در حادثه عاشورا از شخصیتی به نام ام کلثوم نام برده می شود. خبرهای فراوانی در مورد حضور او رسیده است؛ از جمله ابن نمای حلی(م645ق) می نگارد:
خطبتْ أم کلثوم بنت علی(ع) من وراء کلة و قد غلب علیها البکاء؛ فقالت: یا أهل الکوفة، سوءة ما لکم خذلتم حسینا و قتلتموه و سبیتم نساؤه ... .
ام کلثوم دختر امام علی(ع) از پشت پرده هودج با گریه چنین خطبه خواند: ای اهل کوفه، بدا به حال شما! چرا حسین را کوچک شمردید و او را کشتید و زنانش را به اسارت گرفتید؟!
خطبه بالا را سید بن طاووس(م664ق) نیز از زبان ام کلثوم نقل کرده است. ابن اعثم(م314ق) می نویسد:
... و أقبل الشمر بن ذیالجوشن ـ لعنه اللّه ـ حتی وقف قریبا من خیمة النساء فقال لقومه: ادخلوا فاسلبوا بزیّهن. قال: فدخل القوم فأخذوا کل ما کان فی الخیمة حتی افضوا إلی قرط کان فی أذن أم کلثوم ـ رضی الله عنها ـ فأخذوه و خرموا أذنها؛
فرهنگ و اندیشه / دیدگاه
شمر بن ذی الجوشن ـ لعنه اللّه ـ آمد و نزدیک خیمه زنان ایستاد و به لشکرش گفت: داخل شوید و زینتهای آنان را بگیرید. آنها نیز وارد شدند و هر چه در خیمه بود گرفتند حتی گوشواره ام کلثوم را کشیدند و گوشش را پاره کردند!
همین مضمون را ابن شهر آشوب(م588ق) هم آورده است.
از جمله مباحث مطرح در مورد ام کلثومی که در واقعه عاشورا حضور داشته این است که او کیست؟ در این زمینه سه فرض قابل طرح است که آنها را مطرح و نتیجه تحقیق را عرضه می کنیم.
در خور توجه است که در بررسی، به منابعی تمسک می کنیم که بتوان به آنها به عنوان مرجع تاریخی استناد کرد و به کتابهایی که در قرون متأخر نوشته شده یا بی اعتباری آنها روشن است، استناد نمی کنیم.
1. ام کلثوم دختر فاطمه(س) غیر از زینب کبری(س)
بر اساس اخبار متعدد، امام علی(ع) از حضرت زهرا(س) دو دختر به نامهای زینب و ام کلثوم داشته است. بعضی از آنها را اینجا می آوریم و برخی دیگر را ذیل فرض سوم ذکر می کنیم:
ـ محمد بن اسحاق(م151ق):
ولدت فاطمة لعلی الحسن و الحسین و محسن، فذهب محسن صغیرا"، و ولدت له أم کلثوم و زینب؛
فاطمه[س] برای علی[ع] این فرزندان را به دنیا آورد: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و ام کلثوم و زینب.
ـ محمد بن سعد(م230ق):
قال محمد بن عمر: و ولدت فاطمة لعلی الحسن و الحسین و أم کلثوم و زینب؛
محمد بن عمر می گوید: فاطمه برای علی، حسن و حسین و ام کلثوم و زینب را به دنیا آورد.
ـ محمد بن سلیمان کوفی (زنده در 300ق):
وزنت [فاطمة] بنت رسول الله(ص) شعر حسن و حسین و زینب و أم کلثوم فتصدّقت بزنته فضّة؛
حضرت فاطمه[س] موی حسن و حسین و زینب و ام کلثوم را وزن کرد و هموزن آن را نقره داد.
ـ محمد بن احمد دولابی(م310ق):
و أما فاطمة بنت رسول الله(ص) فتزوجها علی بن أبیطالب فولدت له الحسن الأکبر و الحسین و هو المقتول بالعراق بالطف و زینب و أم کلثوم فهؤلاء ما ولدت فاطمة بنت رسول الله(ص) من علی بن أبیطالب؛
علی بن ابی طالب[ع] با حضرت فاطمه[س [ازدواج کرد و حاصل این ازدواج حسن اکبر و حسین ـ که در عراق در سرزمین طف کشته شد ـ و زینب و ام کلثوم است. اینها کسانی هستند که حضرت فاطمه[س] از علی[ع] به دنیا آورد.
ـ شیخ صدوق (م381ق):
قلتُ لأبیعبدالله(ع): هل قال رسول الله(ص): إن فاطمة أحصنت فرجها فحرّم الله ذریتها علی النار؟ قال: نعم، عنی بذلک الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم؛
راوی می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: آیا پیامبر(ص) فرمود: فاطمه پاک است، پس خداوند آتش را بر ذریّه او حرام کرده است؟ امام(ع) فرمود: بله، مراد پیامبر(ص) از این سخن، حسن و حسین و زینب و ام کلثوم است.
ـ شیخ صدوق به نقل از حماد بن عثمان:
قلت لأبیعبدالله(ع): جعلتُ فداک، ما معنی قول رسول الله(ص): إنّ فاطمة أحصنتْ فرجَها فحرّم الله ذرّیّتها علی النار؟ فقال: المعتقون من النار هم ولد بطنها: الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم؛
به امام صادق(ع) عرض کردم: فدایت گردم، معنای این سخن پیامبر(ص) چیست که فرمود: فاطمه پاک است، پس خداوند آتش را بر ذرّیّه او حرام کرد؟ امام(ع) جواب داد: رهاشدگان از آتش فرزندان او هستند: حسن و حسین و زینب و ام کلثوم.
از این اخبار به ضمیمه خبرهای دیگری که در ادامه می آیند و نشان می دهند زینب و ام کلثوم دو نفر بوده اند، به دست می آید ام کلثوم حاضر در کربلا دختر دوم حضرت زهرا(س) می باشد.
اشکال: بر اساس اخبار رسیده، ام کلثومی که مادرش حضرت زهرا(س) است در زمان حیات امام حسن(ع) از دنیا رفت؛ زیرا حضرت در نماز بر او شرکت داشت. بنابر این نمی تواند در کربلا حضور داشته باشد. بعضی اخبار در این زمینه عبارتند از:
ـ محمد بن سعد از قول عبدالله بهی:
شهدتُ ابن عمر صلی علی أم کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب فجعل زیدا فی ما یلی الإمام و شهد ذلک حسن و حسین؛
حاضر بودم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و زید به طرف امام جماعت گذارده شد و حسن و حسین[ع[ در نماز شرکت داشتند.
ـ محمد بن سعد:
إنه (ابن عمر) صلی علی أم کلثوم بنت علی و ابنها زید و جعله مما یلیه و کبّر علیهما أربعا... و خلفه الحسن و الحسین ابنا علی و ... ؛
ابن عمر بر ام کلثوم دختر علی[ع [و فرزندش زید نماز خواند و زید را در طرف امام جماعت گذاردند و چهار بار بر او تکبیر گفت ... و پشت سر او حسن و حسین فرزندان علی[ع] در نماز شرکت داشتند.
ـ ابن ابی شیبه(م235ق) از قول عمار:
شهدت أم کلثوم و زید بن عمر ماتا فی ساعة واحدة فأخرجوهما فصلی علیهما سعید بن العاص فجعل زیدا مما یلیه و جعل أم کلثوم بین یدی زید و فی الناس یومئذ ناس من أصحاب النبی(ص) و الحسن و الحسین فی الجنازة؛
شاهد بودم که ام کلثوم و زید بن عمر در یک ساعت از دنیا رفتند و آنان را بیرون برده، سعید بن عاص بر آن دو نماز خواند و زید را در طرف امام گذاشتند و ام کلثوم در مقابل زید بود. میان مردم عده ای از اصحاب پیامبر(ص) و حسن و حسین بودند.
ـ بخاری(م256ق):
توفی زید بن عمر و أم کلثوم فقدّموا عبدالله بن عمر و خلفه الحسن و الحسین؛
زید بن عمر و ام کلثوم از دنیا رفتند وعبداللّه بن عمر را برای نماز، جلو قرار دادند و پشت سر او حسن و حسین[ع] بودند.
ـ بخاری از قول عبداللّه بهی:
شهدت أم کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب صلی علیهما ابن عمر و شهد ذلک الحسن والحسین؛
حضور داشتم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و حسن و حسین در نماز شرکت داشتند.
ـ محمد بن احمد دولابی:
إن أم کلثوم بنت علی و زید بن عمر ماتا فکُفّنا و صلی علیهما سعید بن العاص و خلفه الحسن و الحسین و أبوهریرة؛
ام کلثوم دختر علی[ع] و زید بن عمر از دنیا رفتند و تکفین شدند. سعید بن عاص بر آنها نماز خواند و پشت سر او حسن و حسین و ابوهریره بودند.
ـ شیخ طوسی(م460ق):
أخرجت جنازة أم کلثوم بنت علی(ع) و ابنها زید بن عمر و فی الجنازة الحسن(ع) و الحسین(ع) و عبدالله بن عمر و... ؛
برخی بر این باورند
ام کلثومی که در واقعه عاشورا
از او نام می برند،
در واقع زینب کبری است
و به عبارت دیگر
ام کلثوم کنیه زینب کبری است.
جنازه ام کلثوم دختر علی(ع) و پسرش زید بن عمر بیرون برده شد و پشت سر جنازه، حسن(ع) و حسین(ع) و عبداللّه بن عمر و ... بودند.
از این اخبار به دست نمی آید که مادر این ام کلثوم، حضرت فاطمه(س) است؛ اما از خبرهای فراوان دیگر این امر به دست می آید. در اینجا به ذکر بعضی از اخبار بسنده می کنیم:
ـ محمد بن سعد:
أم کلثوم بنت علی بن أبیطالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی و أمها فاطمة بنت رسول الله و أمها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزی بن قصی تزوّجها عمر بن الخطاب؛
ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب(ع) ... و مادرش فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) و مادر او خدیجه دختر خویلد ... است که عمر بن خطاب با او ازدواج کرد.
ـ مالک بن انس:
... وضعت جنازة أم کلثوم بنت علی بن أبیطالب من فاطمة بنت رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ و هی امرأة عمر بن الخطاب؛
جنازه ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب[ع[ از فاطمه(س) بر زمین گذاشته شد و او همسر عمر بود.
ـ ابن شهر آشوب:
فولد من فاطمة(ع): الحسن و الحسین و المحسن سقط و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری تزوجها عمر؛
نصی نداریم که «ام کلثوم» کنیه حضرت زینب است و ظاهرا چنین ادعایی استنباط و برداشت برخی محققان از مجموع اخبار است.
بنا به نقلی کنیه زینب کبری "ام حسن" بوده است.
فرزندان فاطمه(ع) عبارتند از: حسن و حسین و محسن ـ که سقط شد ـ و زینب کبری و ام کلثوم کبری که عمر با او ازدواج کرد.
ـ محمد بن احمد دولابی(م310ق):
تزوّج علی بن أبیطالب فاطمة بنت رسول الله(ص) فولدت له حسنا و حسینا و زینب و أم کلثوم و رقیة فماتت رقیة و لم تبلغ. و أما زینب فکانت عند عبدالله بن جعفر بن أبیطالب و أما أم کلثوم فکانت عند عمر بن الخطاب؛
علی بن ابی طالب[ع] با فاطمه[س[ ازدواج کرد و ثمره این ازدواج، حسن و حسین و زینب و ام کلثوم و رقیه بود. رقیه پیش از بلوغ از دنیا رفت. زینب همسر عبداللّه بن جعفر بن ابی طالب و ام کلثوم همسر عمر بن خطاب بود.
ـ محمد بن حبان(م354ق):
تزوج عمر أم کلثوم بنت علی بن أبیطالب و هی من فاطمة؛
عمر با ام کلثوم دخترعلی[ع [ازدواج کرد و مادر او فاطمه بود.
ـ بلاذری(م279ق):
ولد علی بن ابیطالب الحسن و الحسین و محسن درج صغیرا و زینب الکبری تزوجها عبدالله بن جعفر بن ابیطالب فولدت له و أم کلثوم الکبری تزوجها عمر بن الخطاب و أمهم فاطمة بنت رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم؛
فرزندان علی بن ابی طالب[ع [عبارتند از: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و زینب کبری ـ که عبداللّه بن جعفر با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد ـ و ام کلثوم کبری ـ که عمر با او ازدواج کرد ـ مادر همه اینها فاطمه(س) است.
ـ طبری(م310ق):
تزوج عمر بن الخطاب أم کلثوم ابنة علی بن أبیطالب و هی ابنة فاطمة بنت رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم؛
عمر با ام کلثوم دختر علی[ع] و فاطمه[س [ازدواج کرد.
ـ قطیعی:
إن عمر بن الخطاب خطب إلی علی بن أبیطالب أم کلثوم فاعتلّ علیه بصغرها فقال: إنی لم أرد الباه و لکنی سمعت رسول اللّه ـ صلی الله علیه و سلم ـ یقول: کل سبب و نسب منقطع یوم القیامة ماخلا سببی و نسبی کل ولد أب فإن عصبتهم لأبیهم ماخلا ولد فاطمة فإنی أنا أبوهم و عصبتهم؛
عمر برای خواستگاری از ام کلثوم نزد امام علی[ع] رفت. امام[ع] عذر آورد که او کوچک است. عمر گفت: من برای شهوت نمی خواهم ازدواج کنم؛ بلکه از رسول خدا(ص) شنیدم که در قیامت همه سبب و نسب ها قطع می شود غیر از سبب و نسب من. رگ و ریشه هر کسی از طریق پدرش است؛ به جز فرزندان فاطمه که من پدرشان هستم.
در اخبار متعدد دیگر نام مادر ام کلثوم ذکر نشده؛ اما عمر هدف خود از ازدواج را این گونه ذکر کرده که می خواهد نسلی از پیامبر(ص) داشته باشد. روشن است که خواسته عمر زمانی تحقق می یابد که با فرزند حضرت زهرا(س) ازدواج کند.
2. ام کلثوم کنیه زینب کبری(س)
برخی بر این باورند ام کلثومی که در واقعه عاشورا از او نام می برند، در واقع زینب کبری است و به عبارت دیگر ام کلثوم کنیه زینب کبری است. گویا دلیل شان این است ام کلثومی که مادرش حضرت زهرا(س) است پیش از واقعه عاشورا از دنیا رفت. از سوی دیگر بعضی خبرها در مورد حضرت زینب در مورد ام کلثوم هم نقل شده و بر عکس. چند نمونه را مرور می کنیم:
أ) بر اساس منابع متعدد، وقتی دشمنان تصمیم گرفتند امام سجاد(ع) را به شهادت برسانند، زینب کبری خود را روی حضرت انداخت و اظهار داشت: «اگر بناست کشته شود، پیش از او من را بکشید.» زینب کبری به این صورت از شهادت امام(ع) جلوگیری کرد.
اما اسفراینی در نورالعین، صفحه 53 همین قضیه را به ام کلثوم نسبت داده است.
ب) طبری:
لما دخل برأس حسین و صبیانه و أخواته و نسائه علی عبیدالله بن زیاد لبستْ زینب ابنة فاطمة أرذل ثیابها و تنکرت و حف بها إماؤها فلما دخلت جلست فقال عبیدالله ابن
زیاد: من هذه الجالسة؟ فلم تکلمه فقال ذلک ثلاثا کل ذلک لا تکلمه فقال بعض إمائها: هذه زینب ابنة فاطمة. قال فقال لها عبیدالله: الحمد لله الذی فضحکم و قتلکم و أکذب أحدوثتکم. فقالت: الحمد لله الذی أکرمنا بمحمد ـ صلی الله علیه وسلم ـ و طهّرنا تطهیرا لا کما تقول أنت؛ إنما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر ... ؛
هنگامی که سر مبارک امام حسین[ع] و فرزندان و خواهران و زنان اهل بیت حضرت را بر عبیداللّه بن زیاد وارد کردند، زینب دختر فاطمه[س [کهنه ترین لباسش را پوشید و ناشناس وارد شد و میان کنیزانش نشست. عبیداللّه پرسید: این زن کیست؟ زینب کبری جواب نداد. تا سه بار این سؤال را تکرار کرد اما حضرت جوابی نداد. یکی از کنیزان گفت: او زینب دختر فاطمه[س [است. عبیداللّه خطاب به حضرت گفت: سپاس خدایی را که شما را رسوا کرد و کشت و بدعتهایتان را باطل کرد. زینب کبری فرمود: سپاس خدایی را که ما را به محمد(ص) گرامی داشت و ما را پاک گرداند، نه آن گونه که تو می گویی؛ همانا فاسق رسوا می شود و فاجر تکذیب می گردد.
همین مضمون در منابع متعدد دیگر در مورد زینب کبری نقل شده اما در نورالعین، صفحه 57 این قضیه به ام کلثوم نسبت داده شده است.
ج) ابن نمای حلی(م645ق):
خطبت أم کلثوم بنت علی(ع) من وراء کلة وقد غلب علیها البکاء فقالت: یا أهل الکوفة، سوءة ما لکم خذلتم حسینا وقتلتموه وسبیتم نساءه ... ثم قالت:
| قتلتم أخی صبرا فویل لأمکم |
ستجزون نارا حرّها یتوقد |
ام کلثوم دختر امام علی(ع) از پشت پرده هودج با گریه چنین خطبه خواند: ای اهل کوفه، بدا به حال شما! چرا حسین را کوچک شمردید و او را کشتید و زنانش را به اسارت گرفتید؟!
[سپس این شعر را خواند:]
برادرم را با زجر کشتید؛ وای به مادرانتان. به زودی در آتشی که شعله هایش زبانه می کشد مجازات می شوید.
ابن طاووس نیز این خطبه را از ام کلثوم نقل کرده اما محمدعلی قراچه داغی تبریزی(م1310ق) این خطبه را به حضرت زینب(س) نسبت داده است.
د) طبرسی(م560ق) آورده است که وقتی اسیران به کوفه رسیدند، حضرت زینب پس از دعوت مردم به سکوت، فرمود:
أما بعد یا أهل الکوفة، یا أهل الختل و الغدر و الخذل و المکر، ألا فلارقأت العبرة ... ؛
ای اهل کوفه، ای اهل مکر و حیله، اشکهایتان خشک نشود.
ابن طیفور(م380ق) نوشته است که ام کلثوم پس از ساکت کردن مردم این سخن را فرمود.
اشکال: ایراداتی بر این دیدگاه وارد است:
اوّلاً، اخبار متعدد نشان می دهند که نه تنها ام کلثوم در کربلا حضور داشته، بلکه این کنیه نمی تواند برای زینب کبری(س) باشد. به عبارت دیگر ام کلثوم و زینب دو نفر بوده اند؛ زیرا از هر دو در یک رخداد سخن گفته اند:
ـ دینوری(م282ق):
مضی الحسین ـ رضی الله عنه ـ أیضا نحو مکة و معه أختاه: أم کلثوم و زینب و ولد أخیه و ... ؛
حسین(رض) با همراهی خواهرانش ام کلثوم و زینب و فرزندان برادرش به طرف مکه حرکت کرد.
ـ ابوالفرج اصفهانی(م356ق) هنگام شمارش اسرا:
... و زینب العقیلة و أم کلثوم بنت علی بن ابیطالب و سکینة بنت الحسین ... ؛
ـ امام حسین(ع) پس از رسیدن به سرزمین کربلا، ابیاتی را خواند که چنین آغاز می شوند:
| یا دهر أف لک من خلیل |
کم لک بالإشراق و الأصیل |
ابن اعثم پس از آن نوشته است:
و سمعتُ ذلک أخت الحسین زینب و أم کلثوم فقالتا: یا أخی هذا کلام مَن أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه. فقالت زینب: واثکلتاه! لیتَ الموت أعدمنی الحیاة ... و جعلتْ أم کلثوم تنادی: واجدّاه! واأبی علیاه! واأماه واحسناه! واحسیناه! ... ؛
این شعر را خواهران حسین، زینب و ام کلثوم شنیدند و گفتند: ای برادر، این سخن کسی است که یقین به کشته شدن دارد. امام[ع] فرمود: بله، خواهرانم. زینب فرمود: ای وای، کاش مرگ مرا از بین می برد ... و ام کلثوم ندا داد: وا جدّا، ای پدرم علی، ای مادرم، ای حسن، ای حسین ... .
سید بن طاووس نیز پس از شعر مذکور، از قول راوی می نویسد:
فسمعتْ زینب بنت فاطمة(ع) ذلک؛ فقالت: یا أخی، هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال(ع): نعم یا أختاه. فقالت زینب: واثکلتاه ینعی الحسین(ع) إلی نفسه.
قال: فبکی النسوة و لطمن الخدود و شققن الجیوب و جعلتْ أم کلثوم تنادی: وامحمداه، واعلیّاه، واأماه، واأخاه، واحسیناه ... ثم قال [الحسین: [یا أختاه یا أم کلثوم و أنت یا زینب و أنت یا فاطمة ... ؛
زینب این شعر را شنید و عرض کرد: ای برادر، این سخن، کلام کسی است که یقین به کشته شدن دارد. امام(ع) فرمود: بله، خواهرم. زینب گفت: ای وای، حسین از مرگش خبر می دهد!
زنان گریستند و به صورت هایشان زدند و گریبان دریدند. ام کلثوم هم ندا داد: ای محمد، ای علی، ای مادر، ای برادر، ای حسین ... سپس امام(ع) فرمود: خواهرانم، ای ام کلثوم، ای زینب، ای فاطمه ... .
دوم، بعید است کنیه حضرت زینب(س) ام کلثوم باشد؛ زیرا امام علی(ع) از حضرت فاطمه(س) دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم کبری داشته، از همسر دیگر دختری به نام ام کلثوم صغری داشته است (متن اخبار در ادامه می آید.) اگر کنیه زینب کبری، «ام کلثوم» بود، کنیه خواهر کوچک تر
نقل وقایع مربوط به زینب کبری در مورد ام کلثوم و برعکس، در کتاب های متأخر و در منابع غیر قابل اعتماد، صورت گرفته است.
«کبری» نمی شد و موصوف به «وسطی» می شد.
نصی نداریم که «ام کلثوم» کنیه حضرت زینب است و ظاهرا چنین ادعایی استنباط و برداشت برخی محققان از مجموع اخبار است. بنا به نقلی کنیه زینب کبری "ام حسن" بوده است.
سوم، نقل وقایع مربوط به زینب کبری در مورد ام کلثوم و برعکس، در کتاب های متأخر و در منابع غیر قابل اعتماد، صورت گرفته؛ چنان که دو دلیل اوّلی که ذکر شد، اشتباه از کتاب نورالعین اسفراینی است که کتابی غیر قابل اعتماد است و بر خلاف منابع متعدد کهن و قابل اعتماد نوشته شده است. در مورد شاهد سوم هم قراچه داغی (م1310ق) از علمای قرن چهاردهم است و نمی توان به گفته او اعتماد کرد.
البته شاهد چهارم قابل توجه است؛ اما در منابعی که بتوان آنها را به عنوان منبع تاریخی به حساب آورد، چنین امری بسیار نادر است و بعید نیست بتوان این مورد و مورد مشابه آن را ـ اگر یافت شود ـ حمل بر اشتباه کرد.
3. ام کلثوم دختر امام علی(ع) از غیر حضرت فاطمه(س)
أ) شواهد زیادی دلالت می کنند علاوه بر اینکه امام از حضرت فاطمه(س) دو دختر به نامهای زینب و ام کلثوم کبری داشته، از کنیزی که نام او معلوم نیست، دختری نیز به نام ام کلثوم صغری داشته است. برخی نقلها عبارتند از:
ـ محمد بن سعد(م230ق):
کان له من الولد: الحسن و الحسین و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری و أمهم فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و رملة الصغری و أم کلثوم الصغری و ... ؛
فرزندان علی(ع) عبارتند از: حسن و حسین و زینب کبری و ام کلثوم کبری که مادر آنها فاطمه دختر رسول خدا(ص) است. فرزندان دیگر رمله صغری و ام کلثوم صغری و ... هستند.
ـ بلاذری:
ولد علی بن أبیطالب: الحسن و الحسین و محسن درج صغیرا و زینب الکبری تزوجها عبدالله بن جعفر بن أبیطالب فولدت له و أم کلثوم الکبری تزوجها عمر بن خطاب و أمهم فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و رملة الصغری و أم کلثوم الصغری ... ؛
فرزندان امام علی[ع] عبارتند از: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و زینب کبری ـ که عبداللّه بن جعفر بن ابی طالب با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد ـ و ام کلثوم کبری ـ که عمر با او ازدواج کرد ـ مادر همه اینها فاطمه(س) است ... و رمله صغری و ام کلثوم صغری ... ؛
ـ محمد بن سلیمان کوفی:
ولد لعلی بن أبیطالب: الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم أمهم فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و زینب الصغری و نفیسة و أم کلثوم الصغری و ... ؛
ـ طبری:
و کان لها (فاطمة) منه من الولد: الحسن و الحسین و یذکر أنه کان لها منه ابن آخر یسمی محسنا توفی صغیرا و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری ... و کان له بنات من أمهات شتی لم یسمّ لنا أسماء أمهاتهن منهن ... و رملة الصغری و أم کلثوم الصغری ... ؛
فرزندان فاطمه[س] از امام علی[ع[ عبارتند از: حسن و حسین و می گویند که پسر دیگری به نام محسن داشته که در کوچکی از دنیا رفته است و زینب کبری و ام کلثوم کبری ... امام علی[ع] دختران دیگری از زنان متعدد داشته که نام مادرانشان معلوم نیست. از جمله آنها رمله صغری و ام کلثوم صغری هستند.
ـ محمد بن حبان:
کان لعلی بن أبیطالب خمسة و عشرون ولدا. من الولد الحسن و الحسین و محسن و أم کلثوم الکبری و زینب الکبری و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول الله(ص) و کان له من غیرها محمد بن علی و عبیدالله و عمر و ابوبکر و یحیی و جعفر و العباس و عبدالله و رقیة و رملة و أم الحسن و أم کلثوم الصغری و ... ؛
علی بن ابی طالب[ع] 25 فرزند داشت. از جمله آنها عبارتند از: حسن و حسین و محسن و ام کلثوم کبری و زینب کبری. مادر این پنج نفر فاطمه[س [است. فرزندان وی از غیر فاطمه[س] عبارتند از: محمد بن علی و عبیداللّه و عمر و ابوبکر و یحیی و جعفر و عباس و عبداللّه و رقیه و رمله و ام حسن و ام کلثوم صغری و ... . ـ ابن اثیر:
أول زوجة تزوجها فاطمة بنت رسول الله(ص) ... و کان له منها ... زینب الصغری و أم کلثوم الکبری ... و کان له بنات من أمهات شتی لم یذکرن لنا، منهن ... أم کلثوم الصغری؛
اولین کسی که امام علی[ع] با او ازدواج کرد فاطمه[س] بود و از او زینب صغری و ام کلثوم کبری و ... را دارد. امام علی[ع] از زنان متعدد که نامشان برای ما معلوم نیست ام کلثوم صغری و ... را دارد.
ب) در منابع مربوط به عاشورا، اشاره ای به نام مادر ام کلثوم نشده و از آنها همین قدر استفاده می شود که خواهر امام حسین(ع) بوده است.
ج) بنا به نقلی مسلم بن عقیل با دو دختر امیرالمؤمنین(ع) که نامشان رقیه بوده ازدواج کرد. ابن عنبه، همسر مسلم بن عقیل را ام کلثوم دختر امام علی(ع) معرفی کرده، بنابراین احتمال دارد کنیه رقیه «ام کلثوم» بوده است.
از مطالعه مجموع مطالب تاریخی به نظر می رسد ام کلثومی که در کربلا حضور داشته همان ام کلثوم صغری یا رقیه است. او از همسر دیگر امام علی(ع) غیر از حضرت زهرا(س) است. اما وقتی از ام کلثوم به عنوان دختر امام علی(ع) نام برده می شود، شخصی به ذهن تبادر می کند که مادرش حضرت فاطمه(س) است. تبادر زمانی بیشتر می شود که افراد کم دقت او را به عنوان شخصیتی نقش آفرین مطرح می کنند.
نتیجه:
أ) خواهر امام حسین(ع) به نام ام کلثوم در کربلا حضور داشته و او غیر از زینب کبری است.
ب) امام علی(ع) از حضرت زهرا(س) دختری به نام ام کلثوم کبری و از همسر دیگر ام کلثوم صغری داشته است.
ج) ام کلثوم کبری در زمان حیات امام حسن(ع) از دنیا رفت.
د) به خبری دست نیافتیم که نام مادر ام کلثوم حاضر در کربلا را مشخص کند. ظاهرا این ام کلثوم از همسر دیگر امام علی(ع) غیر از حضرت زهرا(س) است. احتمال دارد ام کلثوم صغری باشد که مادرش کنیز بوده است و شاید همان رقیه همسر مسلم بن عقیل باشد.
