماسیه تا توقات، سیواس، چوروم و حوالی یوزقات امروز؛ و از آن جا تا نزدیکی قیر شهر را دربرمی گرفت. بابایی ها، نیروی سلجوقیان را دوازده بار به هزیمت وا داشتند. سرانجام، سلجوقیان با استفاده از سربازان مزدور فرانک در دشت مالیا، نزدیکی قیر شهر، بابایی ها را به سختی شکست دادند و آنان را قتل عام کردند. افرادی که جان سالم به در برده بودند، به اسارت در آمدند و به قونیه منتقل شدند. کسانی نیز که موفق به فرار شدند در مناطق دور دست پراکنده و مخفی شدند. [سرنوشت رهبران قیام نیز چنین بود:] بابا الیاس در آماسیه و بابااسحاق در جنگ مالیا کشته شدند.برای فهم صحیح عصیان بابایی ها باید به این موارد توجه شود: این عصیان قبل از هر چیز حرکتی بر ضد حکومت مرکزی بود و می توان گفت حرکتی اجتماعی با اهداف سیاسی بود و هرگز جنگی مذهبی بر ضد اسلام اهل تسنن نبود. روشن ترین دلیل این است که هدف عصیان فقط و فقط حکومت سلجوقیان بوده است، نه مردم مسلمان سنی. طبق تحقیقات انجام شده، این عصیان خارج از مذهب و بر ضد حکومت، کوچک ترین رابطه ای با تشیع نداشته است. هم چنین نباید فراموش کرد که عصیان بابایی ها، یک درگیری اجتماعی بین توده های شهری و کوچ نشین بود که در نتیجة قیام گروه دوم، بر ضد گروه اول، تصویر و محتوای یک اعتراض اجتماعی شکل گرفت.عصیان بابایی ها به سختی و به قیمت قتل عام و سرکوب عده زیادی انجام شد، با این همه، باعث وحشت حکومت گردید. و سلطان را از قونیه فراری داد و دولت سلجوقی را بسیار تضعیف کرد. عصیان بابایی ها، کارکرد اصلی خود را بعد از این مرحله به اجرا گذاشته است؛ در واقع مردمی که عصیان به حرکت در آورده بود، مهم ترین و مساعد ترین زمینه را برای همه حرکت های بعدی تبلیغاتی، مذهبی و تصوف ضد اسلام سنی در آناتولی، ایجاد کرده اند. یکی از مهم ترین حرکت های دینی اجتماعی در تاریخ ترکیه، حرکت ابدالان روم است؛ واقعه ای که عصیان بابایی ها آن را وارد صفحات تاریخ کرد و علوگری بکتاشی گری بر روی همین میراث ظهور کرد و رشد یافت.
از عصیان باباییان تا ابدالان روم، از ابدالان روم تا بکتاشیان
باباییانی که بعد از جنگ «مالیا» نجات یافته بودند، هم زمان با استیلای مغولان در 1246م بدون این که تحت هیچ گونه فشاری باشند، به امید زندگی در محیطی آرام تر، تصمیم گرفتند به مناطق مرزی بیزانس بروند؛ خصوصاً به امیر نشین های آل منتشه، آل آیدین و آل عثمان که در نواحی مرزی قرار داشتند. آنها ضمن پیوستن به عملیات فتوح، عقاید دینی خود را نیز منتشر کردند. فواد کوپرولو مطالبی را در این خصوص به طور مفصل در نوشته ها و کتاب های مختلف آورده است.در این دوران که مصادف با اوایل سدة چهاردهم میلادی می باشد، درویش های بابایی در بین مردم به نام ابدالان روم خوانده می شدند. آنها در پاسخ به این سؤال که چه کسانی هستند؟ می گفتند: مرید بابا الیاس از طریقت ابوالوفا هستیم. بدین ترتیب نشان می دادند که نام سید ابوالوفا و بابا الیاس را هنوز فراموش نکرده اند. چنان که مشاهده می شود در این دوره هنوز اسمی از «حاج بکتاش ولی» در میان نیست. از آن جا که بین امیرنشین های فوق، فقط امیرنشین عثمانی، امکان ایجاد حکومتی گسترده را پیدا کرد و تاریخی مکتوب به وجود آورد، تنها از این طریق می توان به آداب و رسوم شفاهی رایج در بین آنان دست یافت. بنابراین فقط شناخت ابدالان روم که در قلمرو دولت عثمانی می زیستند آن هم فقط شخصیت های مشهور آنها ممکن است.
اگر سایر امیرنشین های مرزی نیز می توانستند چنین تاریخ مکتوبی داشته باشند، شناختن ابدالان روم ساکن آن مناطق ممکن بود. این قبیل درویش ها که تعداد و نوع فعالیت ها یشان در قرن چهاردهم میلادی در آناتولی مجهول است، یک جریان قوی اسلام بدعت گرا (کج آیین) به وجود آورده بودند. آنها به هنگام فتوح، با غازیان روم متحد شده و بسیاری از آنان را مرید خود کرده بودند. وقایع نامه ها و اسناد بایگانی شدة عثمانی ها، این مطلب را تأیید می کنند.
این اسناد که منبع مقالة مشهور و منظم «دراویش مستملکه گر ترگ» تالیف عمر لطفی برقان بوده اند، نشان می دهند که این درویش ها در همه جای خاک عثمانی حضور داشته اند؛ دراویشی، مانند گیئکلی بابا، ابدال موسی، ابدال مراد، قزل ولی، سید علی سلطان و ... که در سراسر قرون چهاردهم و پانزدهم میلادی در گشت و گذار بودند و تاریخ منقبوی خود را نیز به وجود آوردند، هم چنین مجموعه ای از متون غنی درباره آن قرن ها که در دوران بعدی به صورت مکتوب در آمد، بر جای گذاشتند.
از آن جا که این مجموعة متون از طریق بکتاشیان که از بطن این آداب و رسوم ظهور یافتند و به صورت طریقتی در آمدند شناخته شده اند، امروزه آنها را مناقب نامه های بکتاشی می نامند. این در حالی است که در این متون ، حتی یک بار از کلمة بکتاشی به عنوان لقب این دراویش استفاده نشده است. دراویشی که مناقب نامه ها را پدید آورده اند،خود را ابدال رومی می نامیدند.هنگامی که این متون به خوبی بررسی شوند، به راحتی می توان درویش هایی که با روش زندگی خود، اصول اعتقادی اسلام بدعت گرا را ارائه کردند، تصور نمود. آنها با مو و ریش و بعضاً سبیل و ابروی تراشیده، بالاتنه عریان، پوست حیوانی بر دوش، گردن بندی استخوانی و زنگوله دار بر گردن، کشکولی بر کمر و تبری در دست، به گشت و گذار مشغول بودند. آنها به حلول خداوند در وجود آدمی معتقد بودند؛ [به این صورت] که این روح پس از مرگ به کالبد دیگری منتقل شده، دوباره با بدنی نو به دنیا می آید. آنان به دلیل عدم اقامه نماز و روزه، و استعمال مسکرات و مواد مخدر، مورد طعن و گاهی تحقیر مردم و علمای شهرهایی قرار می گرفتند که از آنها عبور می کردند؛ در حالی که در دشت ها و استپ ها شدیداً مورد احترام قرار می گرفتند و با آنان مانند اولیاء رفتار می شد. ایشان گروه هایی تحت عنوان شیخی که مورد ارادتشان بود، تشکیل می دادند و گاهی بین آنها رقابت ها و حتی زد و خوردهای شدیدی روی می داد.آنان خود را مسلمان معرفی می کردند و در شهرهای فتح شده، زاویه و خانقاه می ساختند و اسلام خاص خود را در بین مردم مسیحی و بومی منطقه نشر می دادند. افسانه ها، داستان های قدیسان آن جا و حتی قصه های کتاب مقدس را با آداب و رسوم خود وفق داده، مناقب نامه های جدیدی به وجود می آوردند. این اقدامات تصادفی نبود، بلکه اساساً روشی برای ترویج مفاهیم دینی مورد نظرشان در این مناطق بود. امروزه صدها روستا به نام های ایشان موجود است که مقبره های این درویشان هم در آن جاست. چنان که پیداست، بیشتر «دده ها» و اجاق های امروز (در آناتولی) چون از نسل آنانند، به نام های آنان نیز خوانده می شوند؛ به عبارت دیگر، اکثر دده های علوی امروزین نواده های درویش ها و شیوخی هستند که ابدالان روم خوانده می شدند. آنان در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی همراه مریدان خود به فتوحات عثمانی ها در روم ایلی پیوستند ومستقیماً در توسعه قلمرو عثمانی ها سهیم شدند. در مقابل، سلاطین عثمانی به آنها املاکی واگذار کردند؛ از پرداخت مالیات معافشان کردند؛ موقوفاتی به آنها اختصاص دادند و برایشان زوایا و تکایایی ساختند.توجه و علاقة بسیار سلاطین اولیه عثمانی به این درویشان، تصوراتی را برای محققان در موضوع علوی گری به وجود آورده است. در رأس این پندارها، مسئله علوی بودن ابدالان روم و در نتیجه، علوی بودن سلاطین دولت عثمانی قرار دارد. چنین تفسیری به دلیل اختلاط اسلام بدعت گرا که این جماعت به آن منسوب بودند با اعتقاد به حضرت علی(ع) و دوازده امام است که ایشان در آن دوره، هنوز با این اعتقادات آشنا نبودند؛ این نتیجه گیری کاملاً غیر علمی است. محققان غربی، این مسئله که در آناتولی قرن های سیزدهم و چهاردهم میلادی به ردپای تشیع برخورد نشده است، مکرراً گزارش و بررسی کرده اند. در تحقیقات مذکور، به این موضوع توجه نشده است که نزدیکی سلاطین اولیه عثمانی به ابدالان روم، از سیاست آنان برای بهره برداری مادی و معنوی از ابدالان در فتوحات آن قرن ناشی می شد. در سنی بودن سلاطین عثمانی که به ابدالان توجه می کردند، هیچ تردیدی نیست؛ هر چند مانند قرن شانزدهم میلادی، اعتقادات افراطی و شدیدی به تسنن نداشتند، دلیلی نیز بر علوی بودن آنها وجود ندارد.این اسلام بدعت گرا و پر طرفدار که ابدالان روم معرف آن بودند، بیانگر یک جریان عرفانی بزرگ است که در قرن های دوازدهم و سیزدهم میلادی تأثیر وسیعی بر خاورمیانه گذاشت. این جریان مشهور که اجداد و پدران ابدالان روم؛ یعنی طریقت هایی، چون وفائیه که باباییان بدان منسوب بودند یسویه و حیدریه را در آغوش خود پروراند، چیزی جز حرکت قلندریه نبود. حیدریه از منسوبان به این جریان، طریقتی بسیار نیرومند بود که از هند تا آناتولی انتشار یافته بود. در اوایل قرن سیزدهم میلادی، یعنی آغاز استیلای چنگیز، مانند پیروان سایر طریقت ها، تعداد زیادی از درویش های حیدری وارد آناتولی شدند، که به احتمال زیاد، حاج بکتاش نیز یکی از آنان بوده است. حاج بکتاش با پیروی از بابا الیاس، از خلفای طراز اول شده بود، با وجود این مقام، به سبب کشته شدن برادرش منتش در سیواس که به عصیان باباییان پیوسته بود، از این قیام کناره گرفت. وی نمی دانست که با این انتخاب، زمینه ظهور بکتاشیه فراهم آمده و در تاریخ ترکیه سنگ بنای تشکلی جدید را نهاده و نقش تاریخی آیینی مهمی ایفا خواهد کرد.
بنابر تاریخ عاشق پاشازاده که سرآمد منابعی است که به وی پرداخته، حاج بکتاش همراه با برادرش به بابا الیاس منسوب و به این ترتیب «وفایی» بودند. وی پس از عصیان باباییان در صولوجه قراهویوق ساکن شد و در همان جا نیز زندگی اش را به پایان برد. در هیچ یک از آثار تاریخی، شواهدی مبنی بر این که وی، طریقتی تأسیس نموده باشد، وجود ندارد، ولی چون طریقت بکتاشیه نام خود را از وی گرفته است، تصور می شود که مؤسس این طریقت بوده باشد. در واقع، کسی که زمینه لازم برای تشکیل این طریقت فراهم نموده؛ در قرن شانزدهم میلادی در تکیه صولوجه قراهویوق رشد کرده؛ وارد سرزمین عثمانی شده و با پیوستن به عملیات فتوح، آیین حاج بکتاش را بین غازیان عثمانی منتشر کرده است، «ابدال موسی» بود که می توان گفت به حاج بکتاش حیاتی دوباره بخشید و پس از مرگ حاج بکتاش، برای او خدماتی انجام داد که سبب شهرت او شد. مهم این است که بکتاشیه، حدود دویست سال پس از حاج بکتاش در اوایل قرن شانزدهم میلادی توسط «بالم سلطان» تشکیل شد و از این طریق با ابدالان روم و به واسطه آنان با باباییان ارتباط یافت و بدین ترتیب، در آغاز چه به لحاظ زمینه های اجتماعی و چه از نظر اعتقادی، زمینه ای مشترک با علوی گری یافت. در تحقیقات مربوط به علوی گری، این پیوند و وابستگی، اغلب به صورت نادرست تفهیم شده و اختلاط یافته است، اما ایرن ملیکوف در آخرین کتابش آن را به خوبی توضیح داده است. با توجه به مطالبی که گفته شد، علوی گری که واقعه ای مربوط به اواخر قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی است، باید به مثابه تصویری جدید از اسلام بدعت گرا در خاک ترکیه و محصولی تاریخی پس از عصیان بابایی ها مطالعه گردد.
سومین زمینه بسیار مهم تاریخی، حروفیه است که در قرن های چهاردهم و پانزدهم میلادی در گسترة آناتولی تبلیغات وسیع و مؤثری داشته است. حروفی گری که در گسترش اسلام بدعت گرا در آناتولی حداقل به اندازة عوامل مذکور تأثیر داشت از مهم ترین عوامل تاریخی است که موجب استقرار عقیده الوهیت وحدت وجودی در علوی گری شده است.
نفوذ عقیدة وحدت وجود در اسلام بدعت گرای آناتولی: تأثیرات حروفیه
به استثنای فواد کوپرولو و عبدالباقی گولپینارلی، اکثر محققانی که تاکنون دربارة اسلام بدعت گرای موجود در آناتولی، چون قلندریه، ملامیته، بکتاشیه و علوی گری تحقیق کرده اند، درباره تأثیرات حروفیه بر این گروه ها یا هیچ توجهی نکرده اند یا آنها را حقیر انگاشته اند و بسیار کم به آن پرداخته اند. دلیل این بی توجهی، یا عدم شناخت حروفیه است یا این برداشت که حروفیه تنها جریانی عرفانی است که به اسرار پنهان حروف پرداخته است. در سال های اخیر، ملیکوف و میشل بالیوه به این مسئله توجه کرده اند. ماهیت اصلی حروفی گری، بسیار فراتر از آن تصوری است که نامش در ذهن ها ایجاد می کند، حروفی گری برداشتی بسیار قوی از «الوهیت وحدت وجودی» است. اگر از این زاویه به حروفیه نگریسته شود، این مفهوم را در اعتقاد به خدا، از اصول اعتقادی علوی گری به وضوح می توان دید.
حروفیه در نیمه دوم قرن چهاردهم میلادی، در نتیجة اختلاط مذاهب متفاوت در آذربایجان ظهور کرد و محافل غیر سنی را در تمام خاورمیانه و مصر تحت تأثیر قرار داد. این تأثیر، از اواخر قرن چهاردهم میلادی و در طی قرن های پانزدهم و شانزدهم در آناتولی و روم ایلی و تمام سرزمین عثمانی آشکارتر شد. حروفیه، اعتقادات و باورهای بقایای ادیان باستانی ایران را به طور گسترده با مسیحیت و آیین عرفانی یهود و اعتقادات نو افلاطونی پیوند داد و در یک ماهیت عرفانی در استرآباد ظهور یافت. عده ای بر این عقیده اند که حروفی گری نوعی مذهب التقاطی است و بعضی آن را مذهبی مستقل می دانند، ولی می توان گفت که در عقیده وحدت وجود، وارث اندیشه های منصور حلاج است. فضل الله استرآبادی، بانی حروفیه، در دوره اقتدار امپراتوری تیمور ظهور کرد و اعتقاداتش را منتشر کرد، لیکن فعالیت های او شدیداً ممنوع و خود وی نیز در سال 1394م اعدام شد. حروفیان که بعد از این واقعه به شدت تحت تعقیب قرار گرفتند، پیرامون «احمدلر» گرد آمدند، ولی پس از سوء قصد وی به جان شاهرخ تیموری در سال 1427م، از مرگ رهایی نیافتند؛ دستگیر شدگان اعدام شدند و اجسادشان به آتش کشیده شد. در سال 1467م نیز قیامی که به رهبری دختر فضل الله استرآبادی بر ضد جهان شاه قراقویونلو روی داد، به شدت سرکوب شد و دختر شیخ همراه با حدود پانصد نفر از اطرافیانش اعدام شدند و اجساد آنها سوزانده شد. پس از این رویدادها که منجر به تعقیب و قتل عام حروفیه شد، اکثر آنان به سوریه، مصر و آناتولی پناهنده شدند که این مسئله کاملاً روشن است. عده ای از آنان به روم ایلی رفتند و با انتساب به برخی طریقت ها، به طور پنهانی به ترویج اعتقاداتشان پرداختند.
انتشار حروفیه در آناتولی، مرهون میر شریف شاعر بزرگ آذری و شیخ حروفی؛ یعنی عمادالدین نسیمی است. (د: 1408 م) به نظر می رسد که میرشریف و برادرش آثار زیادی از جمله کتاب های فضل الله استرآبادی را به آناتولی آوردند و عمادالدین نسیمی نیز تبلیغات گسترده ای در خصوص حروفیه انجام داده است. با این حال، حروفیان در خاک عثمانی نیز از تعقیب و قتل خلاصی نیافتند. سلسله ای از اسناد مهم متعلق به قرن شانزدهم میلادی نشان می دهد که حروفی ها به ویژه ]= با شدت بیشتری [ در شهرها و روستاهای بالکان تحت تعقیب قرار گرفتند و بسیاری از آنها اعدام شدند و اجسادشان در آتش سوخت. وقایعی که این اسناد بازگو می کنند و اشخاصی که موضوع این اسناد هستند اگر بالفعل نبوده باشد به طور مسلّم افرادی بودند که از عقاید حروفیان متأثر شده و احتمالاً منسوب به قزلباشان بوده اند.به رغم تعقیب و مجازات شدید، کثرت افرادی که به طریقت های صوفیانة مختلف منسوب بودند و تبلیغات حروفی می کردند، قابل توجه اند. شاعران مهم قزلباش که در قرن شانزدهم میلادی زیسته اند، مانند حیرتی، محیطی، ویرانی و یمینی، از این زمره اند؛ به نحوی که اعتقاد به حلول که از طریق حروفیه انتقال یافته بود، در اشعار بسیاری از قزلباش ها مشاهده می گردد. اعتقاد به حلول و مهدویت بیشتر از تفاسیر حروفیه درباره حروف بر علوی گری تأثیر گذاشته است. اساس اعتقاد حروفیه را می توان چنین خلاصه کرد که فضل الله استرآبادی مظهر خداست؛ یعنی خداوند در کالبد فضل الله قابل رؤیت است و وی همان مهدی است که در نزدیک قیامت ظهور کرده، مسلمانان، مسیحیان و کلیمیان را نجات خواهد داد. پایة اعتقاد به حضرت علی (ع) به عنوان مظهر خداوند، که در اعتقاد قزلباش ها وجود دارد، از این جا نشأت گرفته است. این عقیده که حلول خداوند در بدن انسان است، هنگام پراکنده شدن حروفیان در آناتولی و روم ایلی بر ملامتیان، بایرامیه، قلندریه و از طریق ایشان بر بکتاشیان نیز تأثیر گذاشته است.
باید در نظر داشت، تفاسیر فضل الله استرآبادی که از نظام های پیشین عرفانی وحدت وجودی در خاورمیانه قدیم نشأت گرفته بود و اعتقاد به حلول در بین حروفیان تا حد زیادی با رسم منصور حلاج در بین صوفیان وحدت وجودی مرتبط بوده است. مهم ترین دلیل مسلّم، وجود رسم منصور حلاج و مقولة اناالحق مشهور وی در ادبیات متصوفان از قبیل مولویه، قلندریه، با یرامیة ملامیته و وجود آن در اغلب «نفس های» بکتاشی و قزلباشان می باشد. با وجود این که این رسم در بین هیچ کدام از طریقت های معتدلی که نامشان ذکر نشده، به صورت یک آیین مطرح نشده است، سرانجام غمناک این صوفی بزرگ، تمام محافل تصوف پس از خود، به ویژه قزلباشان را عمیقاً تحت تأثیر قرار داده؛ از این رو، منصور حلاج، با قرار گرفتن در مرتبة یک «پیامبر»، باعث پیدایش آیین عرفانی بسیار نیرومندی در تصوف بدعت گرا شد.
وضعیت علوی گری یا به عبارت صحیح تر، اسلام بدعت گرای موجود در آناتولی، تا زمان تشکیل دولت صفوی در ایران و آغاز تبلیغات آن؛ یعنی تبدیل اسلام بدعت گرا به قزلباشیه، چنین است. در این مرحله، هنوز « آیین حضرت علی (ع)» که هویت اصلی و نقطه مرکزی اصول عقاید قزلباش ها را تشکیل می داد، به آن وارد نشده بود. شاه اسماعیل صفوی یا با نام دیگر «شاه ختایی»، این اسلام مورد علاقه مردم را تبدیل به قزلباشی گری کرد.
تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم) » شماره 27 (صفحه 177)
شاه اسماعیل صفوی، تبدیل اسلام بدعت گرا در آناتولی به قزلباش گری
با وجود رابطه سیاسی و فرهنگی نزدیکی که صفویان با تاریخ ترکیه دارند، بسیار شگفت آور است که در تاریخ نگاری مدرن ترکیه، مطالعات زیادی دربارة صفویان صورت نگرفته است؛ در حالی که تاریخ نگاران غربی، پژوهش های خویش درباره صفویان را نسبتاً زود آغاز نموده و تا به امروز تحقیقات مهم و مفیدی ارائه کرده اند. در واقع، در جهان اسلام به موضوع «تبدیل یک طریقت اهل تسنن به دولتی شیعی» مانند صفویه، کمتر توجه شده است. تاریخ صفویه به لحاظ تاریخ نگاری بسیار جالب توجه و از نظر تاریخ علوی گری نیز بیانگر دورة بسیار مهمی است؛ زیرا علوی گری شناخته شدة امروزی، در واقع نقطة عطف تاریخ قزلباشی گری است. در این خصوص، مهم ترین نقش و سهم، قطعاً متعلق به مهم ترین شخصیت این خاندان؛ یعنی شاه اسماعیل است؛ البته در اینجا تاریخ صفویه و زندگی نامه شاه اسماعیل بررسی نخواهد شد. اما تلاش می شود که درک درستی از چگونگی تبدیل محافل اسلام بدعت گرای آناتولی به قزلباشی گری از سوی صفویان، خصوصاً شاه اسماعیل، صورت گیرد. برای رسیدن به این هدف باید به این پرسش ها پاسخ داد: هدف دولت صفوی چه بود؟ از کدام ایدئولوژی استفاده کرد؟ در این هدف، نقش و جایگاه توده های غیر سنی ساکن در آناتولی که تحت حاکمیت عثمانی ها می زیستند چه بود؟ چگونه این توده ها در راستای هدف صفویان مهیا شدند؟ کدام ایدئولوژی و با چه روش هایی باید موثر واقع می شد و چه تشکیلاتی باید به وجود می آمد؟ به بیان مورخان امروز، چگونه تبلیغات صفوی، توده های منسوب به اسلام بدعت گرای آناتولی را تبدیل به جامعه قزلباش کرد؟
قبل از پاسخ دادن به این پرسش ها، باید به این موضوع که معمولاً در تحقیقات علوی گری به خوبی تفهیم نشده و از دید برخی از محققان پنهان مانده است، توجه کرد؛ مسئله ای که به عنوان امری بدیهی پذیرفته شده، این است که توده های تشکیل دهندة جامعه علوی با ذهنیت، اعتقادات و ساختار اجتماعی امروزشان، از اولین روزهای ورود به اسلام، آیین حضرت علی(ع) را شناخته اند یا به عبارتی از آغاز، اسلام را با چنین تفسیری پذیرفته اند؛ در حالی که این خطایی بزرگ است و مدافعان این ادعا، هیچ دلیل قانع کنندة تاریخی ارائه نکرده اند. تا کنون منبعی یافت نشده است که در آن شواهدی دالّ بر این که ترکان، اسلام را از طریق شیعی پذیرفته اند، ارائه شده باشد. منطقه ماوراءالنهر در طول تاریخ، تأثیرات تشیع را آن چنان که باید، پرورش نداده است، اما برعکس، تأثیرات شدید اسلام تسنن و حضور آن در صحنه آشکار بوده است. در کنار آن، به غیر از دوره ای کوتاه؛ یعنی دوران آل بویه در قرن یازدهم میلادی و نیز دورة ایلخانی از قرن سیزدهم میلادی تا دورة صفویه، در سرزمین ایران هیچ گاه تشیع حاکمیت نداشته است.
برای نخستین بار، شیعة امامیه با آغاز حاکمیت صفویان بر ایران حاکمیت یافت. جدّ شاه اسماعیل، یعنی«شیخ جنید» برای نخستین بار به تشیع علاقه مند و متوجه شد که این اعتقاد برای رسیدن وی به اهداف سیاسی اش مفید خواهد بود. پس از وی، این احساس در فرزندش، شیخ حیدر، نیز تجلی یافت. پسر او، اسماعیل نیز با ادامه دادن راه پدر، برای ایجاد یک دولت شیعی در ایران وارد کشمکشی سیاسی شد و سرانجام موفق شد تا در این سرزمین که پس از تیمور هنوز به وحدت سیاسی نرسیده بود، حاکمیت خود را مستقر کند. وی برای تفوق بخشیدن به تشیع، بخش عمده ای از قبایل ترکمن آناتولی که تحت فشار مالیات و اجبار یک جانشینی دولت عثمانی به ستوه آمده بودند، به ایران فرا خواند. این دعوت پذیرفته شد و بسیاری از قبایل ترکمن ساکن آناتولی به ایران کوچ کردند.اما این که شاه اسماعیل چگونه موفق به انجام این کار شد؟ در واقع، مسئله اساسی «تبلیغات صفوی» است که ما را در فهم مسئله کمک خواهد کرد. مورخان، جبهة سیاسی درگیری عثمانی صفوی را به طور گسترده بررسی کرده اند. همان طور که گفته شد، مهم ترین تحقیقات، دربارة پیدایش صفویان و تشکیل و توسعة دولت صفوی بوده است و دربارة محتوای ایدئولوژیکی تبلیغات صفوی و روش های کاربرد آن، کمتر [مطالعه] شده است. در این باره نیز اطلاعات در خور توجهی در دست است. پیداست که شاه اسماعیل برای مؤثر بودن دعوتش بر توده های کوچ نشین آناتولی که اکثریت آنان را ترکمن ها تشکیل می دادند با نحوة استفاده از شرایط موجود به خوبی آشنا بوده است. می توان گفت دو عامل در موفقیت وی تأثیر گذار بوده اند:
1 از زمان سلطان محمد فاتح به بعد که سیاست شدید یک جانشین کردن و مالیات بستن بر توده های کوچ نشین ساکن آناتولی اعمال شد، این توده ها که از زندگی تحت کنترل قدرت های سیاسی راضی نبودند، در هر فرصتی برای قیام بر ضد عثمانی استفاده می کردند.
2 این شرایط تحت فشار که اشاره شد، در میان مردمی بود که صدها سال با اعتقاد به «مهدویت» می زیستند و به این مسئله که خداوند در هویت مهدی در کالبد انسانی ظهور کند اعتقادی راسخ داشتند؛ اعتقادی که قرار بود اساسی ترین اعتقاد علوی گری شود. شاه اسماعیل با تبلیغات بسیار خوب و گسترده توانست از این دو امتیاز اجتماعی و اعتقادی کاملاً بهره برداری کند. وی عقاید شیعه امامیه را که از زمان جدش شیخ حیدر پذیرفته شده بود و به عبارتی او همان نقش مایه ها اما بسیار متفاوت از شکل اصلی شان را تبلیغ می کرد. در چنین محیطی، محتوای ایدئولوژیک تبلیغش بر پایة این دو عنصر بود:
1 پیام خود را به توده های مخاطبش که معتقد به مهدویت بودند، رسانید. وی خود را «مهدی موعود» خواند که برای نجات آنان از ظلم عثمانی ها آمده بود.
2 وی مدعی بود که حضرت علی(ع) خداست و به ترتیب در سایر ائمه و بعد از آنان در خود وی حلول یافته و در نتیجه شاه = حضرت علی = خداست.
این دو ادعا جایگاه خود را یافتند. ترکمن ها شیخ حیدر پدر شاه اسماعیل را نیز در زمان حیاتش، خدا می دانستند؛ بنابراین، پذیرش الوهیت فرزندش، شاه اسماعیل، برای آنان مشکل نبود. معلوم است که این تبلیغات برای توده های وابسته به اسلام بدعت گرا بیگانه نبود؛ زیرا که از زمان سکونت در منطقه ماوراءالنهر با عقایدی چون تناسخ و حلول از طریق بودیسم و مانویت آشنا بودند. شاه اسماعیل چنان که گفته شد در دیوان مشهورش، نفس هایی با اسلوبی شدیداً غنایی دارد که به وضوح حلول خداوند را در خود و این که وی مهدی موعود «عج» است، بیان نموده است.درباره روش های تبلیغی شاه اسماعیل این طور باید گفت که تبلیغات وی، چه به لحاظ محتوای ایدئولوژیک و چه اسلوب، بسیار مشابه روشی است که زمانی بابا الیاس خراسانی در عصیان بابایی ها استفاده می کرد؛ درست همان گونه که بابا الیاس، حکومت سلجوقیان آناتولی را متهم به ظلم و انحراف از راه مستقیم و عدالت حقیقی می کرد و خود را مأمور اصلاح معرفی می نمود، شاه اسماعیل نیز حکومت عثمانی را محکوم کرد و مدعی بود که عدالت را برپا خواهد نمود.علاوه بر شخصیت کاریزماتیک شاه اسماعیل (به رغم صغرسن)، باید امتیاز انتساب او به طریقتی که ویژگی نظامی داشت در موفقیت تبلیغ وی لحاظ شود. در این میان، تاج دوازده ترک سرخی که شاه اسماعیل بر سر مریدان و خلفایش نهاد و نشانة دوازده امام بود، سبب تثبیت نام قزلباش برای او و مریدانش در تاریخ شد. بعد ها نیز «قزلباش» نام همة علویانی شد که در سرزمین عثمانی می زیستند. حکومت عثمانی هم آنان را قزلباش و به سبب خارج بودن از اسلام اهل تسنن با القابی نظیر رافضی، ملحد و زندیق یاد کرده، آنان را به عنوان غیر مسلمان محکوم کرد.
یکی از نکات مهم در نشر قزلباش گری توسط شاه اسماعیل در سرزمین عثمانی، وارد کردن قزلباشان، تحت سلسله مراتب مشخصی، وابسته به خود بود. وی در این خصوص از ساختار موجود در بین عشایر ترکمن و کرد استفاده کرد. وی شیوخ عشایر را که هم مقام ریاست عشیره و هم رهبری دینی آن را به عهده داشتند و در میان آنها عده زیادی از نسل قلندران حضور داشتند با فراخواندن به نزد خود و یا فرستادن خلفایش به نزد آنان، به خود وابسته کرد. سپس بادادن «سیادت نامه » به آنها، ایشان را هم به خود و هم به نسل حضرت علی (ع) پیوند داد. این اقدامی فوق العاده بود؛ چون سبب اقتدار این رهبران که «سید» و یا «دده» نامیده می شدند، گردید. آنان در روابط بین عشیره ای خود رفعت مقام یافتند و این مسئله به طور مستقیم با شاه اسماعیل ارتباط داشت. آنها در آناتولی، نذورات و صدقه هایی که از وابستگانشان جمع می کردند، به ایران می فرستادند؛ بدین معنی که منبع مالی مهم دولت عثمانی که به عنوان مالیات از اتباع خود می گرفت به جای خزانه آنها به خزانه دولت خصم، یعنی صفویان انتقال می یافت. این مسئله ای بود که قابل چشم پوشی نبود.
اسناد آرشیو عثمانی بیانگر این مطلبند که تبلیغات صفویه از دو طریق کتبی و شفاهی انجام می گرفت: «تبلیغ شفاهی» از طریق افرادی به نام «خلیفه» که تربیت خاصی می یافتند، صورت می پذیرفت. این خلفا نه تنها بین طبقات بدعت گرا در آناتولی و روم ایلی، بلکه بین تمام طبقه ها انجام وظیفه می کردند. می توان زمینه ها و انواع تبلیغات خلفا و ساختار دفاعی حکومت عثمانی را در برابر آنان از طریق اسناد مهمه دنبال کرد؛ تا آن جا که از طریق این اسناد می توان فهمید که حکومت عثمانی در مقابل این تبلیغات، مجازات هایی، چون زندانی کردن ها و اعدام های دسته جمعی، و محکومیت به کارهایی، چون پارو زدن قرار داده بود تا باعث ارعاب و نابودی قزلباشان شود. گاهی نیز دولت عثمانی با عفو افرادی که دارای موقعیت بالایی بودند و یا با ارتقاء مقام آنان، سیاست استمالت جویی را پیشه می کرد. اما توده هایی که هدف اصلی این سیاست بودند، طبقات بدعت گرا بودند و مناطقی چون آناتولی مرکزی، شرقی،جنوبی، روم ایلی، خصوصاً منطقه دلی اورمان که منسوبان به شیخ بدرالدین در آن جا اقامت داشتند، محل فعالیت خلفا بود. «تبلیغات مکتوب» نیز به وسیل? کتاب ها و رساله هایی که شاه اسماعیل، شخصاً دستور نگارش آنها را می داد، انجام می شد. خلفا، این مکتوبات را به صورت مخفیانه وارد خاک عثمانی می کردند و در مناطق مذکور منتشر نمودند. در اسناد و دفاتر مهمه، به سلسله «کتاب های رافضی» که جمع و به استانبول فرستاده یا سوزانده می شد، اشاره گردیده است. می توان حدس زد که شماری از این کتاب ها که باقی مانده، هم چنان در سراسر آناتولی ناشناخته اند.
بدین ترتیب، برداشت اسلام بدعت گرا که توده های کوچ نشین و گاه روستایی ترک یا کرد مناطق آناتولی حامل آن بودند، به صورتی که به طور خلاصه در بالا به آن اشاره شد، سرانجام عناصری از تشیع امامیه را از طریق تبلیغات صفویان پذیرفت و با قراردادن انتساب به علی(ع) در کانون اعتقاداتشان، به تحولی بزرگ به نام «قزلباشی گری» مبدل شد. این ساختار جدید چنان شوقی در بین عشایر قزلباش ساکن آناتولی مرکزی، شرقی و نواحی دریای مدیترانه پدید آورد که همگی در مقابل دولت عثمانی جبهه گرفتند.
پی نوشت ها
* دانشجوی دکتری ادیان - دانشگاه سوربن فرانسه.
1. این مقاله با عنوان Babailer Isyanindan kizilbasliga در Belleten Lxiv 2000, sayi: 239 چاپ شده است. به دلیل مفصل بودن مقاله، قسمت انتهایی و نیز پی نوشت ها حذف شد که اصل آن در دفتر مجله موجود می باشد.
