چکیده :
وهابیت، از فرق نسبتا نوپای اسلامی ست. این مسلک که در زادگاه اسلام یعنی در عربستان رشد یافته، به دلیل پشتوانه قوی سیاسی و اقتصادی در حال گسترش به دیگر نقاط بلاد اسلام است. از آنجا که پیروان این فرقه تنها خود را بر حق دانسته و پیروان مذاهب دیگر اسلامی را کافر و مشرک و خارج از حوزه اسلام می شمرند، اهمیت مطالعه و تدقیق در اصول فکری این مکتب آشکار می گردد.
در این نوشتار ابتدا مختصری به زندگینامه محمد بن عبدالوهاب به عنوان پایه گذار وهابیت پرداخته شده و سپس نظریات او در باب توحید، توسّل، شفاعت، بدعت و تکفیر مسلمانان مورد بررسی قرار گرفته است. نیز سعی شده تا حد امکان به نوشته ها و گفته های محمدبن عبدالوهاب استناد شود و سپس صحت و سقم این گفته ها مورد بررسی قرار گیرد.
کلید واژه ها: وهابیت، محمد بن عبدالوهاب، توحید ربوبی، توحید الوهی، توحید اسماء و صفات، شفاعت، توسل، بدعت، تکفیر.
زندگی شیخ محمد بن عبدالوهاب
مؤسس فرقه وهابیت، محمد بن عبدالوهاب است که در سال 1115ق (1703م) در شهر العیینه متولد شد و در 1206ق (1794م) درگذشت. وی در خانواده ای اهل علم متولد شد، پدر او قاضی شهر عیینه و عالمی دینی بوده و نیاکان محمد بن عبدالوهاب
مقالات و بررسیها » شماره 73 (صفحه 10)
همگی بر مذهب احمدبن حنبل بوده اند؛ لذا محمدبن عبدالوهاب نیز از همان آغاز که تعلّم دینی را در خانواده شروع کرد، بر همان مذهب حنبلی به تحقیق و تلمّذ پرداخت (حسین خَلَف، 5556).پس از مدتی وی به شهرهای دیگری از جمله مکه و مدینه سفر کرد. از آنجا که وی در مدینه منکر استغاثه مردم به مزار نبی(ص) شد و آن را برابر با شرک دانست، علمای آنجا او را طرد کرده و در 1136ق (1723م) او را مجبور به ترک مدینه کردند. این وضعیت در شهرهای دیگری نیز که شیخ رحل اقامت در آنها می افکند، حاکم بود. وی از مدینه به بصره رفت و چون مجبور به ترک بصره شد به حریملا سفر نمود اما در حریملا نیز او را تهدید به قتل کردند و این امر سبب بازگشت وی به زادگاهش عیینه در سال 1156ق (1743م) شد. از آنجا که امیر عیینه، عثمان بن معمّر با شیخ از یک قبیله بود و از قدیم با او ارتباط دوستی داشت، وی را در آن شهر پذیرفت (همان، 7576).
زمانی که محمد بن عبدالوهاب در بصره بود، توسل به انبیا و اولیا و زیارت قبور را منکر شد و مردم را از انجام آن اعمال نهی کرد. اینجا، شایسته است عینا چند جمله از کتاب سیرة الامام شیخ محمد بن عبدالوهاب را که به قلم یکی از پیروان او تالیف شده بیاوریم: «شیخ در بصره اعلان نمود که دعا و طلب کردن تنها باید از خدا باشد، او کسانی را که غیر از خدا را می خواندند تکفیر نمود. و اگر کسی در مجلسش از کرامات اولیا و صالحین سخن می گفت، او را از عبادت آنها نهی می کرد و می گفت محبت آنها همان پیروی نمودن از آنهاست و نه خدا قراردادن آنها سوای اللّه» (سعید، 19).
در این جملات بدفهمی محمد بن عبدالوهاب از مسأله زیارت و توسل به خوبی آشکار می شود. بدرستی نمی توان گفت چرا پس از گذشت قرون بسیار میان مسلمانان بسیاری که این اعمال را انجام می دهند، او به چنین برداشتی از توسل و زیارت رسیده، تا آنجا که علنا به بیان خود، محبت داشتن نسبت به اولیا و توسل به آنها را «خدا» دانستن آنها می شمرد و بلافاصله حکم تکفیر صادر می کند. البته باید متذکر این مطلب شویم که در زمان شیخ محمد بن عبدالوهاب، پرستش سنگها و درختان و بزرگداشت آنها نیز میان بسیاری از قبایل رواج داشت که توسط وی نابود گردید (الیاسینی، 28). بنابراین شاید بتوان جوّ بُت زده آن دوره را نیز در ایجاد چنین زمینه فکریی مؤثر دانست. بدنبال این اعتقادات و به دعوی بر پایی توحید بود که شیخ در هر شهری که اندک نفوذی می یافت، دستور می داد تمامی مشاهد شریفه و گنبدهایی را که مردم به زیارت آنها می رفتند، خراب کنند (حسین خلف، 115116؛ سعید، 22). از آن جمله بود قبر زید بن خطاب در شهر جبلیه و مسجدی که روی آن قبر ساخته شده بود که به فرمان او ویران شد. این زید و تعداد دیگری از صحابه و دیگر مسلمین در سال 12ق در جنگ ردّه به شهادت رسیده و در این مکان دفن شده بودند. طی سالیان بسیار، مردم روی این قبور گنبد و بارگاه ساختند و به زیارت آنها می رفتند و به آنها توسّل می جستند. همین امر سبب شد که شیخ علیرغم مخالفت و نارضایتی مردم شهر، با عده ای از طرفدارانش این مقابر را تخریب نماید (حسین خلف، 130؛ سعید، 23).
در اثر اینگونه اعمال بود که شیخ مجبور به ترک زادگاهش عیینه شد و در 1158ق/1744م) به درعیه مهاجرت کرد و تحت حمایت امیر محمدبن مسعود (حک 11381179/17251765م) قرار گرفت.در همین زمان است که شیخ محمدبن عبدالوهاب با امیر محمد بن مسعود پیمان می بندد تا با یکدیگر برای فتح سرزمینهای اسلامی و تبلیغ اسلام ناب همراهی نمایند، و نتیجتا یکی نیروی مذهبی و دیگری قوای جنگی و نبرد را فراهم می کند. در اثر این همکاری نزدیک است که از شهر درعیه پرچمهای جهاد برافراشته می شود و با مسلمانان دیگر مناطق به جنگ می پردازند تا آنان را از سویی زیر سلطه حکومت امیر محمد بن مسعود درآورند و از سوی دیگر وادار به تبعیت از مسلک وهابیت نمایند. طیّ این جنگ های خونین، جنایات و کشتارهای بسیاری علیه مسلمانان صورت می گیرد و بسیاری از بلاد اسلامی به تصرف امیر محمدبن مسعود در می آید. این جنگها همگی نام «جهاد فی سبیل اللّه» و قتال با کفّار را می گیرند و اموال مسلمین حکم غنایم را پیدا می کنند (حسین خلف، 206؛ سعید، 2732).
در کتاب حیاة الشیخ محمد بن عبدالوهاب در مورد کیفیت رابطه میان امیر محمدبن مسعود و شیخ محمدبن عبدالوهاب چنین آمده است: «شیخ محمدبن عبدالوهاب و امیر محمدبن مسعود، در همه امور و در همه تصرفاتشان اتفاق تمام و کمال باهم داشتند. به گونه ای که گویا شخصیتی واحد هستند که دارای دو وظیفه در زندگی می باشند... امیر محمدبن مسعود، تا موافقت شیخ حاصل نمی آمد، به هیچ کاری اقدام نمی کرد ...امیر محمدبن مسعود اولین مؤسس دولتی به شمار می رود که به حمایت از دعوت شیخ محمدبن عبدالوهاب پرداخت، کما اینکه شیخ نیز اولین واضع این مکتب محسوب می شود» (حسین خلف، 266).
پس از فتح ریاض در سال 1188ق (که در واقع زمان آغاز اقتدار وهابیت به شمار می رود)، شیخ از حکومت و سیاست کناره گیری می کند و امور مسلمین را بدست امیر عبدالعزیز (حک 1179 1218ق/ 17651803م) جانشین امیر محمدبن مسعود می سپارد (حسین خلف ، 311). هموست که برای نخستین بار به «امام» ملقب شد.
حسین خلف (390) در مورد نحوه حکومت امیر عبدالعزیز می گوید: «عصر امام عبدالعزیز، عصر گسترش بود، پس از جهادی طولانی در راه اعلای کلمة الله و اخلاص جهت عبادت خداوند و تنفیذ احکام و شرایع الهی، شهرهای بسیاری تحت سلطه وی قرار گرفت... اما وی به اینها اکتفا نکرد، بلکه از آن نیز تجاوز نمود و برکات اصلاحات و جنگهایش به حدود حجاز، طائف، مکه مکرّمه و مدینه منوّره نیز رسید».
می بینیم که متأسفانه چگونه بر جنایات محمدبن عبدالوهاب و حاکمان سیاسی هم عصرش، نام جهاد فی سبیل اللّه و اصلاح دینی نهاده می شود و تصرّفات سیاسی، صبغه مذهبی می یابد.این است که از همان ابتدا، حکومت سعودی با وهابیت پیوندی عمیق خورده و هر یک از این دو برای تقویت خود، به دفاع و طرفداری از دیگری می پردازند. برای روشن تر شدن کیفیت همکاری علمای وهابی با دولت حاکم، سخن الیاسی را (3637) عینا ترجمه و نقل می کنیم: «تعالیم وهابی، حکومت سعودی را در جزیرة العرب محکم و استوار کرد. محمد بن عبدالوهاب تاکید بسیار داشت که اطاعت حکّام واجب است حتی اگر ظالم باشند. اوامر حکّام تا زمانی که با قواعد دین تضاد و مخالفتی نداشته باشد، باید اطاعت شوند و علما قیّم و مسؤول شرح و تفسیر آن قواعد هستند. شیخ، صبر در برابر ظلم حکّام را توصیه می نمود و از قیام مسلّحانه علیه حکومت نهی می کرد...».
وهابیون در مورد مسأله اطاعت از هر حاکمی خواه ظالم خواه عادل به احادیث و عمل برخی صحابه استناد می کنند. از جمله آنکه: «الجهاد واجب علیکم مع کلّ امیر برّا
مقالات و بررسیها » شماره 73 (صفحه 13)
کان أو فاجرا». حال آنکه این تفکر مخالف قرآن است و آیات بسیاری تبعیت از ظالمین را معصیت می داند و از آن نهی می کند. از جمله آیه ..ولا تَعاوَنوُا عَلَی الاِثْمِ و العُدْوانِ...(مائده/2) و در احادیث نیز از اطاعت مخلوق گناهکار نهی شده است: «لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق» (نهج البلاغه، خ 156).
شیخ محمد بن عبدالوهاب در زمان حیات خود، بیش از 30 کتاب تالیف نمود که مهمترین آنها عبارتند از: التوحید، کشف الشبهات، تفسیر سورة الفاتحة و اصول الایمان (برای اطلاع از فهرست کتب محمد بن عبدالوهاب نک: حسین خلف ، 347349).
وی در این مدت نامه های بسیاری نیز به علمای سرزمین های اسلامی نوشت و به تبیین عقاید خود و دعوت آنان پرداخت (در مورد نامه های محمدبن عبدالوهاب نک: حسین خلف؛ سعید، 48175). البته پاسخی که وی از ارسال نامه هایش دریافت می کرد، بیش از آنکه بر مبنای اعتقاد دینی باشد، محصول ملاحظات سیاسی و اقتصادی بود. برخی رهبران قبایل به این حرکت جدید می پیوستند زیرا آن را ابزار پیمان اتحادی علیه شورش های محلّی می شمردند، و برخی دیگر از این واهمه داشتند که پذیرش این دعوت، قدرت آنان را تحت سیطره ابن مسعود تقلیل داده و مجبور سازد که لااقل بخشی از مالیاتهای دریافتی از مردم را به آن حکومت پرداخت نمایندEMIW ,3/160) ).اینک، پس از این نگاه کوتاه تاریخی بر زندگی محمدبن عبدالوهاب، به بررسی برخی نظرات و دیدگاههای اصولی وی می پردازیم.
اقسام توحید از نظر محمد بن عبدالوهاب
توحید، موضوع محوری مذهب وهابیت است، بگونه ای که محمدبن عبدالوهاب آن را همان دین اسلام و دین الله می شمرد (الیاسینی، 33). در واقع تقسیم بندی و تعریف او از توحید است که شالوده دیدگاههای او را شکل می بخشد. لذا به جهت اهمیت بحث، به تفصیل به این موضوع می پردازیم.تقسیمی که محمد بن عبدالوهاب از توحید ارائه داده است، در آثار خود او متفاوت است. وی در برخی رسالاتش توحید را به دو بخش ربوبی و الوهی تقسیم می کند (سعید، 79، نامه محمدبن عبدالوهاب به عبدالله بن سحیم). و در برخی نوشته هایش، آن را شامل سه بخش ربوبی، الوهی و اسماء و صفات می داند (حسین خلف، 163). از این رو در کتبی که پیرامون عقاید وی تالیف شده نیز هر دو شقّ تقسیم به چشم می خورد. همین امر سبب شده که ابن مرزوق گوید (94): «محمدبن عبدالوهاب در تقسیم توحید، در سه موضع آن را به دو بخش تقسیم کرده و در یک موضع آن را دارای سه اصل دانسته است. همین تذبذب و بی ثباتی، دالّ بر جهل او نسبت به اصول دین می باشد. و اگر گفته شود که این مسأله تغییر در اجتهاد و رسیدن به تقسیم بندی جدیدی است، پاسخش این است که این گفته فاسد است زیرا اجتهاد در فروع است و نه در اصول».به هر صورت ما برای آنکه در این مقاله جامع تر بحث کرده باشیم، هر سه نوع توحید را از نظر محمدبن عبدالوهاب بررسی می کنیم.
1 توحید ربوبی: عبد الوهاب در نامه ای به عبدالله بن سحیم می نویسد (سعید،79): «توحید ربوبی آن است که خداوند سبحان، در خلق و تدبیر از ملائکه و انبیا و موجودات دیگر متفرد است. و این حقّی انکارناپذیر است. اما انسان با این اعتقاد مسلمان نمی شود. چرا که اکثر مردم نسبت به این مسأله معترفند. آنگونه که در قرآن آمده: وَ لَئِن سَأَلْتَهُم من خَلَقَ السَّمواتِ و الارضَ و سَخَّرَ الشَّمْسَ و القَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللّه ُ (عنکبوت/61)؛ قُلْ مَن یَرزُقُکُم مِن السَّماءِ و الارضِ اَمَّن یَملِکُ السَّمْعَ والاَبصارَ...فَسَیَقوُلونَ اللّه ُ (یونس/31).در حقیقت توحید ربوبی، وحدت و یگانگی خداوند در عمل، خلق، تدبیر و تصرفّات است (الیاسینی، 33).
2 توحید الوهی: محمدبن عبدالوهاب توحید الوهی را اینگونه شرح می دهد (سعید، 7980، نامه محمدبن عبدالوهاب به عبداللّه بن سحیم): «توحید الوهیت آن است که جز خدا پرستیده نشود، نه هیچ ملک مقرّبی و نه هیچ نبیّ مرسلی. در زمان بعثت پیامبر(ص) نیز مردم جاهلی چیزهایی را همراه با خدا می پرستیدند. از جمله کسانی بودند که بت ها را می پرستیدند، یا عیسی و ملائکه را عبادت می کردند و پیامبر آنها را از این اعمال نهی کرد و به آنان ابلاغ کرد که خداوند او را فرستاده تا تنها «اللّه» را به یگانگی بپرستند و هیچ کس را جز او نخوانند. پس هر کس از او اطاعت کند و خدا را یگانه شمارد، ناچار شهادت داده است که خدایی جز اللّه نیست». توحید الوهی آن است که تمامی صور عبادت انسان باید مختص خدا باشد. محمد(ص) شایسته عبادت نیست، بلکه رسولی است که باید تبعیت شود (الیاسینی، 33).
3 توحید اسماء و صفات: این قسم از توحید با خصوصیات و صفات خداوند سرو کار دارد و در بردارنده اعتقاد به صفات خداوند است که در قرآن آمده. مانند: الرحمن الرحیم، الواحد الاحد، عَلَی العَرْشِ اسْتَوَی،(یونس/5) لَهُ ما فِی السَّمواتِ و ما فِی الاَرضِ و ما بَیْنَهُما و ما تَحْت الثَّری (همان/6).
به عقیده محمد بن عبدالوهاب، مرز شرک و توحید، ورود به حیطه توحید الوهی است: «مشرکینی که پیامبر(ص) به قتل رسانید، به توحید ربوبی اقرار کرده بودند...و رسول اللّه(ص) آنان را به خاطر عدم اعتقاد به توحید الوهی کشت. چرا که انسان با توحید ربوبی مسلمان نمی شود مگر آنکه همراه توحید الوهی شود» (حسین خَلَف، 172). «البته توحید الوهی و ربوبی هم ممکن است بصورت جداگانه ذکر شوند و هم ممکن است در هم ادغام شوند. مثلاً در آیات الَّذینَ اُخرِجوُا مِنْ دیارِهِمْ بِغَیْرِ حقٍّ إِلا أَن یَقُولوُا رَبُّنا اللّهُ (حج/40)، قل أَغَیرَ اللّهِ اَبْغی رَبّاً (انعام/164)و اِنَّ الّذینَ قالوُا رَبُّنا اللّه ثُمَّ اسْتَقامُوا (احقاف/13) ربوبیت همان الوهیت است» (سعید، 9293، در نامه به محمدبن عباد).
پس از این سخنان، محمد بن عبدالوهاب چنین نتیجه گیری می کند: «کسانی که به انبیا و اولیا متوسل می شوند، از آنان شفاعت می جویند و هنگام سختی ها آنان را می خوانند، در واقع عبادت کنندگان و پرستندگان همان انبیا و اولیا هستند... در توحید ربوبی این افراد خللی وارد نشده اما توحید الوهی آنان از بین رفته زیرا آنان عبادت مختص خدا راترک کردند. و این مسأله در مورد زوّار قبور و متوسلین به آنها که چیزی را از آنها درخواست می کنند که جز خدا بر آن قادر نیست نیز صادق است» (مرزوق، 97).وی در نامه دیگری چنین می نویسد (حسین خَلَف، 188189، در نامه به احمد بن عبدالکریم): «اینان از شرک نهی نمی کنند و به توحید امر نمی کنند، توحید آنان در حرف و گفتار است و نه در عمل و عبادت. توحیدی که رسولان آن را آوردند، جز در سایه توحید خالصانه میسّر نمی شود، توحیدی که عبادت را تنها برای خدا در نظر داشته باشد بدون هیچ شریکی، و این چیزی است که آنها (متوسلین به انبیاء) نمی دانند». و از همین جاست که پای تکفیر مسلمانان و مساوی قراردادن توسل و استغاثه با شرک به میان کشیده می شود. وهابیون در مورد صفات خداوند، به ظاهر نصوص (کتاب و سنت) بسنده می کنند و تفسیر و تأویل آیات را نمی پذیرند. حتی تأویل را کفر و کذب به خدا و رسول می دانند.البته تشبیه صفات خداوند به صفات مخلوقین را نیز قبول ندارند. از این روست که آیاتی چون بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ (مائده/64)، وَاصْنَعِ الفُلْکَ بِأَعْیُنِنا (هود/37)، وَ جاءَربُّکَ والمَلَکُ صَفّاً صَفّاً (فجر/22) و... را حمل بر ظاهر کرده و خدا را دارای اعضا می دانند و نشستن، ایستادن، خندیدن و صحبت کردن را در مورد خداوند صادق می دانند.در این مورد نیز وهابیون آرای ابن تیمیه (دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 179) را پذیرفته اند. به اعتقاد ابن تیمیه، هیچ یک از این آیات تأویل بردار نیستند، اما البته برای اجتناب از تشبیه و تجسیم باید گفت کیفیت صفات به همان دلیل که خود قرآن فرموده لَیسَ کَمِثلِهِ شی ءٌ (شوری/11) مجهول است.
توسّل جستن به پیامبران و اولیا
به گفته سیدمحسن امین (292) مسأله توسل به چند صورت تحقق می یابد:
اول آنکه انسان خود پیامبر را واسطه درگاه الهی قرار دهد؛
دوم آنکه به احترام پیامبر و منزلت او انسان حاجتی را بخواهد؛
سوم آنکه خدا را به پیامبر و جان او سوگند دهد.
البته همه این سه قسم به یک چیز برمی گردد و آن اینکه پیامبر(ص) را به علت احترام ومنزلتی که نزد خدا دارد، میان خود و خدا وسیله و واسطه قرار دهیم.
وهابیها با توسل به هر شکل آن کاملاً مخالف بوده و آن را شرک اکبر می دانند. به اعتقاد محمد بن عبدالوهاب، توسل نمی تواند بدون اجازه و رضایت خداوند بدست آید، چرا که شخص پیامبر قادر نبود بدون اراده خداوند آنهایی را که خود می خواهد هدایت کند و نیز اجازه نداشت برای مشرکین طلب بخشایش کند. همچنین عمل طلب از مردگان و توسل به آنها نیز منع شده است (الیاسینی، 3334).علمای وهابیت می گویند: «توسّل نمودن به غیر خدا، زیارت قبور و نماز خواندن در مکانی که قبر پیش روی انسان باشد، مخالف توحید بوده و لازمه توحید آن است که به غیر از خدا توسل نشود و از غیر او استمداد نگردد، اگر چه پیامبر اسلام باشد. چه، توسل، شفاعت و زیارت قبور از سنت پیامبر و سلف صالح نرسیده و قرآن نیز این عقیده را شرک می داند. وهابیون در این خصوص به آیاتی از قرآن نیز استناد می کنند (حسین خَلَف، 176)، از جمله:
قُلِ ادْعُوا الّذینَ زَعَمْتُم مِن دوُنِهِ فَلا یَمْلِکُونَ کَشفَ الضُّرِّ عَنْکُم و لا تَحْویلاً (اسراء/56).
أُولئکَ الذینَ یَدْعُونَ یَبْتَغوُنَ الی رَبِّهمِ الوَسیلَةَ اَیُّهُم اَقْرَبُ وَ یَرْجوُنَ رَحْمَتَهُ و یَخَافُونَ عَذابَهُ (اسراء/57).
وَ الَّذین اتَّخَذوُا مِنْ دوُنِهِ اَوْلیاءَ ما نَعْبُدُهُم اِلاّ لِیُقرِّبوُنا اِلَی اللّهِ زُلفی (زمر/3).
وَ یَعْبُدُونَ مِن دوُنِ اللّهِ ما لا یَضُرُّهُمْ و لا یَنْفَعُهُم و یَقُولوُنَ هَؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِندَاللهِ (یونس/18).
وَ اَنَّ المساجدَ لِلِّهِ فَلا تَدعُوا مع اللّه احدا (جن/18).
ردّ نظر وهابیون:
علمای وهابی با استشهاد به این آیات، توسل را همپای پرستش بت ها گرفته و آن را شرک می شمرند. در حالیکه این قیاسها به چندین دلیل باطل است:
اولاً: در این قیاسها، پیامبر یا اولیای خدا بجای بتها گذاشته شده اند.
ثانیا: مؤمنین و متوسلین به نبی(ص)، همانند بت پرستان و بی اعتقادان به خداوند فرض شده اند.
ثالثا: توسل، استغاثه و شفاعت هم معنی با واژه «عبادت» گرفته شده اند. برای مثال در آیه ما نَعْبُدُهُم اِلا لِیُقَرِّبوُنَا الی اللهِ زُلفی (زمر/3) وهابیون توسل را برابر با عبادت گرفته اند. حال آنکه این قیاس فاسد است و برای اثبات بطلان آن، به روشن ترکردن معنی عبادت و تفاوت آن با توسل می پردازیم.واژه «دعا» معانی بسیاری دارد: «دعا در همه جا معنی عبادت نمی دهد. البته در برخی مواقع دعا به معنی عبادت است: و لا تَدْعُ مِن دوُنِ اللّهِ ما لا یَنْفَعُکَ و لا یَضُرُّک (یونس/106)، و اَنّ المَساجِدَ لِلّهِ فلا تَدْعوُا معَ اللّهِ اَحَداً(جن/18)؛ بعضی مواقع دعابه معنی استعانت و یاری جستن است: وادعوا شهداءکم (بقره/23)، به معنی سؤال و درخواست: ادْعوُنِی اَسْتَجِبْ لَکُمْ (غافر/60)، به معنی گفتار: دَعْوَاهُمْ فیها سُبْحانَکَ اللهُمَّ (یونس/10)، به معنی ندا و خواندن: یومَ یَدْعوُکُم (اسراء/52)، به معنی نامیدن: لاتَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسوُلِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُم بَعضاً (نور/10)، به معنی دعوت به چیزی: اُدْعُ الی سَبیلِ رَبِّکَ بَالحِکمَةِ (نحل/125)، تمنّی و خواستن: ولَهُم مایَدَّعوُن (یس/57). اما در زبان، دعا هیچ جا به معنی توسل نیامده است» (ابن مرزوق، 66؛ الزهاوی، 5253). ابن مرزوق در کتاب التوسل بالنبی و بالصالحین (ص 5459)، یکی دانستن توسل و عبادت را به چند دلیل اشتباه می داند، از جمله:
1 عبادت در لغت دربردارنده نهایت خضوع و تذلّل همراه با شرط نیّت قرب است، و در شرع، فرمانبرداری امر خدا همراه با عشق و تعظیم و خضوع می باشد. خداوند کفار را توبیخ نمود از آن جهت که چیزی را که شایستگی تعظیم نداشت، بزرگ داشتند و از اغراض و هواهای خود پیروی نمودند.پس مشخص شد که نیت تقرّب به معبود و تعظیم او شرط اصلی عبادت است. بنابراین، سجده فی نفسه نه کفر است و نه عبادت، مگر زمانی که به تبع نیّت انجام شود. سجده ملائکه برای آدم، عبادت خداوند محسوب می شد، چرا که فرمانبرداری از امر او بوده اما سجده در برابر بت اگر به نیت تقرب به بت باشد، عبادت غیر خداست. سجده یعقوب و براداران یوسف در مقابل او نیز سجده تعظیم بود نه سجده عبادت. بنابراین هر سجده و تعظیمی و هر عملی که ظاهر عبادت را داشته باشد، پرستش و عبادت محسوب نمی شود.
2 عبادت خود هدف است، اما توسل، وسیله ای برای رسیدن به آن هدف است. بنابراین دربردارنده آن نهایتِ خضوع و خشوع هم نیست. چه بسا که مردم در مورد رؤسای مقامات دنیوی نیز انواع تحیّات و القاب را بکار برند، اما این رفتارها نام عبادت به خود نمی گیرد، بلکه شایسته مقام ادب تلقی می شود...بنابراین در عبادت نفس عمل موضوعیت دارد اما در توسل، وسیله ای قرار داده می شود برای رسیدن به هدف.
3 عبادت مشتمل است بر اعراض از غیر خدا، عدم اطلاق الوهیت بر غیر او، جایگاه
حقیقی خداوند را شناختن و خدمت او نمودن چنان که شایسته است. برخی علمای اهل سنت گفته اند یکی از دلایل پرستش بتها آن بود که بت پرستان پرستش مستقیم خداوند را امری عظیم می دانستند. لذا بتهایی را به عنوان واسطه قرار دادند و به پرستش آنها روی آوردند. اما شرع، توسل را جایز شمرده و عبادت غیر خدا را نهی کرده است. پس انسان تنها می تواند برای حضور نزد خداوند بزرگ، به واسطه ای توسل جوید نه آنکه او را عبادت کند و شأن الوهی برای او قائل شود. همانند رعیتی که از پادشاه درخواستی دارد اما ابتدا متوسل به وزیر پادشاه می شود و از او می خواهد که نزد پادشاه شفاعتش کند. توسّل جستن به اولیا خداوند نیز اینگونه است.باتوجه به مطالب گفته شده نتیجه می گیریم که اگر کسی براستی کار خدا را از غیر خدا بخواهد و او را صاحب اختیار و مستقل در انجام آن شمرد مشرک است، همانگونه که واژه «مع» در جمله فَلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ اَحَداً (جن/18) به این معنی گواهی می دهد که نباید کسی را همردیف خدا و مبدأ تأثیر مستقل دانست. توسل منافی توحید الوهی نیست، چرا که از نظر معنایی، شرعی و عرفی دربردارنده عبادت نیست و هیچ کس نگفته که توسل به صالحین عبادت است. بلکه توسل تنها طلب چیزی از خداوند با واسطه قرار دادن منزلت نبی یا ولی است و نه بیشتر. هیچ یک از مؤمنین که به پیامبران و صالحان توسل می جویند، اعتقاد به الوهیت و خدایی آنان ندارند و ایشان را شریک خدا قرار نمی دهند بلکه معتقدند پیامبران و اولیا جملگی بندگان خداوند و مخلوق او هستند. اما مشرکین بتها را شایسته «الوهیت» دانسته و همچون پروردگار گرامی می داشتند.در اخبار و احادیث وارد شده که صحابه به آثار به جا مانده از پیامبر همچون موی یا ردای وی تبرّک می جستند. پس اگر توسل به آثار ایشان جایز است، چگونه توسل به خود ایشان جایز نباشد (النقشبندی الدیرشوی، 261)؟
محمدبن عبدالوهاب درباره عدم جواز توسل به مردگان می نویسد: «ما یاری جستن از مخلوق را در حدودی که قدرت داشته باشد، انکار نمی کنیم...بلکه تنها یاری جستن انسان در مقابل قبور اولیا و پس از مرگ آنها را انکار می کنیم زیرا جز خداوند کسی را قادر بر همه امور نمی دانیم... توسل به مردگان، خطاب به معدوم است و از نظر عقل کار زشتی است. زیرا مرده قادر به اجابت تقاضای زندگان نیست». وی یکجا طلب از مخلوق و خواندن او را شرک می داند و جای دیگر آن را کاری لغو و بیهوده معرفی می کند. اگر کار لغو است چرا شرک باشد؟ مگر هر کار لغوی شرک است؟ و اگر شرک باشد دیگر این تفصیل چه معنی دارد که کسی را که به او توسل می جویند چنانچه زنده باشد اشکال نداشته باشد و اگر مرده باشد اشکال دارد (قزوینی، 142143)؟محمدبن عبدالوهاب در کشف الارتیاب می گوید: «انَّ المسألة بحَقِّ المخلوق لاتجوز لاّنه لاحقَّ للمخلوق علی الخالق». چنین استدلالی دقیقا اجتهاد در برابر نص صریح قرآن و احادیث است. چرا که در آیاتی از قرآن آمده: وکان حَقّاً عَلَینا نَصرُالمُؤمِنینَ (روم/47)، وَعدا علیه حقا فی التَوراةِ و الانجیلِ (توبه/111)، کَذلکَ حَقّا علینا نُنجِ المُؤمنینَ (یونس/103) و.... البته هیچ موجودی ذاتا بر خدا حقی ندارد هر چند خدا را قرنها پرستش کند. زیرا بنده هر چه دارد از خدا دارد. پس بالذّات مستحق پاداش نیست. بنابراین مقصود از حق در این موارد همان پاداش و حسنات الهی است که حضرت حق از روی عنایت خاص خود، به انسانها می دهد و بر عهده خدا بودن چنین حقی هم نشانه عظمت و بزرگی است که از روی لطف خود را وام دار مخلوق و آنان را صاحبان حق معرفی می کند. مثلاً آنجا که خدای غنی از بنده فقیر وام می خواهد: من یُقرضُ اللّهَ قرضا حسنا (بقره/245). در آیات قرآن آمده که حضرت یوسف در زندان به شخصی که آزاد می شد گفت: «مرا به یاد خداوندگارت (پادشاه مصر) بیاور» (یوسف/ 42). و این درخواست او را از دایره توحید خارج نکرد، پس به طریق اولی صحیح است که ما نیز در مقابل قبر پیامبر بایستیم و بگوئیم: «اذکرنی عند ربک» و از آن حضرت حاجت بخواهیم (همان).
یکی دیگر از دلایل جواز استغاثه و توسل به انبیا و صالحین این است که معجزات و کرامات آنان بعد از وفاتشان نیز منقطع نمی شود. انبیا و اولیای الهی آنگونه که در اخبار و روایات آمده، زنده و شاهد بر امور ما هستند و کرامات بسیاری از آنان نقل شده است.
علاوه بر مطالب گفته شده، در قرآن و سنت نیز موارد بسیاری برای اثبات توسل به پیامبران و اولیاءاللّه به چشم می خورد. برای نمونه برخی از آیات قرآن را ذکر می کنیم:
ولَو اَنَّهُم اِذ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جاءوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ و اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسوُلُ لَوَجَدُوا اللّهَ توابا رحیما (نساء/ 64).
یا اَیُّها الَّذینَ امنُوا اتَّقُوا اللّهَ و ابْتَغوُا الیه الوَسیلَةَ و جاهِدُوا فی سَبیلِهِ لَعَلَّکُم تُفلِحوُن (مائده/ 35).
آیه ای که ذکر میکند پسران یعقوب نزد پدر آمده و از او طلب بخشایش دارند: قالوُا یا اَبانا اسْتَغْفِرْلَنا ذُنُوبَنَا اِنَّا کُنَّا خاطئینَ، قالَ سَوْفَ اسْتَغْفِرُلَکُمْ رَبّی اِنَّهُ هُوَ الغَفورُ الرَّحیمُ (یوسف/ 97،98)
.نیز آیه ای که به استغفار ابراهیم در مورد پدرش اشاره کرده است (توبه/ 114).
شفاعت
محمدبن عبدالوهاب در کشف الشبهات پیرامون مسأله شفاعت چنین آورده است: «ما منکر شفاعت نیستیم، بلکه پیامبر را شفیع دانسته و به شفاعت او امیدواریم. اما شفاعت برای خداست: قُل لِلّه الشَّفاعَةُ جَمیعا (زمر/44) و جز با اذن خدا کسی قادر به شفاعت کردن نیست: مَن ذَا الَّذی یَشْفَعُ عِنْدَهُ اِلا بِاِذْنِه (بقره/255)، و از کسی شفاعت نمیشود مگر پس از اذن خدا: وَ لایَشْفَعوُن الا لِمَنِ ارْتَضَی (انبیاء/28)، و جز برای اهل توحید اذن داده نمی شود: و مَن یَبْتَغِ غَیْرَالاسلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَل مِنْهُ (آل عمران/85). پس حال که شفاعت از آن خداست و جز با اذن خدا کسی قادر به شفاعت کردن نیست و کسی جز با اذن خدا مورد شفاعت قرار نمیگیرد، آن هم کسی که حتما اهل توحید باشد، مشخص می شود که شفاعت تنها از آن خداست و من آن را از او طلب میکنم و میگویم: پروردگارا! مرا از شفاعت پیامبر محروم نکن و شفاعت او را در حق من روا دار و امثال اینها. و اگر گفته شود که خداوند به پیامبر اذن شفاعت داده و من از او درخواست چیزی را می کنم که خدا به او داده است، پاسخ این است که خداوند نهی کرده از خواندن دیگران: فَلا تَدْعوُا معَ اللّهِ اَحَدا (جن/18) (النقشبندی الدیرشوی، 272273).در این سخنان، استنباط جزئی یا بریده از قرآن صورت گرفته است. مثلاً در آیه اول قُل لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمیعاً (زمر/44) مراد نفی شفاعت از بتان بوده است و آیه مربوط به بت پرستانی است که بتها را شفیع قرار می دهند نه مومنان. آیه فَلا تَدْعُوا مع اللهِ اَحداً نیز بخشی از آیه 18 سوره جن است، که بصورت منفصل آورده شده تا مراد نویسنده را تأمین و معنی توسل و استغاثه را افاده نماید. حال آنکه کل آیه چنین است: و اَنَّ المَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا معَ اللّهِ اَحداً. و مقصود از دعا در این آیه عبادت کردن است نه خواندن و ندا.
ثانیا: چه کسی در شفاعت، پیامبر یا اولیای الهی را ربّ و اله و مبداء خود شمرده است؟
چه کسی در شفاعت، پیامبر و اولیای الهی را مستقل در اثر خوانده است؟
چه کسی در شفاعت، پیامبر یا اولیای الهی را بدون اذن الهی قادر خوانده است؟ در واقع ملاک شرک، فاعل بالاستقلال دانستن است نه صرف درخواست نمودن از کسی.
اهل سنت نیز شفاعت را عقلاً جایز و سمعا براساس آیات قرآن واجب می دانند (همان، 271).
در تاریخ نیز آمده که پیامبر(ص) هنگام دفن فاطمه بنت اسد فرمودند: «پروردگارا! مادرم فاطمه بنت اسد را بیامرز و جایگاهش را گشایش ده، به حق رسولت و انبیایی که پیش از من بوده اند». این روایت را بسیاری از بزرگان اهل سنت در کتب خود نقل کرده اند (الزهاوی، 57).
بدعت
بدعت یکی دیگر از موضوعاتی است که وهابیون به آن پرداخته اند. هر عقیده یا عملی که بر پایه قرآن، سنت یا عمل صحابه پیامبر بنا نشده باشد، بدعت نام دارد. محمدبن عبدالوهاب تمامی صور بدعت را ردّ کرده است. وی اعمالی مانند برگزاری جشن برای میلاد پیامبر، توسل، خواندن فاتحه پس از نمازهای روزانه و بسیاری اعمال دیگر را بدعت می شمرد. او در این باب به این آیه قرآن استشهاد می کند که: لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رسولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ، لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ والیَوْمَ الآخِرَ وَ ذَکَرَ اللّهَ کَثیراً (احزاب/ 21). این آیه بر همه مسلمین واجب می کند که جمیع عقاید و اعمالشان را از قرآن و سنت پیامبر برگیرند. همچنین وی برای ردّ بدعت به حدیث «کل بدعة ضلالة و کل ضلالة فی النار» استناد می کند.در حالی که در اسلام، احکام شرعی یکی از این چند وجه را دارند: وجوب، حرمت، کراهت، استحباب. واگر عملی مشمول هیچ یک از این احکام نباشد، مباح است. هرگاه دلیلی دالّ بر حرمت، وجوب، کراهت یا استحباب عملی از سوی شارع وارد نگردیده باشد، اصل بر مباح بودن آن است که آن را «اصالة الاباحة» می گویند. محمد بن عبدالوهاب در مقابل این قاعده که در فقه شیعه جاری می شود، «اصالة الحَظر» یا «اصالة المنع» را جعل کرده است. و بسیاری اعمال از جمله تزئین مساجد را چون در سنت موجود نبوده بدعت و حرام می داند (ابراهیمی، 8990).عزّ بن عبدالسلام در این مورد گفته است: برای دانستن آن که عملی بدعت است یا نه، باید آن را با قواعد و اصول شرع مقایسه کرد تا متوجه شد که چه حکمی به آن فعل تعلّق می گیرد (النقشبندی الدیرشوی، 276).محمد سعید البوطی در مقاله ای تحت عنوان «هر چیز جدیدی بدعت نیست» چنین نوشته است (همان، 288289): «هر آنچه که زمان حیات رسول و اصحاب انجام نشده، بدعت نیست. زیرا زندگی دائما از گونه ای به گونه دیگر متحول می شود و این سنت خداوند در هستی است... پس هر گاه این تغییرات مخالف قواعد شرع نباشند، نباید در مقابلشان مقاومت کرد، چرا که اصل میان علمای شریعت، اباحه و مباح دانستن است».
تکفیر مسلمانان
یکی از مهمترین اصول مذهب وهابیون، تکفیر مسلمانان دیگر و هر مسلمانی است که با عقیده آنان هم رأی نباشد. برای روشن تر شدن نظر وهابیون، سخنانی از محمّدبن عبدالوهاب را می آوریم (حسین خَلَف، 8688، نامه محمدبن عبدالوهاب به اهل ریاض و عبدالله بن عیسی): «کسانی که متوسل به غیر خدا می شوند، همگی کفار و مرتد از اسلام هستند، و هر کس که کفر آنان را انکار کند، یا بگوید که اعمالشان باطل است اما کفر نیست، خود حداقل فاسق است و شهادتش پذیرفته نیست و نمی توان پشت او نماز گزارد. در واقع دین اسلام جز با برائت از اینان و تکفیرشان صحیح نمی شود. انسان با ظلم از اسلام خارج می شود و به فرموده قرآن: انَّ الشِّرْکَ لَظُلمٌ عَظیمٌ (لقمان/13). این که به ما می گویند ما مسلمین را تکفیر می کنیم، سخن درستی نیست، زیرا ما جز مشرکین را تکفیر نکرده ایم...».
وی در جای دیگر مشرکینِ دشمن با رسول خدا را با آنانی که خود مشرکشان می نامد، مقایسه کرده و می گوید (سعید،4648،نامه به علمای سدیر و...): «مشرکین زمان ما، گمراه تر از کفّار زمان حضرت رسول(ص) هستند، به دو دلیل: اول آنکه: کفار، انبیا و ملائکه را در زمان راحتی و آسایش می خواندند، اما در هنگام شدائد دین خود را برای خدا خالص می نمودند. همانطور که قرآن فرموده: «واِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی البَحرِ ضَلَّ مَن تَدْعوُنَ الاّ اِیَّاهُ (اسراء/67). دوم آنکه: مشرکین زمان ما کسانی را می خوانند که همطراز عیسی و ملائکه نیستند. اکنون زمین از شرک اکبر که همان عبادت بت هاست پر شده: آمدن کنار قبر نبی، آمدن کنار قبر صحابی مانند طلحه و زبیر، رفتن کنار قبر فردی صالح، خواندن آنها هنگام سختی و نذر برای آنها همه از جنس پرستش بت هاست که انسان را از اسلام خارج می کند... پس براستی که اینان مرتدّ بوده و خون و مالشان حلال است».
وی در پاسخ به کسانی که می گویند تکفیر مسلمانان با انجام گناه جایز نیست می گوید (همان، 109110، نامه محمد بن عبدالوهاب به سلیمان بن سحیم): «مسلمانان با شرک کافر می شوند... در ضمن بسیاری بوده اند که اهل شریعت و نماز و روزه و مجاهده بودند اما در عین حال اهل آتش و عذاب بودند. از جمله، منافقین و خوارج که علی(ع) با آنان جنگید. همچنین کسانی که در حق علی(ع) غلوّ کردند، به فرمان علی(ع) سوزانده شدند. نیز اهل ردّه که زکات نمی پرداختند و صحابه با آنها جنگیدند همه از این دسته اند».
بطلان این سخنان بر همگان آشکار است. اما با این وجود، دلایلی را در ردّ آنها می آوریم.
شیخ سلیمان بن عبدالوهاب در کتاب الصواعق الإلهیه (1011) در تعریف کفر چنین آورده است: «کفر زمانی حاصل می شود که انسان با زبان سبّ حضرت رسول کرده، و از دین بیزاری بجوید، یا آگاهانه انکار احکام دین نموده و کفر را بر ایمان ترجیح دهد. این کفری است که هر مسلمانی بر آن صحّه می گذارد». وی در بخش دیگری می گوید (همان ،2930): «منافقین با آنکه در ظاهر گفتند به خدا و روز آخرت ایمان آورده ایم، در حقیقت مؤمن نبودند، اما همراه مسلمین نماز می خواندند و با آنان ازدواج می کردند و از آنان ارث می بردند. و هیچگاه پیامبر در مورد آنان حکم کفار علنی را صادر نکرد. مانند عبداللّه بی اُبی که از مشهورترین منافقان بود، اما همه احکام و حقوقش مانند دیگر مسلمین بود».همچنین او به برادر خود محمدبن عبدالوهاب این ایراد را وارد می کند که اعمالی همچون نذر، ذبح، توسل، تبرّک به قبور و... بر فرض آنکه حرام باشند، اما دلیلی در شرع وجود ندارد که این اعمال را شرک آن هم شرک اکبری که قرآن موجب حبط عمل می داند شماریم و بواسطه آن خون و مال مسلمانی را حلال کنیم (همان، 56).
وهابیون که همیشه دیگر مسلمانان را تشبیه به خوارج می کنند، خود وضعیتی شبیه تر به آنان دارند تا دیگر مسلمانان. زینی دحلان در کتاب خود آورده (37): «بخاری از عبدالله بن عمر و او از پیامبر(ص) نقل کرده است که در توصیف خوارج فرموده اند: خوارج آیاتی را که درباره کافران نازل شده است، بر مؤمنان تطبیق می کنند».به هر حال خوارج در زمان خلافت علی(ع) خروج کردند و علیه او شورش نموده و خون و مال مسلمین را حلال شمردند. آنان علی و معاویه را کافر دانستند و تنها سرزمین خود و گروه خود را بلاد ایمان نامیدند. اما با وجود کفرِ آنها، هیچ یک از صحابه و تابعین آنان را کافر و مشرک ننامیدند و علی(ع) به آنان گفت ما جنگ با شما را آغاز نمی کنیم و تا زمانی که آنان عملاً به تعرّض نسبت به جان و مال مسلمین نپرداختند، علی(ع) با آنان وارد جنگ نشد.پیامبر(ص) فرموده اند: «من مأمور شدم که برای گفتن لااله الاّاللّه با مردم بجنگم، پس زمانی که این جمله را گفتند، در پناه هستند و اموال و خونشان در امان است» (ابن مرزوق، 3637).
در روایات تاریخی آمده که در جنگی، اسامة بن زید همین که خواست کافری را بکشد، کافر شهادتین را بر زبان راند. با این وجود اسامه آن کافر را می کشد. وقتی خبر به پیامبر رسید، سخت برآشفت. اسامه گفت: یا رسول اللّه! او از ترس شمشیر شهادتین بر زبان راند. پیامبر فرمود: «ای اسامه ! آیا او را، پس از آنکه لا اله الاّ اللّه گفته بود کشتی؟ آیا تو قلب او را شکافتی و این را فهمیدی؟» و در ادامه فرمودند: «من مأمور نشده ام که قلب ها را بشکافم و درون آنها را سوراخ کنم» (همان).این سخن، نشان دهنده این مطلب است که پیامبر نهایت تسامح را در پذیرفتن افراد درون دایره اسلام داشتند و حتی اقراری ظاهری را ملاک مسلمان شدن می دانستند.از سوی دیگر، کفر امری باطنی است که جز خداوند کسی از آن آگاه نیست و صدور حکم تکفیر نسبت به یکی از مسلمانان امری بسیار خطیر است، پس چگونه می توان به این آسانی حکم تکفیر امت اسلامی را صادرکرد؟از طرف دیگر در اسلام این مسأله مورد قبول است که وقتی مجتهد یا حاکم شرع حکمی را صادر کرد و در آن باب اجتهاد نمود، اگر حکم صواب بود، آن مجتهد دارای دو اجر است و اگر دچار خطا شد، یک اجر دارد. این مطلب را علمای اهل سنت، و حتی ابن تیمیه و اهل حدیث نیز قبول دارند و خود ابن تیمیه در صفحه 19 جزء سوم منهاج السنة این مطلب را آورده است. با استناد به این گفته ها، چگونه فرقه وهابی که این بزرگان اهل سنت را قبول دارند، سایر طوایف مسلمین را کافر و مشرک می دانند و خون و ناموسشان را حلال می شمرند (قزوینی، 108109)؟به همین جهت بود که از همان آغاز تبلیغ محمد بن عبدالوهاب، علمای بسیاری اعم از سنی و شیعه با این مذهب مخالفت کرده اند. حتی بسیاری از علمای حنبلی مذهب که وهابیون خود را منتسب به مکتب فقهی آنان می دانند، عقاید وهابیون را مخالف اسلام دانسته و آن را طرد نموده اند.اول کسی که به مخالفت با محمدبن عبدالوهاب پرداخت، برادرش سلیمان بن عبدالوهاب از علمای حنبلی و قاضی شهر حریملا بود. وی در دو کتاب الصواعق الالهیه فی الرّد علی الوهابیة و فصل الخطاب فی الردّ علی محمّد بن عبدالوهاب، به نقد و طرد نظرات برادرش پرداخته است. از حنابله شام نیز می توان آل الشطّی و شیخ عبدالقدّومی النابلسی را نام برد که وهابیون را از خوارج می دانستد.
کتابشناسی
قرآن مجید.
نهج البلاغه.
ابراهیمی، محمد حسین، تحلیلی نو بر عقاید وهابیان، قم، 1370.
ابن عبدالوهاب، سلیمان، الصّواعق الالهیة، استانبول، 1407ق/1986م.
ابن مرزوق، أبو حامد، التوسل بالنبی و بالصالحین، استانبول، 1986م/1407ق.
مقالات و بررسیها » شماره 73 (صفحه 27)
امین، سیدمحسن، کشف الارتیاب (تاریخچه و نقد و بررسی عقاید و اعمال وهابی ها)، به کوشش سیّد ابراهیم سیّد علوی، تهران، 1367.
حسین خَلَف، الشیخ خزعل، تاریخ الجزیرة العربیة فی عصر الشیخ محمدبن عبدالوهاب (حیاة الشیخ محمد بن عبدالوهاب)، بیروت، 1968م/1388ق.
الزهاوی، افندی صدقی، الفجر الصادق (فی الردّ علی منکری التوسل والکرامات والخوارق)، استانبول، 1984م.
زینی دَحلان، سیداحمد، فتنه وهابیت، ترجمه همایون همتی، نشر مشعر، بی جا، بی تا.
سعید، امین، سیرة الامام الشیخ محمدبن عبدالوهاب، مکة، 1384ق.
قزوینی، سیّد محمدحسن، فرقه وهابی و پاسخ به شبهات آنها، ترجمه علی دوانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1366.
النقشبندی الدیرشوی، محمد نوری شیخ رشید، رُدود علی شبهات السَّلفیة، مطبعة الصباح، بی جا، 1987م.
الیاسینی، أیمن، الدّین و الدولة فی المملکة العربیة السعودیة، نقله الی العربیة: الدکتور کمال الیازجی، دارالساقی، 1978م.
Encyclopedia of Modern Islamic World, New York,Oxford University, 1995.
