نگاهی به آسیب های فهم قرآن

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

مقدمه

فهم متون دینی، ⁽¹⁾ به ویژه قرآن، همانند فهم گفته و نوشته های دیگر قانونمند است. علاوه بر آن، قرآن به دلیل ویژگی های منحصر به فردش، ملاک های افزون تری برای فهم دارد که غفلت از آن انسان را از شناخت صحیح مراد خداوند از آیه های نورانی اش باز می دارد. بدین سبب، از دیرباز کژفهمی های بسیاری دامن گیر مراجعان به قرآن بوده و هست. کژی هایی که ممکن است در زمینه فهم قرآن پدید آید به «آسیب های فهم » نامبردار است. توجه به این آسیب هاوراه های رفع آن هم زاد خود قرآن است.

پیامبرصلی الله علیه وآله و جانشینان گرامی اش علیهم السلام هماره مخاطبان قرآن را به فهم صحیح و بایسته راهنمایی کرده، آنان را از انحراف در فهم کتاب خدا بازداشته اند. اعتراض های پیامبرصلی الله علیه وآله به برهم زنندگان آیه های قرآن ⁽²⁾ و ایستادگی اهل بیت علیهم السلام در پاسداری از حریم قرآن در برابر مدعیان فهم آن در این راستاست.

حضرت علی علیه السلام از یکی از قاضیان زمان خود پرسیدند: آیا تو ناسخ و منسوخ (قرآن) را از یکدیگر بازمی شناسی؟ پاسخ داد: نه. حضرت فرمودند: خود و دیگران را نابود کردی. ⁽³⁾ آن حضرت در نامه ای به معاویه نوشتند: تو با تاویل قرآن به دنیا دست یازیدی. ⁽⁴⁾ امام باقرعلیه السلام در دیدار با قتاده - که یکی از فقیهان و مفسران بصره بود - فرمودند: اگر قرآن را از پیش خود (بدون توجه به ویژگی ها و معیارهای فهم آن) تفسیر کنی، هم خود را نابود کرده ای و هم دیگران را و اگر سخن دیگران را بازگویی، خود و دیگران را به نابودی کشانده ای ... . ⁽⁵⁾ امام صادق علیه السلام در پاسخ صوفیان (که آیه های زهد و ایثار را شاهدی برای خود دانسته و علیه امام علیه السلام استدلال و احتجاج می کردند) فرمودند: آیا شما به ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه قرآن آگاهید؟ گمراهان و نابود شدگان این امت به امثال این گونه آیه ها گمراه و نابود شدند. ⁽⁶⁾

بنابراین، آسیب های فهم قرآن از قدیمی ترین بحث های قرآنی است که معلمان قرآن بدان هشدار داده و به دامن گیر شدن آیندگان نیز خبر داده اند، آن گونه که در سخن حضرت علی علیه السلام آمده است: زمانی فرا رسد که... کالایی نزد آنان ارزان تر از قرآن نیست، آن گاه که به حق خوانده شود (و معنای درست آن بیان شود) و کالایی پرفروش تر و گران قیمت تر از قرآن نیست. آن گاه که ناروا معنا شود. ⁽⁷⁾ آسیب های باد شده بدین قرار است:

1- ناآگاهی از ویژگی های قرآن

گام نخست در راه فهم و بهره گیری از قرآن شناخت ویژگی های این کتاب ارجمند است; زیرا قرآن علاوه بر جنبه هایی که در هر نوشته ای وجود دارد و نویسندگان و خوانندگان بدان آگاهند، دارای ویژگی هایی است که بدون آگاهی نسبت به آن ها فهم صحیح و بایسته آن ممکن نیست.

الف - راهنمایی معلمان قرآن

گرچه مخاطبان قرآن در عصر نزول، ظاهر بخش مهمی از آن را می فهمیدند و از پیش خود به مرحله ای از فهم قرآن می رسیدند، ولی چنان نبود که هیچ آیه ای بر آنان مبهم نماند و مراتب عالی فهم آیه ها را همگی دریابند. پس معلم و مفسری لازم بود تا آیه های الهی را بر مردم بیان کند و مشکلات فهم مردم را برطرف نماید. معلم قرآن کسی جز پیامبرصلی الله علیه وآله نبود که وظیفه پیام رسانی الهی را به تعلیم خداوند بر عهده داشت. او نخستین کسی بود که قرآن را در همه ابعاد و مراتب درک کرده بود و به مقتضای فرمان الهی، وظیفه داشت برای مردم نیز شرح و توضیح دهد: «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم.»(نحل: 44).

برخی از مفسران مفاد آیه مزبور را منحصر به شرح آیه های متشابه و مشکل قرآن کرده اند; بدان دلیل که آیه هایی که نص یا ظاهر است نیازی به بیان و شرح ندارد ⁽⁸⁾ و اگر همه آیه ها نیاز به توضیح داشته باشد لازمه اش آن است که همه مجمل باشد. ⁽⁹⁾ اما باید توجه داشت که اولا، «ما نزل » اطلاق دارد و تمامی آیه ها را دربر می گیرد. ثانیا، آیه در مقام بیان یکی از وظایف حضرت رسول صلی الله علیه وآله است و این بیان برای همه آیه ها موضوعیت دارد، هرچند مفاد آیه پیچیده نباشد. علاوه بر آن، گاهی مفاد اولیه آیه روشن بوده. ولی ایشان مراتب بالاتری از آن را بر مردم بیان کرده اند. به این ترتیب، بیان و شرح پیامبرصلی الله علیه وآله درباره آیه های قرآن، اعم از نص و ظاهر و متشابه و...، حجت است ⁽¹⁰⁾ و این وظیفه پس از ارتحال پیامبرصلی الله علیه وآله بر عهده عترت آن گرامی نهاده شد و به مقتضای حدیث شریف ثقلین بیان آنان نیز برای طالبان فهم قرآن حجت است. ⁽¹¹⁾ بر این اساس، جویای فهم قرآن باید به این ویژگی قرآن آگاه بوده و توجه داشته باشد قرآن کتابی است که در کنار آن معلم نهاده اند تا معارف آن را به مردم بیاموزد ومراجعه به آن از پیش خود، انسان را آن چنان که شایسته است به مقصد نمی رساند و حتی در برخی موارد، بر حیرت و گمراهی او می افزاید، مگر این که از شیوه ای که پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام در فهم قرآن ارائه داده اند پیروی کند و از تفاصیل و قیدها و توضیح هایی که درباره آیه ها بیان نموده اند بهره مند شود. ⁽¹²⁾

ب- محکمات و متشابهات

آیه های قرآن از لحاظ بیان مطالب یکسان نیست و در دو طیف جداگانه تقسیم بندی می شود: نخست آیه هایی که «محکم »اند; یعنی، در دلالتشان بر مراد و مقصود خداوند استوار و قطعی اند و احتمالات گوناگون درباره مفاد آن ها وجود ندارد و دیگر آیه هایی که معانی گوناگونی رابرمی تابد ودردلالت بر مقصودگویایی واستواری دسته پیشین راندارد.این آیه هابه «متشابهات » نامبردارند.قرآن خودبه این نکته اشاره فرموده است: «هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب واخر متشابهات »(آل عمران:7)

شناخت این دو دسته عامل مهمی در برداشت و فهم صحیح از قرآن به شمار می آید; زیرا در پرتو این آگاهی، تکیه گاه فهم متشابهات، که آیه های محکم اند، به خوبی روشن می شود و مخاطب برای فهم آن مستقیما به سراغ محکمات می رود، بی آن که دچار لغزشی شود یا ندانسته احتمال غیر مراد آیه را بر قرآن تحمیل کند. بنابراین، آن که به این ویژگی قرآن آگاهی ندارد یا آگاه است و از روی عمد بدان توجهی نمی کند دچار لغزش و انحراف می شود و چه بسا، گمان کند که آیه های قرآن با هم اختلاف و تناقض دارند - چنان که عده ای در صدر اسلام به این گمان دچار شده بودند- ⁽¹³⁾ و یا براساس این آیه ها به جبر گرایش پیدا کنند - آن گونه که برخی از مسلمانان ازآیه هایی مانند «لیس لک من الامر شی ء...» (آل عمران:128) و «و الله خلقکم و ما تعملون » (صافات:96) عقیده جبر را فهمیده اند و از آیه های دیگر، جسمانیت خداوند و دیده شدن او به چشم (در قیامت) رابرگرفته اند;مانند:آیه «الرحمن علی العرش استوی » (طه:5) و آیه «وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة.» (قیامة: 22 و23).

به هر روی، ناآگاهی و بی دقتی درباره محکم و متشابه یا ناسخ و منسوخ (که مصادیقی از متشابهات است) موجب به هم ریختن آیه ها (ضرب القرآن بعضه ببعض) خواهد شد، چنان که ممکن است کسی آیه متشابهی را محکم تصور کند و براساس آن، آیه های دیگر را وارونه بفهمد; چه این که پیروان بسیاری از مذاهب انحرافی به آیه های قرآن تمسک کرده و درستی رای و مذهب خود را با آن تایید نموده اند.

ج قیدها و مخصص ها

نزول قرآن در زمان طولانی سبب شد تا عام ها و مطلق ها در کلام الهی در برخی موارد، جدای از قیدها و مخصص ها باشد و از آن جاکه تمامی قرآن مجموعه واحدی است و مطالب آن با یکدیگر ارتباط دارد و آیه ها شاهد و مصدق هم قرار می گیرند، لازم است به هنگام فهم، از وجود یا عدم قید یا مخصصی در آیه های دیگر که مربوط به موضوع مورد بحث آیه است با خبر شویم و آن را در فهم آیه دخالت دهیم. علاوه بر این، گاهی قیدی در خارج از قرآن در بیان معلمان قرآن علیهم السلام آمده که باید مورد توجه قرار گیرد و براساس آن،آیه شرح و معنا شود. بر این مبنا یکی از آسیب های جدی فهم، نادیده انگاشتن قیدهای قرآنی و غیر قرآنی است که درفهم آیه مؤثر است. در چند آیه قرآن، خون جزو خوردنی های حرام معرفی شده است; مانند: «انما حرم علیکم المیتة و الدم.» (بقره:173) در این آیه و آیه های 3 مائده و 115 نحل، خون به طور مطلق و به هر شکلی که باشد حرام اعلام شده، ولی در آیه 145 انعام قید «ریخته شده » را نیز بر آن افزوده است «او دما مسفوحا.» بنابراین،، با توجه به این قید، خون هایی که پس از سربریدن حیوان در رگ ها باقی می ماند حرام نیست و مراد از حرمت خوردن خون در آن چند آیه نیز صرفا حرام بودن خونی است که پس از سر بریدن از بدن حیوان خارج می شود.

نمونه های دیگر از آیاتی که قید آن در روایات وجود دارد آیه 2 سوره نور است: «الزانیة و الزانی فاجلدوا کل واحد منهما ماة جلدة.» این کریمه درباره حد زناست و اطلاق آن شامل همه زناکاران می شود، چه آنان که همسر دارند و در کنار او زندگی می کنند، چه کسانی که در جایی دیگر دور از او هستند و چه آنان که بی همسرند. اما روایت حکم آیه را مختص غیر محصنه می داند (وقتی که زانی و زانیه همسر نداشته یا دسترسی به همسر خود نداشته باشند.) بنابراین، آیه به همین مورد مقید و از شمول آن کاسته می شود. ⁽¹⁴⁾ پیداست که عدم پی جویی از چنین مواردی یا ناآگاهی با این ویژگی قرآن تا چه حد فهم ما را از مراد خدای متعال دگرگون می سازد.

د ظاهر و باطن قرآن

معارف قرآن همه آن نیست که از دلالت ظاهر آیات به دست می آید، بلکه در ورای آنچه از ظاهر آیه فهمیده می شود مراحل بالاتری وجود دارد که در زبان معلمان قرآن از آن به «باطن قرآن » یاد شده است. به عقیده برخی از عالمان قرآن پژوه، با تدبر در قرآن می توان از ظهور معنای ساده و ابتدایی گذشت و به معانی پیچیده تر که در پس این معنا نهفته است دست یافت; مثلا، از آیه کریمه «و لا تشرکوا به شیئا» (نساء:36) در ابتدا فهیمده می شود که نباید بت ها را پرستید، ولی با نظری وسیع تر، این معنا را می یابیم که انسان نباید به غیر اذن خدا از دیگران اطاعت کند و با نظری گسترده تر، از این که انسان حتی از دلخواه خود نباید پیروی کند و با نظری عمیق تر، نباید از خدا غفلت کرد و به غیر خدا توجه داشت; زیرا پرستش بت ها به این دلیل ممنوع است که خضوع در برابر غیر خداست و بت بودن معبود خصوصیتی ندارد، چنان که قرآن اطاعت شیطان را عبادت او شمرده است: «ان لا تعبدوا الشیطان » (یس: 60) با تحلیلی دیگر، معلوم می شود که فرقی در اطاعت از دیگران با پیروی از خواهش های نفسانی خود وجود ندارد، چنان که قرآن می فرماید: «افرایت من اتخذ الهه هواه » (جاثیه:23) با تحلیل دقیق تر، معلوم می شود که اصلا نباید به غیر خدای متعال توجه و التفات داشت و از او غفلت کرد; زیرا توجه به غیر خدا همان استقلال برای غیر او و تواضع نشان دادن در برابر عبادت و پرستش خداست و خداوند غفلت کنندگان را وعده عذاب داده است: «و لقد ذرانا لجهنم کثیرا من الجن و الانس ... اولئک هم الغافلون » (اعراف:179). ⁽¹⁵⁾

اما می توان گفت که همه معانی باطنی قرآن در دسترس فهم افراد عادی نیست و در این زمینه، باید به معلمان قرآن مراجعه کرد; زیرا دانش ظاهر و باطن قرآن در همه سطح ها در اختیار آنان است. ⁽¹⁶⁾ بنابراین، همه نمی توانند مدعی دانستن معارف باطنی قرآن باشند، به ویژه اگر بخواهند از پیش خود و بدون شاهد قرآنی یا روایی یا عقلی معنای نهفته در ورای ظاهر آیه را بیان کنند; چه در این صورت راه سوء فهم و برداشت به خوبی باز است و دلیلی بر درستی آن نخواهیم داشت. بنابراین، آسیبی که از این ناحیه به نظر می رسد از دو جنبه است:

1- محدود و منحصر کردن مفاد آیه بر ظاهر آن; زیرا در این صورت، اگر راه صحیحی به دست یافتن آدمی بر معنای باطنی باشد - مانند این که شاهدی از قرآن یا روایت معتبر داشته باشیم - از معارف درون آیه محروم خواهیم ماند.

2- بی پروایی و بی ضابطگی در بیان معنای باطنی که هرچه به نظر آید به عنوان باطن آیه مطرح گردد.

نکته ای که یادآوری آن در این جا ضروری است آن که برخی افراد از باطن داشتن آیه های قرآن سوء استفاده کرده و معتقد شده اند که مراد از قرآن باطن آن است، نه ظاهرش که با دانش لغت و اصول محاوره فهمیده شود و نسبت باطن به ظاهر مانند نسبت مغز است به پوست و عمل به باطن قرآن آدمی را از ظاهر آن بی نیاز می سازد. ⁽¹⁷⁾ اینان، که به دلیل این عقیده به «باطنیان » مشهورند، هیچ دلیلی شرعی بر این باور خود ندارند، بلکه حتی همه آیه های اعتقادی و احکام قرآن و روایات و سیره پیشوایان دین برخلاف این مدعاست.

2- ناآگاهی به ابزارهای فهم

الف ناآگاهی نسبت به اصول و معیارهای فهم عدم دست یابی به قالب قرآن: از نخستین گام های فهم قرآن، تلاش در جهت دست یابی به قالب قرآن است. قرآن در عصر نزول و سالیانی پس از آن، به خط کوفی و بدون نقطه و اعراب نوشته می شد، گرچه وجود حافظان فراوان و تلاوت گسترده قرآن مانعی در راه پیدایش اشتباه بود، اما نتوانست هرگونه اختلافی را پیشگیری کند و بدین ترتیب، قرائت های هفت گانه و بیش تر شکل گرفت. درست است که اختلاف قرائت مغیر معنا در سراسر قرآن اندک است، ولی دقت در فهم اقتضا می کند که جویای فهم قرآن در صدد یافتن قرائت صحیح برآید تا مطمئن شود آنچه می فهمد و برداشت می کند برگرفته از کلام الهی است. اما اگر بخواهد بدون ضابطه، قرائت های گوناگون را ملاک فهم خود قراراد دهد قطعا به مراد خداوند نخواهد رسید و خشت اولی است که چون کج نهاده شود تا ثریا کج فهمی و انحراف ادامه می یابد.

بی توجهی به اصول محاوره: قرآن همانند دیگر نوشته ها از الگوهای زبانی ویژه برخوردار است. همان گونه که مردم در سخنان و نوشته های خود معیارهایی دارند و براساس آن می گویند و می نویسند و گفته و نوشته های دیگران را می فهمند، همه پیامبران علیهم السلام نیز با زبان مخاطبان خود سخن گفته اند تا در فراخوانی مردم به دین حق، خللی راه نیابد و تفهیم و تفهم به طور کامل و بایسته انجام شود. «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه.» (ابراهیم:4) بنابراین، کسی که در پی فهم این کتاب ارجمند است باید قواعد و اصول محاوره را - به طور کلی - و معیارهای زبان عربی را - به طور خاص - بشناسد. یکی از چیزهایی که در اصول محاوره عقلایی برای فهم سخن یا نوشته مورد توجه است مراجعه به قرینه های پیوسته یا ناپیوسته و یا حتی قرینه های غیر لفظی است. عدم توجه به قرینه های یاد شده موجب سوء فهم و نسبت دادن مطالب غیر واقعی به گوینده یا نویسنده است. از آن جا که در قرآن و سخن پیشوایان دین علیهم السلام نه تنها مخالفتی با این روش نشده، بلکه بر همان اساس سخن گفته شده، بنابراین، آگاهی و توجه به این قرینه ها ضروری است. در ادامه، مروری گذرا بر این قرینه ها خواهیم داشت:

قرینه های درونی:

قرینه های درونی پیوسته: این قرینه ها چنان که از نامشان پیداست، همواره همراه سخن اند; از آن جمله، آیه های پیشین و پسین آیه مورد نظر و یا لحن و مقام آیه های یک قسمت است که به «قرینه سیاق » نامبردار است; مثلا، آیه 49 دخان که می فرماید: «ذق انک انت العزیز الکریم.» اگر بدون توجه به آیه های قبل و بعد، که درباره عذاب قیامت است، این آیه را معنا کنیم، عزیز و کریم به معنای واقعی خود است و جمله مدح آمیز می شود. اما اگر توجه کنیم که قبل از آن آمده است «خذوه فاعتلوه الی سواء الجحیم ثم صبوا فوق راسه من عذاب الحمیم » (دخان:47 و 48) و در آیه 50 پس از این آیه آمده «ان هذا ما کنتم به تمترون » کاملا درمی یابیم که مراد از «عزیز کریم » یعنی: ذلیل و حقیر که برای سرزنش و توبیخ بیش تر چنین آورده ⁽¹⁸⁾ و در این صورت، جمله در مقام مذمت و توبیخ مخاطب است. بنابراین، کسی که آیه ها را بدون توجه به سیاق ویژه اش مورد بررسی و فهم قرار می دهد به مفاد واقعی آن دست نمی یابد. ⁽¹⁹⁾

از سوی دیگر، همه جا نمی توان به وجود سیاق باور داشت; زیرا چینش آیه های قرآن همه جا براساس ترتیب نزول نیست; چون پس از نزول کامل هر سوره، که بیش تر طی فاصله های زمانی نازل می شد، قطعه های گوناگون را در کنار یکدیگر قرار می دادند.(البته غیراز سوره هایی که به یکباره تمامی آن فرود آمده است.)

اضافه بر این، براساس اصول محاوره، گاهی گوینده در میان سخن خود جمله ای می آورد که ارتباطی به قبل و بعد ندارد و نسبت به آن ها ناپیوسته است (جمله معترضه است.) اگر بپذیریم که آیه 3 مائده در اصل، به همین ترتیب فرود آمده می توان باور داشت که جمله هایی در میان آن معترضه است; ⁽²⁰⁾ زیرا هیچ ارتباطی با جمله های پیشین و پسین خود ندارد و اگر آن رااز این میان برداریم وآغاز و پایان آیه به هم بپیوندد سخن یکپارچه ای را نشان می دهد که در ابتدا، حکمی را آورده و سپس استثنای آن را مطرح کرده است. در این هنگام، معترضه بودن جمله های میانی بسیار روشن است. بنابراین، نمی توان گفت که چون جمله های میانی دراین قسمت مطرح شده و در بیان حرمت برخی از خوراکی هاست، آن ها را باید براساس همین سیاق ارزیابی کرد و مشمول همین حکم دانست. پس به صرف قرار گرفتن قسمت هایی در اطراف جمله یا آیه مورد بحث، سیاق واحدی از آن فهمیده نمی شود. حتی وجود مناسبت بین دو آیه، دلیل باهم فرود آمدن آن ها یا یکی بودن سیاقشان نیست. ⁽²¹⁾ نتیجه آن که هم صرف نظر کردن ازاین قرینه نارواست و هم بی دقتی در تشخیص و استفاده از آن.

قرینه های درونی ناپیوسته: منظور از این دسته، آیه هایی است که در جای دیگر سوره یا در سوره های دیگر در رابطه با آیه مورد بحث وجود دارد و در توضیح مراد آیه به کار می آید یا قید و استثنایی است که از دامنه شمول و کلیت آن می کاهد و... . بی توجهی به این گونه قراین موجب برداشت ناورا از آیه ها و نسبت سخنان غیر واقع به خدای متعال می شود; مانند کسی که علم غیب را مخصوص خدای متعال می داند و از دیگران نفی می کند - گرچه به تعلیم الهی بدانند - و مستند خود را آیه 65 نمل قرار می دهد: «قل لا یعلم من فی السموات و الارض الغیب »، در حالی که در سوره جن آمده است: «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا الا من ارتضی من رسول » (جن:26 و27) بنابراین، می توان گفت که دانش غیب در اصل، مخصوص خدای متعال است، ولی او آن را به برخی از بندگان خالص خود می دهد و آنان نیز به واسطه عنایت الهی عالم به غیب اند.

قرینه های بیرونی: بخشی از این قرینه ها شرایط و اوضاع و احوال زمان نزول آیه است که مخاطبان قرآن به آن اشراف کامل داشته اند. طالبان فهم قرآن باید به این زمینه های نزول آشنایی یابند. کسی که زمینه نزول آیه مربوط به صفا و مروه را نمی داند گمان می کند که طواف بر آن دو جایز است، نه واجب، در حالی که آیه بر اصل تشریع سعی بین صفا و مروه نازل شده و ربطی به بیان استحباب سعی ندارد، ولی بدان دلیل به «لاجناح » تعبیر شده که مسلمانان گمان می کردند سعی میان صفا و مروه از بدعت های مشرکان است و یا به نقلی دیگر، آنان بر روی هر یک از آن دو کوه بتی گذارده بودند و پیامبرصلی الله علیه وآله با مشرکان شرط کرده بودند که در هنگام حج مسلمانان، بت ها را بردارند. آنان نیز چنین کردند، ولی هنگامی که یکی از مسلمانان مشغول سعی بود بت ها را باز گرداندند و آیه نازل شد «ان الصفا و المروة من شعائر الله فمن حج او اعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما» (بقره: 158) ⁽²²⁾

بخش دیگری از قرینه ها سخنان پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام درباره آیه های قرآنی است که در بحث از ویژگی های قرآن در قسمت پراکندگی قیدها و قرینه ها نمونه ای از آن بیان شد.

قرینه های غیرلفظی: در محاورات عرفی، گاه بر قرینه های غیر لفظی تکیه می شود و بر اساس آن، گفته ها را تحلیل و بررسی می کنند; یعنی شنوندگان با ویژگی هایی که از گوینده سراغ دارند برخی از احتمال ها را از کلام او نفی یا اثبات می کنند و در نتیجه، ویژگی او قرینه ای است بر مراد او از سخنانی که گفته است. ⁽²³⁾ در فهم قرآن نیز می توان از این قرینه ها بهره مند شد. ویژگی های خداوند، فرشتگان و پیامبران علیهم السلام از این گونه قرینه هاست. شریف رضی رحمه الله براساس همین قرینه، سخن عکرمه و سدی را که طبری نقل کرده مردود می داند. آن دو گفته اند: چون ملائکه به حضرت زکریا بشارت دادند، شیطان بر این صدا و بشارت اعتراض کرد و حضرت زکریا را وسوسه کرد که آنچه شنیده ای از سوی ملائکه نبوده، بلکه از ناحیه شیطان است; چون اگر از طرف حق تعالی بود ناگزیر به صورت وحی نازل می شد. لذا، شک کرد و گفت: «انی یکون لی غلام.» (آل عمران: 40).

وی (شریف رضی رحمه الله) در رد این سخن گفته است: این حرف بیانگر نادانی کامل و بی بصیرتی گوینده اش به مقام پیامبران علیهم السلام است. انبیای الهی علیهم السلام مقامشان برتر از آن است که ملعبه شیاطین قرار گیرند و نتوانند صدای شیطان و ملائکه را از هم تشخیص دهند ... . چه دلیلی روشن تر از قرآن که نشان دهد حضرت زکریا ذره ای شک نکرده از این که طرف خطاب خود را خدا می داند. ⁽²⁴⁾

ب - ناآگاهی از دانش های مورد نیاز

کسی که در پی فهم قرآن است به دانش هایی نیاز دارد که بدون آگاهی از آن ها، راه به جایی نمی برد و در نادانی خود سرگردان می ماند. دانش های مورد نیاز از این قرار است:

1. دانش های ادبی: قرآن به زبان عربی است. بنابراین، دانش های وابسته به آن در فهم قرآن مورد نیاز است: صرف، نحو، فقه اللغة، معانی و بیان، آشنایی با اشعار معاصر نزول قرآن و... . به هر اندازه که جویای فهم قرآن از دانش های یاد شده بی بهره باشد، به همان مقدار در فهم قرآن ناتوان است، گرچه در دانش های دیگر استاد و صاحب نظر باشد. کسی که تفاوت «ان » نافیه را با «ان » مخففه نداند چگونه به معنای ظاهری قرآن دست می یابد، چه رسد به این که بخواهد در صدد شرح و توضیح آن برآید؟ بر این اساس، هم باید در شناخت دانش های یاد شده کوشید و هم در کاربرد آن ها دقت کرد. مرحوم بلاغی بر ادیب ماهری چون زمخشری خرده می گیرد که چگونه در جایی «لا» را زاید دانسته، اما در جای دیگر آن را نافیه قرار داده است. او معتقد است صاحب کشاف در مواردی که «لا» بر حرف قسم وارد می شود با جایی که بر سرفعل، قسم می آید خلط کرده است. ⁽²⁵⁾

2. دانش های قرآنی: با این گونه دانش هاست که برخی ویژگی های قرآن - که پیش تر بدان اشاره شد - شناخته می شود. در این بحث ها، مطالبی از قبیل ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، تاریخ قرآن، وحی و انواع آن، اعجاز قرآن، شیوه های فهم و تفسیر قرآن و ... مورد بررسی قرار می گیرد. شناخت این موارد جایگاه مهمی در فهم قرآن دارد; زیرا تا کسی شناختی از متشابه نداشته باشد، به معنای ظاهری آن بسنده کرده و با اعتقاد به آن، در فهم آیه های دیگر ناتوان است و چنین می پندارد که گویا آیه های قرآن با یکدیگر در تعارض اند. کسی که «الی ربها ناظرة » (قیامة:23) را به معنای ظاهری اش گرفته است، در بیان آیه «لا تدرکه الابصار» (انعام:103) متوقف خواهد شد.

بر اثر همین ناآگاهی ها بود که افرادی در صدر اسلام مدعی وجود تناقض و اختلاف در قرآن شدند، غافل از آن که در قرآن کریم آیات متشابهی وجود دارد که باید به شیوه صحیح با آن ها مواجه شد.

3. دانش های دینی: از دیگر دانش هایی که در فهم قرآن دخیل است، دانش های مربوط به دین شناسی است. این دانش ها بر دو دسته اند: نخست آنچه به ریشه ها و باورهای دینی می پردازد دو دیگر دانشی که در باب شناخت وظایف دین داران است. گرچه قرآن شامل بخش مهمی از معارف دینی است و کلیات وظایف را بیان کرده، ولی جامع همه مسائل نیست; به این معنا که معمولا در تفصیل احکام، سخنی نگفته و آن را به عهده پیامبرصلی الله علیه وآله گذارده است. بنابراین، مراجعه کننده به قرآن باید از دانش هایی که در زمینه های یاد شده با کمک بیانات پیامبر و جانشینان اوعلیهم السلام فراهم آمده است و با دلیل های عقلی قطعی مبرهن شده، برخودار گردد.

دانشی که عهده دار بحث از باورها و عقاید است «کلام » و دانشی که بیانگر فروع و وظایف است «فقه » و سایر پیش نیازهای آن دانش هایی از قبیل اصول فقه، فقه الحدیث، رجال و درایه است. ناآگاهی از این قبیل دانش ها در واقع، از دست دادن زمینه های فهم بایسته بخشی از قرآن است (آیه هایی که در ارتباط با باورها یا احکام است.) مهم ترین آسیبی که از این ناحیه، فهم قرآن را تهدید می کند تطبیق و تحمیل داده های کلامی و فقهی بر قرآن است. نمونه های آن را می توان در تفسیرهای مذاهب منحرف مشاهده کرد.

4. دانش های تجربی: قرآن کتاب دانش های تجربی نیست، بلکه برای هدایت مردم است و هرچه در این مسیر مفید بوده در آن طرح شده است. در این میان، به تناسب، به برخی پدیده های جهان آفرینش نیز اشاره شده است، گرچه در زمان نزول، سطح علمی مردم چنان نبوده که نکته های علمی قرآن را به خوبی دریابند. اما بعدها با رشد علوم، برخی از ابعاد اعجاز علمی قرآن آشکار شده و برخی در صدد برآمده اند تا آیه های قرآن را با داده های علوم گوناگون تطبیق دهند، گرچه معمولا دچار زیاده روی شده و از مرز تفسیر خارج گردیده اند. ⁽²⁶⁾

در زمان های گذشته برخی از مفسران آیات مربوط به آسمان های هفت گانه را بر افلاک نه گانه هیئت بطلیموسی تطبیق داده بودند، اما با گذشت زمان و ابطال آن، نادرستی این فرضیه روشن شد و اساس آن فرو ریخت. ⁽²⁷⁾ بنابراین، آگاهی از دانش های تجربی گرچه به فهم بخشی از قرآن، که درباره پدیده های طبیعی است، کمک می کند، اما باید جانب احتیاط را نگه داشت و در تطبیق آیه ها بر داده های علوم تجربی، دقت لازم را به کار بست تا مطلبی بر قرآن تحمیل نشود.

5. دانش های انسانی: قرآن مجموعه ای از معارف درباره مبدا و معاد و احکام و آداب است و مباحث گوناگون آن به نوعی، در سازندگی انسان نقش دارد. امروزه همه مکاتب مطالعات فراوانی در ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی انسان و روابط و مناسبات حاکم بر آن داشته و دارند و متناسب با مبانی فکری و عقیدتی خود، آراء گوناگونی در هر بخش از علوم انسانی مطرح کرده اند، گرچه دانستن این علوم تاثیری مستقیم در فهم ما از قرآن ندارد، ولی آگاهی از آن ها سؤالات فراوانی را برای ما به وجود می آورد که هنگام مراجعه به قرآن در صدد پاسخ یابی آن ها بر می آییم و به سرعت، از آیه ها نمی گذریم، حتی از اشاره ها و دلالت ایمایی و التزامی آیه ها ممکن است بهره ببریم. کسی که از این دانش ها بی بهره است ذهنی پر سؤال ندارد و به راحتی، از آیه ها می گذرد و در نتیجه، انتظار زیادی از مدلول های گوناگون آیات ندارد و به نکته های کم تری دست می یابد. ⁽²⁸⁾

3- ناآگاهی و بی توجهی به منابع فهم

از جمله مواردی که در بحث آسیب شناسی فهم باید مورد بررسی قرار گیرد «منابع فهم » است. شناخت منابع و میزان اعتبار آن، کیفیت بهره برداری از آن و اولویت و اهمیت بعضی نسبت به بعضی دیگر از نکاتی است که باید بدان آگاهی داشت.

آسیب های فهم قرآن با قرآن

نخستین و مهم ترین منبعی که در فهم این کتاب مقدس به کار می آید خود قرآن است; زیرا چنان که پیش تر گفته شد، قرآن براساس اصول محاوره میان مردم سخن گفته است. گویندگان و نویسندگان در سخن خود نکاتی می آورند که باتوجه به گفته یا نوشته خویش در جای دیگر معنا می یابد; یعنی، برخی گفته های خود را قرینه برخی دیگر قرار می دهند. مخاطبان نیز بدون توجه به آن گفته ها، که در فهم مراد گوینده مؤثر است، مطلبی را به صاحب سخن نسبت نمی دهند. قرآن نیز از این اصل برکنار نیست و فهم هر بخشی از آن در فهم بخش های دیگر مؤثر است، به ویژه آن که نزول قرآن به یکباره نبوده و همه مقصود خود را در جای معینی بیان نکرده است.

پیشوایان دین نیز در مواردی، برای توضیح و تفسیر آیه ها از دیگر آیات استفاده کرده اند; مانند حدیث نبوی صلی الله علیه وآله که در توضیح آیه «الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن و هم مهتدون » (انعام: 82) از آیه «لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم » (لقمان:13) استفاده کرده و به کمک این آیه، مراد از واژه «ظلم » در آیه اول را شرک به خداوند دانسته اند. اینک به ذکر مهم ترین آسیب ها در این زمینه می پردازیم:

الف - بسنده کردن به قرآن

برخی از مفسران که به استفاده از قرآن برای فهم گرایش داشته اند نسبت به منابع دیگر کم توجهی کرده و خواسته اند فقط با بهره گیری از آیه های قرآن به فهم معارف آن نایل آیند، ولی پیداست که فهم کامل قرآن با کاوش در همه منابع و استنباط از تمامی ادله و قراین شکل می گیرد. استفاده از یک منبع و وانهادن دیگر منابع در واقع، از دست دادن زمینه های لازمی است که در فهم قرآن سرنوشت ساز است و از آن جا که برخی توضیحات و قرینه ها تنها در روایات آمده و هیچ راهی برای فهم آن از قرآن نداریم، بسنده کردن به قرآن راه فهم درست بخشی از قرآن را بر ما می بندد. مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله، که خود از استوانه های فهم قرآن با قرآن است، در موارد متعددی از تفسیر گران سنگ المیزان، به نقش منحصر به فرد روایات در فهم قرآن تصریح فرموده اند; از جمله: در بیان مراد از «صلاة وسطی » در آیه 238 بقره (المیزان، ج 2، ص 246)، در بیان مقصود از «اشهر معلومات » در آیه 197 بقره (همان، ص 78)، درباره آیه 33 مائده (همان، ج 5، ص 291)، در تفسیر آیه 38 این سوره، مراد از دستی که به جرم سرقت قطع می شود (دست راست)، مقداری که قطع می شود و میزان مالی که به سبب آن دست دزد را می برند (همان، ص 329) و موارد متعدد دیگر - که بدون مراجعه به روایات قابل فهم نخواهد بود.

از جمله کسانی که به این آسیب دچار شده، صاحب تفسیر الهدایة و العرفان فی تفسیر القرآن است.

ب - مهجور داشتن قرآن

گرچه مفسران قرآن در طول تاریخ، برای فهم قرآن کم و بیش از این منبع بهره برده اند، ولی این بهره گیری چندان در خور این منبع شریف و ارجمند نبوده است. از جمله کاستی های فهم آنان، بی توجهی به این گنجینه ارزشمند است، حتی آنان که خود بهترین راه فهم قرآن را مراجعه به خود قرآن دانسته اند ⁽²⁹⁾ آن را در توضیح ابهام یا تبیین اجمال آیه ها و بیان تقیید و تخصیص منحصر کرده، در عمل از شمول آن نسبت به همه معارف و قصص کاسته اند، در حالی که داده های قرآنی برای فهم در بیان ابهام و اجمال و خاص و ناسخ و ... خلاصه نمی شود و حیطه بسیار گسترده تری دارد و کسی که به این راه وارد شود خواهد فهمید که چه گوهرهای بی نظیری دست نخورده باقی مانده است.

نباید گمان کرد که فهم قرآن با قرآن کاری سهل و کم دامنه است و هر کسی می تواند با یافتن آیه های همگون (از معجم) از عهده آن برآید; زیرا این کار، هم مشکل است و هم درازدامن و تنها از راه انس با قرآن و احاطه کامل بر سراسر آن با ژرف نگری و موشکافی قابل دستیابی است. اگر کسی بخش هایی از تفسیر المیزان را بنگرد متوجه می شود که چگونه آیه هایی که به ظاهر هیچ گونه ارتباطی با آیه مورد بحث ندارند به هنگام تفسیر و موشکافی در فهم به کار می آید «و ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه علی بعض » ⁽³⁰⁾ مصداق می یابد. نمونه آن بحثی است که مرحوم علامه رحمه الله درباره آیه «اهدنا الصراط المستقیم » آورده و در آن از39 آیه دیگر بهره گرفته است.

توجه به سیاق آیه ها نیز شعبه ای از فهم قرآن با قرآن است که در بحث از قرینه ها بدان اشارت رفت. همچنین توجه به کاربرد قرآنی واژه ها و فهم معانی آن ها از رهگذر قرآن بخشی از این بحث (فهم قرآن با قرآن) است که در بخش واژه شناسی می آید.

ج - بر هم زدن آیه ها

از آسیب هایی که در زمینه بهره گیری از آیه ها در فهم آیات دیگر ممکن است رخ دهد، بر هم زدن آیه هاست; ⁽³¹⁾ یعنی معانی آیه ها را به هم مخلوط کردن و ویژگی آیه ها را واژگونه دانستن; مثل این که آیه محکم را متشابه بدانند و بالعکس. چنین خطایی در برداشت از آیه ها نقص بزرگی بر جای می نهد. این آسیب، چنان که از روایت نبوی صلی الله علیه وآله پیداست، در امت های گذشته نیز بوده و موجب گمراهی آنان شده است. ⁽³²⁾ نتیجه بر هم زدن آیه ها پیدایش تناقض میان آن ها و تکذیب بعضی از آیه ها نسبت به بعضی دیگر است، در حالی که بخش های گوناگون قرآن مصدق و مؤید یکدیگر است و عدم وجود اختلاف و ناهماهنگی یکی از ابعاد اعجاز این کتاب ارجمند می باشد. «افلا یتدبرون القرآن و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا» (نساء: 82).

د - آسیب های فهم قرآن با روایت

ضرورت بهره گیری از روایات معصومان علیهم السلام به عنوان یکی از قراین ناپیوسته در بحث های گذشته بیان شد. اکنون به اختصار، آسیب هایی که در استفاده و برداشت از منابع روایی برای فهم قرآن وجود دارد اشاره می شود:

1. بسنده کردن به روایات: در بحث از فهم قرآن با قرآن، گفته شد که بسنده کردن به یک منبع کاری است ناروا که درهای معارف قرآن را به روی جویای فهم می بندد. برخی در بسنده کردن به روایات تا جایی پیش رفته اند که هیچ توضیح و تفسیری در کنار روایات تفسیری نیاورده اند. تفسیرهایی مانند البرهان و نورالثقلین روایات وارد شده درباره آیه ها را جمع آوری کرده اند، ولی حتی نوع روایات را مشخص ننموده اند. پیداست که با این تفکر نمی توان به معارف قرآنی رسید; زیرا:

اولا، روایات تفسیری در مقایسه با حجم زیاد آیه های قرآن اندک است.

ثانیا، در بیان روایات مربوط به قرآن، روایاتی وجود دارد که در شرح و تفسیر آیه نیست، بلکه بیان مصداق یا بیان بطن یا تمثل به آیه و مانند آن است.

ثالثا، در خود روایات، به تدبر و فهم قرآن امر شده و بر این اساس نباید تنها به روایات اکتفا کرد. «یعرف هذا و اشباهه من کتاب الله عز و جل.» ⁽³³⁾

رابعا، برای ارزیابی روایات، راه هایی قرار داده اند که یکی از آن ها مخالفت یا موافقت با قرآن است و این فرع بر آن است که قرآن پیش از مراجعه به روایت قابل فهم و تفسیر باشد.

2. پذیرش روایات غیر قابل استناد: مهم ترین آسیبی که دامن گیر طالبان فهم قرآن بوده و در برخی موارد، هنوز هم هست پذیرش روایات غیر قابل استناد است; زیرا از این راه دروغ های فراوانی به کتاب های تفسیری راه یافته و اساس فهم قرآن قرار داده شد است که عمده این دروغ ها از سوی راویان اسرائیلی جعل و نشر داده شده و به ویژه، در کتاب های اهل سنت نقل شده است. تهمت هایی که به حضرت سلیمان علیه السلام و داودعلیه السلام و برخی دیگر از انبیای الهی علیهم السلام نسبت داده شده ⁽³⁴⁾ از این طریق وارد فرهنگ اسلامی گردیده است.

بنابراین، جا دارد دقت و وسواس بیش تری در استفاده از منابع روایی اعمال شود و ملاک هایی که در علم رجال برای آگاهی از احوال راویان وجود دارد و معیارهایی که در تشخیص حدیث صحیح از سقیم در درایه مطرح است مورد توجه جدی قرار گیرد، حتی اگر روایتی از نظر سند عالی بود، ولی مخالف با قرآن یا مسلمات دینی بود کنار گذاشته شود، به ویژه روایاتی که زمینه های نزول را بیان می کند و در درون با یکدیگر در تعارض اند.

آسیب های فهم واژگان قرآن

الف - ملاک قرار دادن معنای کنونی واژه ها

تلاش برای فهم و شناخت واژه های غریب و نامانوس قرآن از نخستین گام های فهم کتاب است. آیه های قرآن ترکیبی از این واژه هاست که روشن شدن آن بخش عمده ای از فرایند فهم است. قرآن به زبان مردم صدر اسلام فرود آمده و عمده آن برای معاصران قابل فهم بوده، ولی با گسترش اسلام و گذشت زمان، معانی برخی از آن واژه ها دگرگون شده و کاربرد کنونی با کاربرد روزگاران پیشین متفاوت است. بنابراین، کسی که اکنون در پی فهم است باید همان معانی پیشین را ملاک فهم خود قرار دهد. پس یکی از آسیب ها در این ناحیه، توجه به معنای کنونی واژه هاست. اما علاوه بر آن، آسیب های دیگری را نیز می توان یاد کرد.

ب - پی جویی معانی واژه ها از منابع ضعیف

از رایج ترین راه های دست یابی به معانی واژه ها، مراجعه به کتاب های واژه شناسی است، اما نه کتاب هایی که در زمان های بسیار دور از روزگاران صدر اسلام تهیه شده است; زیرا کتاب های متاخر، هم نقل کننده سخن پیشینیان است - که در کتاب های خود آنان در دسترس است - و هم بی تاثیر از فرهنگ واژگان زمان خودشان نیست حتی در پی جویی معانی واژه ها در کتاب های قدیمی تر هم اعتماد کامل بر گفته های آنان روا نیست; زیرا گاهی برخی از واژه شناسان دقت لازم در بیان برخی معانی نکرده یا آن را با معانی دیگر خلط کرده اند.

نمونه آن واژه «توفی » است که در برخی فرهنگ ها به معنای «اماته » (میراندن) آمده، در حالی که به معنای «کامل گرفتن » است. گاهی این گونه گرفتن به میراندن است (یعنی یکی از مصداق ها را به عنوان معنی واژه یاد کرده اند) و گاهی به خواب: «الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها» (زمر:43); «هو الذی یتوفاکم باللیل...» (انعام: 60). براساس همان جابجایی مصداق و مفهوم واژه، برخی آیه «یا عیسی انی متوفیک و رافعک الی...» (آل عمران: 55) را دلیلی بر مردن حضرت عیسی علیه السلام می دانند (متوفیک را به معنی «ممیتک » گرفته اند.) این موضوع با آیه شریفه «بل رفعه الله الیه » (نساء: 158) ناسازگار است. بنابراین، «توفی » به معنای «به تمامی گرفتن » است که یکی از مصداق های آن میراندن است، گرچه در فرهنگ مردم، بعدها «توفی » را میراندن دانسته اند و به مرده «متوفی » می گویند، ولی کاربرد قرآنی آن توسعه بیش تری دارد و غیر از این است. ⁽³⁵⁾

ج - عدم دقت در کاربرد قرآنی

بررسی کاربردهای قرآنی واژه ها اهمیت فراوان دارد. گاهی واژه ها در کاربرد قرآنی، دارای معنای دیگر یا معنای محدودتر و یا گسترده تر از معنای اصلی است یا واژه ای که چندین معنا دارد تنها یک معنای آن در قرآن اراده شده و یا واژه هایی چند معنا دارند، ولی درهرجایی یکی از آن معانی مراد است. واژه های «محصنات »، «امة »، «کتاب » و مانند این ها (از واژه های مشترک) معانی ویژه ای دارند و نباید آن ها را در سراسر قرآن به یک معنا دانست، بلکه با توجه به سیاق کلام، معانی مورد نظر روشن می شود. ⁽³⁶⁾

ذکر این نکته نیز ضروری است که در شعرهای بازمانده از شاعران عصر نزول و سخنان مردمان آن روزگار، شواهدی بر برخی از واژه های قرآنی وجود دارد و می تواند مورد استفاده قرار گیرد، گرچه دامنه زیادی ندارد.

ناآگاهی از زمینه های تاریخی آیات

نزول تدریجی قرآن باعث شده تا آیه های مربوط به حوادث گوناگون صدر اسلام در زمان مناسب خود، مسلمانان را به خوبی راهنمایی کند و آنان را در برخورد و مواجهه با شرایط گوناگون آماده سازد. اما اکنون که قرن ها از آن حوادث می گذرد، فهم آیه های مربوط به آن ها بدون در نظر گرفتن شرایط تاریخی نزول ناممکن می نماید، گرچه بیش تر زمینه های نزول تنها مصداقی از مفهوم کلی آیه هاست و در طول تاریخ، هر زمان مصداق های تازه ای می یابد، اما شناخت زمینه های اولیه نیز هم چنان در فهم آیه مؤثر است.

آنچه در این جا حایز اهمیت است، بررسی صحیح زمینه های یاد شده است که درباره برخی موضوعات قرآنی به طور خاصی مبهم می نماید; مثلا، زمینه نزول آیه های «افک » در سوره نور (آیه 11 به بعد) به گونه ای است که پژوهش پیرامون آن به تالیف یک کتاب انجامیده است. ⁽³⁷⁾

نکته دیگری که نباید از نظر دور داشت اختصاصی بودن برخی از این زمینه هاست; یعنی، مصداق آیه همان است که در آن زمان اتفاق افتاده; مانند زکات دادن حضرت علی علیه السلام که درحال نماز واقع شد و آیه ای به دنبال آن فرود آمد و پس از آن مصداق دیگری نخواهد یافت. ⁽³⁸⁾

پذیرش تمامی روایات زمینه های نزول سبب شده است که درباره برخی آیه ها چندین زمینه نزول متناقض نقل شود و در نتیجه آیه به معنای اصلی خود فهم نشود. توجه نکردن به هر یک از این موارد نیز نارواست; زیرا بدون آن، چگونه می توان آیه کریمه «انما النسی ء زیادة فی الکفر» (توبه:37) و یا «لیس البر بان تاتوا البیوت من ظهورها» (بقره:189) را فهمید؟

روی گردانی از فهم عقل گرایانه ⁽³⁹⁾

یکی از منابعی که می تواند در فهم آیه های قرآن به کار آید مسائل قطعی عقلی است; مواردی که عقل به طور قطعی حکمی دارد و کسی در بدیهی بودن یا منتهی به بدیهی بودن آن تردیدی ندارد ملاک فهم قرار می گیرد و حتی گاهی با استناد به آن، مراد جدی خداوند از آیه را غیر از مراد استعمالی آن می دانیم; و از ظاهر آیه دست بر می داریم;مانندآیه هایی که در ظاهر، ممکن است برجسمانی بودن ذات خدای متعال دلالت کند; مثلا، «وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة » (قیامة:23) یا «و جاء ربک و الملک صفا صفا» (فجر: 2)

بی توجهی به این منبع فهم موجب فهم نادرست از برخی آیه ها - مانند آیه های مزبور - می شود و چنان که پیش تر گفته شد، در میان مذاهب اسلامی بسیاری بدان دچار شده اند.

آسیب های رفتاری

1. ناتوانی پژوهشی: پس از آگاهی بر دانش ها و دسترسی به منابع مورد نیاز، توانایی پژوهش و استنباط شرط ضروری فهم قرآن است. ممکن است کسی همه پیش نیازها را تامین کند، ولی توان بهره گیری مناسب از سرمایه های یاد شده را نداشته باشد; زیرا پژوهش و برداشت از متون نیز مانند سایر حرفه هایی است که نیاز به ممارست و تجربه فراوان دارد و چنین نیست که با دانستن این که فلان چیز منبع فهم است راه فهم گشوده شود و درک صحیحی از آیه فراهم گردد; درست مانند فردی که بخواهد نجاری کند نام انواع چوب ها را فرا گیرد، ابزارها را شناسایی کند و آن ها را تهیه نماید، محصولات متنوع چوبی را در نظر آورد و طرح ها و نقشه های آن را ببیند. اما او به واقع نجار نیست و نخواهد توانست از ابزارها و مواد اولیه به طور صحیح استفاده کند، مگر این که با به کارگیری درست ابزارها و مواد فراهم آمده و با نظرات استادی کارآزموده، روزگاری را در این حرفه سپری کند و پس از تجربه های مکرر، به کار آشنا شود. آنگاه از استادکار در این رشته انتظار می رود که کار شایسته ای تحویل دهد.

پژوهشگر قرآنی نیز باید به تدریج، با به کارگیری ابزارها و منابع فهم و انتخاب شیوه صحیح پژوهش، نیروی برداشت از قرآن را در خود تقویت کند و به جایی برسد که بتواند فرآیند فهم را به سهولت حاصل آورد و به مراد خدای متعال از آیه دست یابد. بسیاری از کسانی که با حسن نیت، در وادی فهم وارد شده ولی ناکام مانده اند از ناتوانی پژوهشی رنج برده و به گنج مقصود نایل نگشته اند. یکی از این موارد ترجمه و برداشت نادرستی است که از دو آیه «لقد احصاهم و عدهم عدا وکلهم آتیه یوم القیامة فردا» (مریم: 94 و 95) شده است. در ترجمه این آیات گفته شده «خداوند اعمال آن ها را به حساب آورده و آن را به گونه ای خاص شمارش کرده است و روز قیامت به تنهایی (برای پاسخ گویی) نزد او خواهند آمد» و چنین برداشت شده که آیه بر «نامه عمل فردی » دلالت دارد، در مقابل نامه عمل جمعی دارد که در ارتباط با امت است.) ⁽⁴⁰⁾

خطای ترجمه یاد شده در این است که ضمیر «هم » را به مرجعی باز گردانده که اصلا وجود ندارد; زیرا در آیه قبل سخن از بندگی آسمانیان و زمینیان در برابر خداست: «ان کل من فی السماوات و الارض الا آتی الرحمن عبدا» و ضیمر «هم » به همانان باز می گردد و در هیچ یک از آیه های پیشین سخن از «اعمال » نیست تا ثبت آن در نامه عمل مطرح شود علاوه بر آن، اگر مرجعی چنین می داشتیم ضمیر جمع برای آن ذکر نمی شد. در قرآن، آیه هایی داریم که به صراحت، سخن از نامه عمل گفته و وجود آن حتمی است و نیازی نیست خود را به تکلف انداخته بخواهیم به زحمت مطلبی را به آیه نسبت دهیم.

2. پیش داوری: برخی از طالبان فهم قرآن پیش از بررسی و کاوش قرآنی، دارای آراء و دیدگاه هایی هستند - اعم از علمی یا دینی - و در پژوهش خود بیش از آن که قرآن را بکاوند و به منظور خدا دست یابند، در پی تطبیق دیدگاه خود بر قرآن اند. ⁽⁴¹⁾ گویا می خواهند شاهد و مؤیدی بر دیدگاه خود دست و پا کنند و چون ذهن و روحشان با رای از پیش ساخته و پرداخته شده ای درگیر است، به احتمال های دیگری جز آنچه نظر دارند بی توجه اند و با نوعی پیش داوری به فهم قرآن رو می آورند، حتی در برخی موارد، می توان نتیجه پژوهش آنان را از قبل پیش بینی کرد. ⁽⁴²⁾ این یکی از خطرناک ترین آسیب هایی است که پژوهندگان فراوان در دام آن گرفتار آمده و صدمه های جبران ناپذیری از این راه بر اسلام و مسلمانان وارد شده است. کافی است بدانیم که بسیاری از فرقه های منحرف مذهبی از این راه به دام افتاده و مشروعیت خود را مستند به برخی آیه های قرآن دانسته و افراد بسیاری را گمراه کرده اند.

3. غرض ورزی: غرض ورزی نیز یکی از عوامل کژ فهمی متون دینی است. معمولا آن که در پی دشمنی و حیله گری است به قصد تقرب به خدا و فهمیدن و به کار بستن فرمان های الهی وارد پژوهش نمی شود.بدین سبب، همیشه در فکر آن است که از متون دینی، به ویژه قرآن، حربه ای علیه اسلامیان بیابد. در نتیجه، هیچ گاه انتظار فهم آنچه را هست ندارد، بلکه در پی آنچه می خواهد باشد، است. پس فهم او با فهم مؤمنی که از روی اخلاص وقرب به حق،به قرآن روی می آوردمتفاوت است. برخی از خاورشناسان وروشنفکران خودی تابع آنان در زمره غرض ورزانی هستند که نه به قرآن به دید تقدیس می نگرند و نه اشتیاق خدمت به ساحت آن را دارند. در این صورت طبیعی است که فهم آنان با فهم متفکر مسلمان ناب تفاوت داشته باشد. ⁽⁴³⁾

پی نوشت ها

1- کژ فهمی متون دینی منحصر به متون اسلامی نیست، بلکه سابقه ای دیرینه دارد که هم در قرآن و هم در روایات به چشم می خورد;مانند: «یحرفون الکلم عن مواضعه » (نساء:46) و نیز (مائده:13و14)

2- جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج 2، ص 149

3- محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 92، ص 110

4- نهج البلاغه، نامه 55

5-6- محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 18، ص 136; ص 135

7- نهج البلاغه، خطبه 147

8- ر.ک. به: ابی حیان، البحر المحیط، ج 5، ص 494

9- ر.ک. به: فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 20، ص 38، (چاپ ایران)

10- سید محمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 12، ص 261

11- همان، ج 1، ص 11 و 12 «انی تارک فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی ابدا: کتاب الله و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض.»

12- بر معلم بودن و مرجع بودن پیامبر(ص) آیه های ذیل نیز دلالت دارد: جمعه: 2/ احزاب: 21/ حشر:7.

13- ر.ک. به: محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 93، ص 98 (چاپ ایران) ، سؤال های مدعی وجود تناقض در قرآن از حضرت علی علیه السلام

14- سید محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج 15، ص 79

15- همو، قرآن در اسلام، قم، انتشارات اسلامی، 1361، ص 27 و 28،

16- محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 228، (چاپ بیروت) عن ابی جعفرعلیه السلام انه قال: «ما یستطیع احد ان یدعی ان عنده جمیع القرآن کله ظاهره و باطنه غیر الاوصیاء»; جز اوصیا (جانشینان پیامبرعلیهم السلام) کسی نمی تواند مدعی دانش تمامی قرآن (ظاهر و باطن) باشد.

17- ر.ک. به: جعفر سبحانی، سخنرانی های اولین کنفرانس دارالقرآن قم، ص 91 و 92، به نقل از: الفرق بین الفرق، ص 18

18- ر.ک. به: عبدالرحمن بن ناصر السعدی، تیسیر الکریم الرحمن، ج 1، ص 22، به نقل از: ابن قیم، بدائع الفوائد.

19- برای توضیح بیش تر ر.ک. به: محمدتقی مصباح، معارف قرآن، ج 1، ص 9،1367،

20- «الیوم یئس الذین » تا «رضیت لکم الاسلام دینا» معترضه است.

21- ر.ک. به: سید محمدحسین طباطبائی، ج 6، ص 6. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 4، ص 375 (چاپ تهران). مرحوم طبرسی، آیه تطهیر را دارای سیاقی غیر از سیاق آیه های قبل و بعد (که درباره زنان پیامبر (ص) است) می داند.

22- برای توضیح بیش تر ر.ک. به: سید محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج 1، ص 386 و387

23- مانند شعرهایی که از برخی از عالمان عارف نقل می شود و ما براساس همین قرینه، مراد آنان را چیزی غیر از ظاهر الفاظ و عبارات می دانیم.

24- ر.ک. به: شریف رضی، حقائق التاویل فی متشابه التنزیل، ترجمه فاضل مطلق، ص 197 و 198.

25- ر.ک. به: محمدجواد بلاغی، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 38، (چاپ بیروت)

26- برای نمونه ر.ک.به: طنطاوی، جواهر القرآن، (چاپ مصر)

27- محمدتقی مصباح، پیشین، ج 1، ص 229 به بعد / همو، راه و راهنماشناسی، ص 627

28- به عنوان نمونه، برای فهم ارتباط روان شناسی با مطالب قرآنی، ر.ک. به: عثمان نجاتی، قرآن و روان شناسی، ترجمه عباس عرب، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس،

29- ابن تیمیه، مقدمة فی اصول التفسیر، ص 39

30- نهج البلاغه، خطبه 133

31- «ضرب القرآن بعضه ببعض »; برخی از قرآن را به برخی دیگر زدن. در چند روایت این موضوع مطرح شده است; از جمله: از امام صادق علیه السلام. ر.ک. به: صدوق، معانی الاخبار، ص 190، (چاپ ایران) / محمدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج 2، ص 633 (چاپ بیروت) محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 9، ص 3، (چاپ بیروت) / و از منابع روایی اهل سنت، جلال الدین سیوطی، پیشین، ج 2، ص 149 / همچنین برای توضیح بیش تر ر.ک. به: سید محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج 3، ص 83

32- جلال الدین سیوطی، پیشین، ج 2، ص 149

33- محمدبن الحسن الحر العاملی، پیشین، ج 1، ص 327

34- ر.ک. به: محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن، ص 23، ص 89 به بعد.

35- برای توضیح بیش تر، ر.ک. به: محمدجواد بلاغی، پیشین، ج 1، ص 36

36- ر.ک. به: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج 1، ص 31، 34 و39

37- ر.ک. به: جعفر مرتضی، حدیث الافک.

38- سید محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج 6، ص 8،16 و17 به بعد

39- برخی از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی «عقل » را از جمله منابع فهم قرآن دانسته اند، ولی توضیحی درباره آن نیاورده اند. لازم به ذکر است که موارد کاربرد آن نیز مانند دیگر منابع فراوان نیست، ولی بی توجهی به آن هم زیانبار است. ر.ک. به: خوئی، البیان، ج 1، ص 13 / فاضل لنکرانی، مدخل التفسیر، ص 159 و160. برخی دیگر از قرآن پژوهان «عقل » را منبعی مستقل ندانسته، بلکه متمم منابع دیگر، به ویژه منبع لغوی، به شمار آورده اند. ر.ک. به: محمدحسین علی الصغیر، المبادی العامه لتفسیر القرآن الکریم، ص 65 و66

40- عبدالعلی بازرگان، متدلوژی تدبر در قرآن، تهران شرکت سهامی انتشار، 1374، ص 184

41- سید محمدحسین طباطبائی، پیشین، ج 1، ص 6

42- مانند کسانی که تلاش دارند فرضیه های علمی مورد پذیرش خود را بر آیه های قرآنی منطبق کنند یا گرایشات عقیدتی خود را بر قرآن تحمیل نمایند.

43- محمدحسین علی الصغیر، خاورشناسان و پژوهش های قرآنی، ترجمه شریف، تهران،مطلع الفجر، ص 114 و 115