سینما فقط پول نیست/ «هنر و تجربه» بوفه اکسیژن است

حجت الله ایوبی رییس سابق سازمان سینمایی در یادداشتی بیان کرد که سینما فقط پول و صنعت نیست.

به گزارش خبرگزاری مهر، حجت الله ایوبی رییس سابق سازمان سینمایی یادداشتی درباره چگونگی شکل گیری سینمای «هنر و تجربه» در دنیا منتشر کرده که در متن این یادداشت آمده است:

«جایگاه والای سینمای «هنر و تجربه» در جهان امروز

سال ها پیش کتابی نوشته ام و در مقدمه کتاب آورده ام که بر خلاف توسعه گرایان معتقدم هر فرهنگ و تمدنی راه خود را برای نو شدن یا همان مدرنیته دارد. در نتیجه برخلاف مکتب توسعه گرا که الگوی توسعه را غربی و جهان شمول می داند باید به تعداد تمدن ها و فرهنگ ها از الگوهایی مختلف توسعه سخن گفت. همانجا آوردم که پس به جای مدرنیته باید گفت مدرنیته «ها» و حتی به جای دموکراسی باید گفت دموکراسی «ها» اما معنای این سخن حرمان از استفاده از تجربه های دیگر نیست. تجربه های بشری حتما آموزنده و قابل استفاده اند. هنر هر ملتی بومی سازی این تجربه ها براساس فرهنگ و جامعه و ارزش های جامعه خویش است. این روزها «هنر و تجربه» موضوع چالش های فراوان است. گفتم شاید مفید باشد سری به دیگر کشورها که از پیشتازان سینمای «هنر و تجربه» است بزنیم. امید است مفید باشد.

رییس مرکز ملی سینمای فرانسه (سی ان سی) چندی پیش با افتخار اعلام کرد در سیاست های جدید این مرکز «هنر و تجربه» از جایگاهی ویژه برخودار خواهد شد. مرد اول سیاستگذار سینما در فرانسه با اعلام اینکه بودجه سینمای «هنر و تجربه» 1.5 میلیون یورو افزایش یافته است کمک به «هنر و تجربه» را راهی برای پاسداری از تنوع فرهنگی در فرانسه و جهان دانست. او با افتخار اعلام کرد در بین کشورهایی مختلفی که دارای سینمای «هنر و تجربه» هستند فرانسوی های از نظر تعداد سالن های با برند «هنر و تجربه» در جهان مقام نخست را دارند. فرانسوی ها با 1200 سینما و نزدیک به 2000 پرده «هنر و تجربه»، از 3000 سینمای «هنر و تجربه» کشورهای مختلف (نزدیک به 5000 پرده) سهم بالایی در حمایت از این سینمای فرهنگی و هنری دارند. برخلاف گمانه ها و گفته هایی که کمتر مستند به دانش و پژوهش است «هنر و تجربه» اندیشه ای فرانسوی نیست. بیشتر کشورهایی که سینمایی دارند گوشه چشمی هم به میراث فرهنگی و هنری جامعه انجمن ها، شورا و یا گروهی به نام «هنر و تجربه» دارند. در تمام این کشورها دغدغه نخست پاسداری از سینمای فرهنگی و اندیشه های نو در کشور است. شمار این کشورها و نهادهای «هنر و تجربه» تا آنجا است که کنفدراسیونی جهانی به همین نام تاسیس شده و نهادهای «هنر و تجربه» جهان را به هم پیوند داده است. در همه این کشور همه دولت ها بر این اصل استوارند که سینمای هنری و تجربی نیازمند کمک ویژه دولت است. این اما به معنای دولتی شدن این سینما نیست. سخن را با مروری بر این کنفدراسیون آغاز می کنیم.

کنفدارسیون بین المللی سینمای «هنر و تجربه»

سینمای «هنر و تجربه» مختص فرانسه نیست و در کشورهای مختلف دولت ها به کمک این سینما آمده اند. سال 1955 یعنی درست 62 سال پیش در کشور آلمان کنفدراسیونی از کشورهای دارنده سینمای «هنر و تجربه» تاسیس شد. این کنفدراسیون همچنان فعال است و به رغم همه تحولات جهان سینما، اهتمام به سینمای «هنر و تجربه» همچنان در دستور کار کشورهایی مختلف است. براساس آمار منتشر شده در سایت رسمی این نهاد بین اللملی، کنفدارسیون سینمای «هنر و تجربه» 1907 عضو از 37 کشور مختلف جهان دارد. انجمن ها، گروه ها و شخصیت های حقوقی سینمای «هنر و تجربه» عضو این کنفدراسیون هستند. در همین سایت آمده است که امروز در کشورهای اروپایی از 25000 سالن سینما نزدیک به 5000 سالن به سینمای «هنر و تجربه» اختصاص یافته است.

در همه این کشورها دولت ها بدون دخالت در فرآیند تولید کمک مالی به این سینما را وظیفه ذاتی خود می دانند. نخستین پرسش پیش روی همه این انجمن ها و نهادها این است که اساسا سینمای هنری و تجربی چیست؟

سینمای هنر و تجربه به چه معنا است؟

به جای پرداختن به برداشت های گوناگون از مفهوم «هنر و تجربه» بهتر است برداشت امروز فرانسویان را از این سینما مرور کنیم. برداشتی که مورد پذیرش کنفدارسیون و تقریبا همه نهادهای مربوط است. بر اساس اعلام رسمی سی ان سی فرانسه فیلم هایی که یکی از ویژگی های زیر را داشته باشند از سوی انجمن فرانسوی سینمای «هنر و تجربه» برند و برچسب «هنر و تجربه» را خواهند داشت:

آثار ارزشمند و با کیفیت سینمایی که توان جذب مخاطب لازم را ندارند.

آثاری که مبتنی بر پژوهش و اکتشاف اند. به بیان دیگر آثاری که پژوهش محورند و یا اینکه در عرصه سینمایی نوآوری خاصی داشته باشند.

آثاری که جنبه هایی از زندگی مردم کشور فرانسه بپردازند که معمولا در سینمای بدنه مورد توجه قرار نمی گیرد.

آثار اقتباسی که اثری هنری و یا تاریخی را با زبان سینما بیان کند. اثری که بتوان آن را اکران کلاسیک نامید.

فیلم های کوتاهی که دارای ارزش های ویژه هنری باشد.

فیلم هایی که مطالبات منتقدان سینمایی و رضایت مردم را جلب کرده و باعث اعتلای هنر هفتم شود.

فیلم های سینماگران تازه کاری که دارای ویژگی استثنایی باشد.

در کشورهایی که دولت ها از سینمای «هنر و تجربه» حمایت می کنند معمولا گروه، شورا یا انجمنی به همین نام دارند که وظیفه اصلی آنها طبقه بندی فیلم ها به هنری و تجربی است. فیلم های طبقه بندی شده در این ژانر به طور طبیعی از حمایت های دولتی بهره مند می شوند. در فرانسه انجمن فرانسوی سینمای «هنر و تجربه» این وظیفه را بر عهده دارد. این فیلم ها در شورای هنر و تجربه بررسی و با برند «هنر و تجربه» و امتیازات ویژه توزیع می شود. این انجمن در سال 2005 پنجاه سالگی اش را جشن گرفت و اکنون 62 سال از عمرش می گذرد.

راه طولانی «هنر و تجربه» در فرانسه

فرانسوی ها اما در یک ویژگی با ما هم داستانند. آنها 60 سال است که بر طبل مبارزه با تهاجم فرهنگی می کوبند اما بر خلاف ما تنها شعار نمی دهند. برای مقابله با تهاجم سینمای آمریکا هزینه می کنند. پاسداری از سینمای ملی و مقاومت در برابر هالیوود یک نقشه راه همه وزرای فرهنگ در فرانسه از آندره مالرو تا ژاک لانگ و تا امروز است. چپ و راست و میانه هرگز در این اصل تردید نمی کنند که باید از آمریکایی شدن فرهنگ و به ویژه سینما در فرانسه جلوگیری کنند. حمایت از سینمای «هنر و تجربه» اتفاقا یکی از راهکارهای مهم مقابله با سینمای هالیوود در فرانسه است.

در کشورهایی که از دولت ها از سینمای «هنر و تجربه» حمایت می کنند معمولا گروه، شورا یا انجمنی به همین نام دارند که وظیفه اصلی آنها طبقه بندی فیلم ها به هنری و تجربی است. فیلم های طبقه بندی شده در این ژانر به طور طبیعی از حمایت های دولتی بهره مند می شوند

برای نخستین بار در فرانسه ژرمین دولوک این واژه را بکار برد. در سال 1921 او مجموعه ای از فیلم های هنری و فرهنگی بازمانده از اکران عمومی و یا فیلم های کم مخاطب به عنوان «هنر و تجربه» برای عاشقان سینمای فرهنگی به نمایش گذاشت. در سال 1928 سینه کلوپ های پاریس هم برای حمایت از این سینما نمایش فیلم هایی از این دست را با همین عنوان بر عهده گرفتند. فیلم هایی که ارزش هنری داشتند ولی داعیه تجاری بودن و مخاطب انبوه را نداشتند. در این سینه کلوپ ها همچنین فیلم های ارزشمند تاریخ سینما هم به نمایش در می آمد. در حقیقت سینه کلوپ ها پاتوق هایی بودند برای سینما دوستانی که سینما را فراتر از یک سرگرمی می دانستند و نگاه روشنفکرانه و هنری نسبت به سینما داشتند. در سال 1928 ژان تدسکو (Jean Tedesco) آمفی تئاتر ویو کلومبیه را به عنوان سینمای «هنر و تجربه» پاتوق مخصوص نمایش فیلم های هنری و تجربی قرار داد. کمی بعد جوان 23 ساله ای به نام موکلر سینمای کوچک خود در پاریس را «هنر و تجربه» نامید و به تدریج جریان «هنر و تجربه» در شهر پاریس فراگیرتر شد و چندین سالن سینما به همین نام فیلم های هنری و تجربی را برای سینما دوستان نمایش می دادند. در این سالن ها علاوه بر فیلم های هنری و تجربی، فیلم های موفق سینما در سال های گذشته و فیلم های تاریخ سینما نیز نمایش داده می شد. در سال های 1936 به بعد با روی کار آمدن جبهه مردمی توجه به این جریان بیشتر و دولت چپگرای آن دوران که توجه ویژه ای به هنر داشت در گسترش جریان «هنر و تجربه» بسیار کوشید. ژان زای در دولت دبیرخانه هنرهای زیبا را اداره می کرد و نخستین کسی است که تلاش کرد وزارت فرهنگ فرانسه را تاسیس کند. ژان زای به خلاقیت های هنری و نوآوری در عرصه هنرهای مختلف از جمله سینما توجه ویژه ای داشت و هنر تجربه هم به همین اعتبار مورد توجه و علاقه دولت بود.

بعد از جنگ جهانی دوم کمک مالی به سینما مطرح شد. بازسازی 400 سینمای ویران شده در جنگ در اولویت کمک های دولتی بود. تاسیس شرکت مهم و خصوص یو ژی س برای حمایت از تولید موجی از امید را آفرید. درسال 1946 سس ان سس تاسیس شد. در سال 1947 هجوم مردم به سینماها بی سابقه بود و سینما به عنوان نخستین سرگرمی فرانسوی ها درآمد. با توسعه سینما و تجاری شدن آن، فرانسوی ها به شدت نگران فیلم های هنری و فرهنگی شدند. سینه کلوپ ها، سینمای «هنر و تجربه» و سینماتک ها در حقیقت تلاش هایی هستند برای نجات سینمای فرهنگی فرانسه.

با تاسیس جمهوری پنجم درسال 1958 آندره مالرو به عنوان نخستین وزیر فرهنگ فرانسه این وزارتخانه را خلاصه راه انداخت. یک سال بعد او در اقدامی مهم و تاریخی، سینما را از وزارت صنعت جدا و جزیی از وزارت فرهنگ فرانسه کرد. به بیانی دیگر مالرو اعلام کرد که سینما فقط صنعت و اقتصاد نیست و ذات و جوهر سینما فرهنگ و هنر است. در کنار سینماداران فرهنگی که سینماهای خود را «هنر و تجربه» می نامیدند جریان موازی دیگری به وسیله منتقدان سینما شکل گرفت. منتقدان سینما در پاریس و لیون سینماهایی را به عنوان سینما تجربی اعلام کردند و پاتوق هایی را برای نقد و بررسی فیلم های هنری و تجربی راه اندازی کردند. همین تجربه در کشورهای دیگر هم تکرار شد.

در همین سال فرانسوی ها هم به این نتیجه رسیدند سینماهای مختلف و پراکنده را در یک گروه سر و سامان دهند. به همین منظور انجمن فرانسوی سینمای «هنر و تجربه» را در سال 1955 تاسیس کردند و روژه کلمان نخسیتن رییس این انجمن شد. هدف از تاسیس این انجمن حمایت از اندیشه های نو در سینما و ایجاد فرصت های تازه برای سینمادوستان برای دیدن فیلم های مهم بود. در تاریخ 17 سپتامبر 1957 کمیسیون ویژه ای در سی ان سی برای بررسی مفهوم سینمای «هنر و تجربه» و امتیازاتی که باید به سالن های «هنر و تجربه» داده شود تشکیل شد. بنابراین برای نخستین بار واژه «هنر و تجربه» به معنای حقوقی آن تعریف و در روزنامه رسمی فرانسه این تعریف رسما اعلام شد. «هنر و تجربه» با تاسیس انجمن و توجه سی ان سی عملا به عنوان سینمایی متفاوت از سینمای بدنه به رسمیت شناخته شد. با روی کار آمدن آندره مالرو به عنوان وزیر فرهنگ «هنرو تجربه» رسما به وسیله دولت فرانسه به رسمیت شناخته شد.

کمک دولت به سینمای هنری موضوع بحث آن سال ها بود. هنری بودن با دولتی بودن ناسازگار است. جمله معروف مالرو که «دولت هنر را رهبری نمی کند بلکه بدان کمک می کند و در خدمت آن است» نشان می دهد که مالرو ضمن اعتقاد به کمک دولتی به «هنر و تجربه» بر استقلال این سینما تاکید داشت. سینمای «هنر و تجربه» سینمای خلاق و آفریننده است و دولت با کمک مالی خود در خدمت این خلاقیت قرار می گیرد.

با کمک های دولتی موج «هنر و تجربه» فراگیر شد. در سال 1978 شمار سینماهای مخصوص «هنر و تجربه» به 328 مورد رسید و بیش از 1000 سینمای فرانسه یعنی 20 درصد سالن های سینمای این کشور دارای برند «هنر و تجربه» شدند. نزدیک به 50 درصد فیلم هایی که برند «هنر و تجربه» دارند فرانسوی هستند (در سال 2005 دقیقا 47.6درصد). فیلم هایی که برچسب «هنر و تجربه» را دارند یکی از امتیازاتشان این است که می توانند مدتی طولانی تر بر پرده ها بمانند. البته زمان نمایش در فیلم های فرانسوی بیشتر از فیلم های آمریکایی است. درصد بالایی از فیلم های مستند، فیلم های کوتاه مهم و حتی فیلم های انیمیشن می توانند به عنوان «هنر و تجربه» اکران شوند.

از سال 1962 حمایت مالی از سینمای هنر و تجربه آغاز شد. پس از 55 سال از عمر «هنر و تجربه» در سال 2017 سی ان سی اعلام کرد که حمایت بیشتر از این سینما را به تصویب رساند. بودجه این سینما با 10 در صد افزایش از 15 میلیون یورو به 16.5 میلیون یورو رسیده است. این کمک از سوی سی ان سی انجام می شود. شهرداری ها و استان ها هم مجازند به این سینماها در شهر هایشان کمک کنند. کمک های دولتی بیشتر شامل سینماهای کوچک با دو سه سالن سینما می شود. نحوه کمک بستگی دارد به سانس های نمایش فیلم های «هنر و تجربه» و میزان فروش. این کمک تنها شامل فیلم هایی می شود که کمتر از 80 کپی در کل کشور دارند. به عبارتی فیلم هایی که مخاطب انبوه ندارند از این کمک بهره مند خواهند شد.

فیلم های ارزشمند و کم مخاطب

فیلم های «هنر و تجربه» فیلم هایی هستند که طبق تعریف نمی توانند پرفروش باشند. اگر فیلمی ظرفیت تکثیر بیش از 80 نسخه را در کل کشور داشته باشد اساسا از دایر ه فیلم های «هنر و تجربه» بیرون خواهد بود. سینماهایی که درصدی از سانس های خود را به فیلم های «هنر و تجربه» اختصاص دهند می توانند از امتیازات و کمک مالی دولت بهره مند شوند. بر اساس جمعیت شهر، تعداد سالن ها (هر چقدر تعداد سالن ها کمتر باشد امتیاز بیشتر خواهد بود) و چندین عامل دیگر سالن ها امتیاز می گیرند و بر اساس امتیاز از کمک دولتی بهره منده می شوند. در سال 2016 سینمای بدنه نزدیک به 1.5 میلیارد یورو در گیشه ها فروخت. در حالی ده ها فیلم «هنر و تجربه» در بیش از 2000 سالن کمتر از 250 میلیون یورو فروخته اند. فرانسوی ها در سال بیش از 300 فیلم تولید می کنند. درسال ده ها فیلم خارجی و آمریکایی به نمایش در می آید. فیلم های کم فروش «هنر و تجربه» نیمی از سالن ها را اشغال کرده اند.

چین با بیش از 30000 سینما به یکی از بزرگترین بازارهای سینمایی جهان تبدیل شده است. دولت چین ببیشر با نگاه تجاری و صنعتی به توسعه سینما پرداخته و هر روز ده ها سالن سینما در چین افتتاح می شود. چینی ها در سال 1000 فیلم تولید می کنند که تنها 200 فیلم تولید شده می توانند وارد بازار سینمای چین شده و بر پرده ها به نمایش درآیند. رونق بازار سینما مدتی است که دولت و فرهیختگان سینمای چین را نگران کرد. آنها نگران سینمای فرهنگی چین اند. آنها هم برای نجات سینمای فرهنگی و هنری راه دیگری جز تاسیس گروه «هنر و تجربه» ندیده اند. تاسیس گروه «هنر و تجربه» که تقریبا با تجربه ایرانی «هنر و تجربه» همزاد است موجی از امید را در دل جوانان و هنرمندان آفریده است. جنبشی که در پکن آغاز شد و در شهرهای مختلف به سرعت توسعه یافت. جیا زهاگکی که از پیشتازان این سینما است خودش دست به کار شد و در شهر زادگاهش چهار سینمای «هنر و تجربه» راه انداخت. او معتقد است اکثریت قریب به اتفاق فیلم های هنری و تجربی در بین 800 فیلمی اند که هیچ امیدی برای اکران عمومی ندارند. این فیلم ها به دلیل کمی مخاطب مورد علاقه تلویزیون های چین هم نیستند. سینمای «هنر و تجربه» چین برای نجات این فیلم های ارزشمند به میدان آمده است. بی تردید در زمانی کوتاه «هنر و تجربه» چین به جریانی بزرگ و قدرتمند تبدیل خواهد شد. شعار «هنر و تجربه» روی آوردن به کیفیت در کنار کمیت است. «هنر و تجربه» در چین از ایران جوان تر است اما دولت چین عزمش را جزم کرده تا این سینمای مهم را نجات دهد.

جان کلام از چین تا مکزیک تا پاریس و روم در شرق و غرب جهان دریافته اند که سینما فقط پول نیست. سینما تنها صنعت نیست. سینما هنر است. یک تجربه ارزشمند انسانی است. آنها دریافته اند که در کنار رونق سینما بازار اندیشه های نو هم باید رونق داشته باشد. بزرگترهای سینما جوانان سرزمین شان را دوست دارند. راه را بر آنها نمی بندند. در کنار فیلم های پرفروش خود دست دوستی را به سوی نسل فردای خود دراز می کنند. از هجومشان به سینما هراسی ندارند. ضریب اشغال «هنر و تجربه» در همه جهان پایین است بسیار پایین اما ظرفیت سینما و سینماگران این کشور ظاهرا بسیار بالا است. آنها فروش بالای خود را به رخ جوانان خوش ذوقشان نمی کشند چرا که آنها باور کردند که سینما فقط پول نیست. سینما تنها صنعت نیست. «هنر و تجربه» بوفه اکسیژنی است برای همه آنها که می خواهند با فرهنگ و هنر نفسی تازه کنند. آنها که جانشان را بیشتر از جیبشان دوست دارند.»