جنگ روانی از منظر قرآن و سیره نبوی

مقدمه

تاریخ جنگ روانی از تاریخ حیات بشر جدا نیست، اما همیشه با این عنوان به کار گرفته نشده است و مانند سایر مفاهیم، در بستر تاریخ و همراه با مقتضیات زمان و مکان، متحول بوده و سیر تطور خود را تا به امروز پیموده است، به گونه ای که در عصر حاضر، با استفاده از فن آوری، بر پیچیدگی آن افزوده شده است.

در تعریف جنگ روانی، آمده است: «استفاده طراحی شده از تبلیغات و ابزارهای مربوط به آن برای نفوذ در خصوصیات فکری دشمن، با توسل به شیوه هایی که موجب پیشرفت مقاصد امنیت ملی شود» . ⁽¹⁾

در قرآن کریم، آیات زیادی وجود دارد که بیش تر آن ها ناظر به جنگ های صدر اسلام در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می باشد.بخشی از این آیات در مقام پاسخ گویی به جنگ روانی دشمن بوده و در صدد است که آن ها را خنثی کند، بخش دیگری از آیات، که جنبه تعرضی دارد، می خواهد روحیه طرف مقابل را تحت تاثیر قرار داده، به تسلیم وادارد; بخشی دیگر از آیات نیز در زمانی که مسلمانان احساس ضعف وشکست می کنند، درصدد تقویت روحیه آنان است.

با مطالعه سنت نیز می توان روایات متعددی را در این زمینه ذکر کرد.از مهم ترین روایات در این باب، روایاتی است که حاکی از جواز به کاربردن خدعه در جنگ است: «الحرب خدعة » . ⁽²⁾

جنگ روانی از مصادیق بارز «خدعه » به معنای «مکر، حیله و فریب » است. ⁽³⁾

در فقه اسلامی، خدعه در جنگ جایز است.علامه حلی رحمه الله در کتاب های تذکره و منتهی بر این مطلب، ادعای اجماع نموده است. ⁽⁴⁾

روایاتی که علمای اسلام برای جواز خدعه در جنگ بدان استدلال نموده اند، گویای جواز جنگ روانی است.

پیامبراکرم صلی الله علیه وآله با نقشی همه جانبه، که در جنگ ها به کار گرفته بود، دگرگونی بزرگی در آیین نبردهای جدید به وجود آورد.وی جنگ را به تمام جبهه ها کشاند و از هر سلاحی که می توانست بهره گرفت; هم چنان که نبرد همه جانبه در تمام جبهه ها جریان داشت، «جنگ روانی » نیز با شدت مورد استفاده قرار می گرفت. جنگ های مسلحانه نتیجه عوامل نظامی، اقتصادی و روانی است و به همین دلیل به «نبرد همه جانبه » تعبیر می شود. ⁽⁵⁾

قرآن کریم به مسلمانان ماموریت داده است تا کلیه نیروها و امکاناتی را که می توان در راه جنگ و دفاع و رسیدن به قدرتی بازدارنده به خدمت درآورد، فراهم کنند: «و شما بر (مقابله) با آن ها، هر چه در توان دارید، از آلات جنگی و اسبان تازه نفس و آماده، برای تهدید و ترساندن دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم آورید.و بر دیگران که شما بر دشمنی آنان مطلع نیستید و خدا به آن ها آگاه است نیز مهیا باشید و...» (انفال 8: 60) مرحوم طبرسی در این باره می نویسد: «اطلاق آیه "من قوه" شامل انواع سلاح ها، افراد آموزش دیده، تاسیسات و آموزشگاه های نظامی، استحکامات، وحدت صفوف و نیروها، تلاش و تکاپوی ملی، رشد و قدرت و استقلال اقتصادی، موضع برتر سیاسی، استحکام باورهای ایدئولوژیک و بالاخره، هر آنچه از پشتوانه مادی و معنوی که می توان به خدمت جنگ درآورد، می گردد» . ⁽⁶⁾

با توجه به گستره بحث «جنگ روانی در قرآن و سیره نبوی » ، از میان ابزارها و مکانیسم های جنگ روانی، در این نوشتار، فقط موضوع «شایعه » مورد بررسی قرار می گیرد.

تعریف شایعه

آنچه عموما «شایعه » نامیده می شود، عبارت از شرح، پیش بینی و توصیف رخدادهایی است که غالبا در قالب غیررسمی و تایید نشده توسط منابع مسؤول شکل می گیرد، ولی با این وجود، از سوی بخش عظیمی از توده ها به طور جدی مورد قبول قرار می گیرد.در مطالعه «شایعه » با دو تصور مختلف مواجه هستیم.برخی آن را یک پیام می دانند که از فردی به فرد دیگر انتقال می یابد، با این ملاحظه که فرد آغازین زنجیره انتقال، یک شاهد عینی است که گزارش او با حقیقت مطابق بوده و تحریف ها در فرایند انتقال صورت می گیرد.عنصر اساسی و تحلیل، همان گزارش، و مساله اصلی آن، بیان علت انتقال است.از آن جا که حالت طبیعی ارتباطات، یک هنجار درست فرض می شود، شایعه، یک حالت مرضی و نابهنجار به حساب می آید.برخی دیگر شایعه را ترسیم و نمایش مختصر یک واقعه تصور می کنند که در تعامل مردمی که درگیر حادثه اند، به طور فشرده بیان می شود.در این دیدگاه، عنصر تحلیل، موقعیت و شرایط است و مساله اصلی معلوم کردن این نکته است که آن موضوع چگونه تفسیر می شود. ⁽⁷⁾

آلپورت و پستمن در کتاب روان شناسی شایعه، «شایعه » را چنین تعریف می کنند: «شایعه اصطلاحی است که به یک اندیشه واقعی معین و ارائه شده اطلاق می گردد تا شنونده بدان باور یابد.شاید معمولا از فردی به فرد دیگر، از طریق کلمات شفاهی انتقال می یابد، بی آن که نیاز به دلیل و مدرکی داشته باشد» . ⁽⁸⁾

در تعریف دیگری آمده است: «شایعه، ترویج خبری ساختگی است و واقعیت ندارد و بر پایه بزرگ نمایی، رعب آفرینی و یا تحریف استوار است، در بیان چنین خبری، جنبه کم رنگی از حقیقت و یا تفسیری خلاف واقع از خبری صحیح گنجانده شده است، هدف از پخش چنین خبری، تاثیر نهادن بر افکار عمومی، ملی، جهانی و یا نوعی دست یابی به اهداف سیاسی، نظامی و یا اقتصادی در قلمرو یک کشور یا جهان است » . ⁽⁹⁾

شایعه می تواند در زمینه های گوناگونی مانند جنگ، شورش ها و هیجانات، حوادث ناگوار، افزایش قیمت ها، روابط سیاسی و مسائل اقتصادی بروز نماید و از آن جا که دارای زمینه ها و موضوع های خاصی است، توجه بدان موقتی است; در شرایط مساعد، ظهور می کند و با فقدان شرایط از بین می رود.شایعه لزوما ساخته ذهن و خیال، دور از واقعیت و یا دروغ محض نیست، بلکه می تواند در شکل گیری و انتشار، بعد کم رنگی از حقیقت را در خود داشته باشد.

در زبان قرآن، واژه هایی که به نوعی می توانند مفهوم شایعه (اخباری که صحت و سقم آن به تایید نرسیده است) را افاده کند، به چشم می خورد. «خرص » ، «تقول » و «اختلاق » از این نمونه ها هستند. «خرص » ، گفتاری است بر اساس ظن و تخمین ساخته و پرداخته شود، خواه با واقعیت مطابق باشد یا خیر. ⁽¹⁰⁾

قرآن کریم می فرماید: «آنچه می گویند از روی نادانی است و جز از روی خرص سخن نمی گویند.» (زخرف: 20) در آیه دیگری می فرماید: «مرگ بر خراصون; آنان که به غفلت در جهل فرو مانده اند.» (ذاریات: 10- 11) از این آیات برمی آید که عنصر اساسی خرص، ظن و گمان و زمینه مشوب به ناآگاهی است و خرص لزوما خلاف واقع نیست، از این رو، تفسیر خرص به «کذب » درست به نظر می رسد.

کلمه «تقول » ، که با لفظ «علیه » متعدی می شود، به معنای نسبت دادن چیزی به کسی است، بدون هیچ گونه استناد و دلیل.قرآن کریم می فرماید: «و اگر پیامبر برخی سخنان را از خود بر ما ببندد...» (الحاقه: 44) این واژه ها نیز عبارت از بافتن سخنان و مطالبی است که به تایید نرسیده.

واژه «اختلاق » نیز معنای لفظ پیشین را دارد، در قرآن کریم آمده است: «ما در این آخرین آئین، چنین سخنی نشنیده ایم و این جز بافته و پرداخته نیست.» (ص: 7) کلماتی نیز به فرایند شایعه پراکنی و بعضا به اهداف آن اشاره دارد; از آن جمله است; شیوع، اذاعه و ارجاف. «شیوع » و «اشاعه » به معنای پراکندن، گسترش و انتشار آمده است.از این رو، می گویند: "شاع الحدیث و التسر و اشاعه صاحبه و رجل مشیاع" ⁽¹¹⁾ در قرآن کریم، در بیان ماجرای «افک » آمده است: «برای کسانی که دوست دارند درباره مؤمنان تهمت زنا شایع شود، در دنیا و آخرت، عذابی دردآور مهیاست.» (نور: 19) واژه «اذاعه و ذیوع » به معنای ظهور و انتشار است.گویند: «رجل مذیاع » ; یعنی کسی که راز را افشا می کند و جمع آن «مذاییع » است. ⁽¹²⁾

حضرت علی علیه السلام در وصف مؤمنان راه یافته می فرماید: «نه مفسده جو هستند و نه فتنه انگیز، نه در پی اظهار و اشاعه (فحشا) هستند و نه مردمی سفیه و لغوگو» . ⁽¹³⁾

لفظ «اذاعه » علاوه بر معنای «انتشار و پراکندن » ، بر «اظهار» نیز دلالت دارد.قرآن کریم می فرماید: «و چون خبری، چه ایمنی و چه ترس، به آن هابرسد، آن را درهمه جااظهارمی کنند.» (نساء: 83) واژه «ارجاف » نیز - چنان که پیش از این گفته شد - به معنای اشاعه باطل و اخبار دلهره آور و نگران کننده است.این کلمه در اصل به معنای اضطراب است، به این دلیل، به دریا «رجاف » گویند; زیرا در لرزش و جنبش است. «ارجاف مردم به چیزی » به معنای پخش اخباری است که موجب پریشانی و سراسیمگی شود.بنابراین، واژه ارجاف به هدف شایعه پراکنی نیز اشاره دارد.

قرآن کریم در سوره نور، نحوه انتقال و انتشار شایعه را (در حدیث افک) چنین تشریح می کند: «آن گاه که سخن را از دهان یکدیگر می گرفتید و چیزی بر زبان می راندید که درباره آن هیچ نمی دانستید، می پنداشتید که کاری خرد و آسان است و حال آن که نزد خدا کاری بزرگ بود.» (نور: 15) «تلقی » گرفتن سخنی است که دیگری گفته و تقیید آن به «السنه » برای دلالت بر آن است که خبر مزبور بدون تحقیق و تدبر، زبان به زبان می گردد.جمله «و تقولون بافواهکم » عطف بر جمله گذشته است و در حقیقت، تفسیر آن محسوب می شود. ⁽¹⁴⁾

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که «شایعه » خبری است که زبان به زبان می گردد و بدون هیچ گونه تفحص و تحقیق و حصول یقین از صحت یا سقم آن، به صورت شفاهی میان افراد انتشار می یابد و اگرچه به نظر خرد و آسان می آید، ولی می تواند پیامدهای گران و زیان باری برای جامعه داشته باشد.

پیشینه شایعه در اسلام

در تاریخ اسلام نیز آن جا که ابهام و اهمیت رخدادی قطعی بود، شایعات رواج و قوت می گرفت.چون جنگ بدر با پیروزی مسلمانان خاتمه یافت، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه را از اثیل به مدینه فرستاد تا این خبر را به مردم برسانند.آن ها روز یکشنبه و در نیمروز به مدینه رسیدند و در دره عمیق از هم جدا شدند.عبدالله در محله بالای مدینه و زید در محله پایین به خانه انصار سر می زدند و می گفتند: ای گروه انصار، شما را مژده باد به سلامت رسول خدا و کشته و اسیرشدن مشرکان! عتبه و شیبه و پسران ربیعه و دو پسر حجاج، ابوجهل، ابوالبختری، زمعة بن اسود و امیة بن خلف کشته شدند و سهیل بن عمرو و گروه زیادی به اسارت درآمدند! بچه ها از پی عبدالله بن رواحه حرکت می کردند و فریاد می کشیدند: "ابوجهل بدکار کشته شد."

زید نیز چون به مصلی رسید، پیام را ابلاغ کرد.مردم حرف زید را باور نمی کردند و می گفتند زید گریخته است.این حرف مسلمانان را به خشم آورد و ترسیدند.مردی از منافقان به اسامه بن زید گفت: پیامبر شما و همراهانش کشته شده اند.مرد دیگری از منافقان به ابوالباب گفت: یاران شما چنان پراکنده شده اند که هرگز جمع نخواهند شد. بیش تر اصحاب محمد صلی الله علیه وآله و خود او کشته شده اند.نشانه قتل محمد، شتر اوست که زید بر آن سوار است و آن را می شناسیم، زید هم گریخته است و از ترس نمی فهمد که چه می گوید.

اسامه پسر زید می گوید: نزد پدر آمده پرسیدم: این که می گویی راست است؟ زید گفت: آری، به خدا راست است، پسرکم! از این رو، اسامه نزد آن منافق برگشت و گفت: تو از کسانی هستی که نسبت به پیامبر صلی الله علیه وآله و مسلمانان شایعه پراکنی می کنند.چون رسول خدا بیاید، گردنت را خواهد زد.منافق گفت: این چیزی بود که من از مردم شنیده بودم. ⁽¹⁵⁾

در ماجرای مذاکرات صلح حدیبیه، پیامبر صلی الله علیه وآله نیز متقابلا نمایندگانی به سوی قریش فرستاد تا هدف آن حضرت را که زیارت خانه خدا بود، بی پرده به سران شرک ابلاغ کنند.نخست خراش بن امیة خزاعی مامور ابلاغ پیام گردید، اما آنان شتر او را پی کردند و نزدیک بود او را را بکشند که با وساطت خویشان او، نجات یافت.بدین روی، پیامبر صلی الله علیه وآله، که جدا می خواستند مشکل را از راه مذاکره و دگرگون ساختن افکار سران قریش حل کنند، برای بار دوم تصمیم گرفتند کسی را به نمایندگی اعزام کنند که دست او به خون قریش آلوده نباشد.این ماموریت متوجه عمر بن خطاب شد، اما او به دلایل و بهانه هایی از این کار امتناع ورزید و پیشنهاد کرد که عثمان بن عفان این کار را بر عهده گیرد.از این رو، عثمان راهی مکه شد و در پناه ابان بن سعید بن عاص وارد شهر گردید.قریش به عثمان اجازه طواف کعبه دادند.اما از بازگشت عثمان جلوگیری کردند تا شاید در این مدت، راه حلی پیدا کنند.بر اثر تاخیر نماینده پیامبر، هیجان و اضطراب عجیبی در میان مسلمانان پدید آمد و شایعه قتل عثمان به شدت در میان طرفین در منطقه رواج یافت و منجر به موضع گیری نظامی پیامبر گردید.از این رو، شرایط مساعدی پدید آمد و شایعه مزبور قوت گیرد.ابهام و اهمیت موضوع، دو عامل اساسی رواج و انتشار شایعه گردید. ⁽¹⁶⁾

بنابراین، برای تکمیل فرایند شایعه و انتشار آن در سطحی مطلوب، باید انگیزه های روانی به ایجاد و تعذیه مستمر آن کمک نماید. ⁽¹⁷⁾

انواع شایعه

تلاش های زیادی از سوی پژوهشگران برای تقسیم شایعات صورت گرفته، اما به دلیل آن که روابط اجتماعی به هم پیوسته و انگیزه های درونی جوامع متفاوت است، نمی توان تقسیمی فراگیر به دست داد که در همه جا نافذ و قابل انطباق باشد. بدین روی، زاویه نگرش به شایعات و تقسیم آن ها، گاه از حیث موضوعی است که شایعات درباره آن پرداخته می شود و گاه به انگیزه هایی است که در ورای آن وجود دارد و گاهی نیز به عامل زمان و یا آثار و نتایج اجتماعی که در مردم به جای می گذارد، بیساو، (Bysaw) با توجه به عامل زمان، سعی کرده است شایعات را در سه دسته عمده تقسیم بندی کند: ⁽¹⁸⁾

الف.شایعات خزنده: شایعاتی هستند که به آرامی منتشر می شوند و مردم آن را به طور پنهانی به یکدیگر منتقل می کنند و مطالبی که در جامعه علیه مسؤولین آن، برای مشوه ساختن چهره نظام پخش می گردند، از این گونه شایعات هستند.

ب.شایعات تند و سریع (آتشین) : شایعاتی هستند که چون آتش به خون می زند.این نوع شایعات در زمانی کوتاه گروه وسیعی را تحت پوشش می گیرند.آنچه درباره حوادث و فجایع و پیروزی ها و شکست های بزرگ در زمان جنگ منتشر می شوند، از این گونه شایعات است.

ج.شایعات غوطه ور (غواص) : این گونه شایعات هرگاه شرایط را مساعد بیابند، قوت می گیرند.در غیر این صورت، مستتر می گردند تا بار دیگر موقعیت فراهم شود.اخبار و مطالبی که در جنگ ها درباره آلوده سازی آب ها، وحشی گری دشمن در برخورد با زنان و کودکان پخش می شود، از این نوع شایعات هستند.

علاوه بر این، تقسیم های دیگری نیز برای شایعات وجود دارد: 1.شایعات توهم انگیز; 2.شایعات رؤیایی; 3.شایعات وحشت; 4.شایعات نجوایی; 5.شایعات معین; 6.شایعات غیر معین.

در سیره نبوی، شایعاتی از هر دسته را می توان یافت.نمونه ای از شایعات خزنده را در «حدیث افک » مشاهده می کنیم.این شایعه برای جریحه دار ساختن نزاهت و طهارت اهل بیت علیهم السلام پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و به دست عوامل مرموز روانی (حزب نفاق) ساخته و پرداخته گردید و به تدریج، موجی از هیجان و اضطراب را در جامعه اسلامی پدید آورد.این جریان در بازگشت از جنگ «بنی مصطلق » (مریسیع) در ماه شعبان سال ششم هجری روی داد آن وضعیت پر بیم و اضطراب با نزول آیات الهی به سر آمد و قرآن با قاطعیت کم نظیری با منافقان برخورد کرد. ⁽¹⁹⁾

«کسانی که آن دروغ بزرگ را ساخته اند، گروهی هم فکر و مرتبط از شمایند.مپندارید که شما را در آن شری بود.نه، خیر شما در آن بود.هر مردی از آن ها بدان اندازه از گناه که مرتکب شده است، به کیفر می رسد و از میان آن ها، آن که بیش ترین بهتان را بر عهده دارد، به عذابی بزرگ گرفتار شود.چرا هنگامی که آن بهتان را شنیدید، مردان و زنان مؤمن به خود گمان نیک نبردند و نگفتند که این تهمتی آشکار است؟ چرا چهار شاهد بر ادعای خود نیاوردند؟ پس اگر شاهدانی نیاورده اند نزد خدا در زمره دروغ گویانند.اگر فضل و رحمت خدا در دنیا و آخرت ارزانیتان نمی بود، به سزای آن سخنان که می گفتید، شما را عذابی بزرگ می رسید.آن گاه که آن سخن را از دهان یکدیگر می گرفتید و چیزی بر زبان می راندید که درباره آن هیچ نمی دانستید، می پنداشتید که کاری خرد و آسان است و حال آن که نزد خدا کاری بزرگ بود.» (نور: 11- 15) از جمله شایعات تند و شدید که در زمانی کوتاه، گروه وسیعی را زیر پوشش گرفت و انفعال و اضطراب فوری ایجاد کرد، شایعه قتل پیامبر صلی الله علیه وآله در نبرد احد بود. در این نبرد، ابن قمیئه لیثی به مصعب بن عمیر پرچمدار سپاه اسلام، حمله آورد و پس از زد و خوردی شدید، او را به شهادت رساند و به گمان این که پیامبر را کشته است، فریاد برآورد: «پیامبر را کشتم!» ⁽²⁰⁾

این خبر دروغ به سرعت میان دو طرف درگیر انتشار یافت و قریش یک صدا فریاد می زدند: «محمد به قتل رسیده است!» در نتیجه، دشمن جرات یافت و لشگر قریش موج آسا به حرکت درآمد.از سوی دیگر، روحیه مجاهدان مسلمان نیز به شدت تضعیف گردید.حزب نفاق، که در هر صحنه منتظر فرصت جهت تخریب و تضعیف است، به انتشار این خبر دامن زده، گفتند: اگر او پیامبر بود، کشته نمی شد.به آیین نخست خود (جاهلیت) بازگردید! تا آن جا که برخی از مسلمانان به یکدیگر گفتند: کاش در این جا کسی بود که ما او را نزد عبدالله بن ابی می فرستادیم تا او از ابوسفیان برایمان امان بگیرد. انس بن نضر چون این سخن را شنید، با ناراحتی گفت: اگر محمد کشته شده است، خدای محمد که کشته نشده، برخیزید و در همان راهی که محمد کشته شد، شما هم جنگ کنید! سپاس سر به سوی آسمان بلند کرد و گفت: بار خدایا، من از این سخن ناهنجار اینان به درگاه تو پوزش می طلبم و از آن بیزارم.آن گاه به میدان آمد و مردانه جنگید تا کشته شد. ⁽²¹⁾

از سوی دیگر، این شایعه چنان در گروهی از صحابه همچون عثمان و عمر مؤثر واقع شد که فرار را بر قرار ترجیح داده، بی درنگ رو به هزیمت نهادند و تا سه روز معلوم نشد که به کجا فرار کرده اند انس چون بر عمر و طلحة بن عبیدالله گذشت، با ناراحتی پرسید: برای چه این جا نشسته اید؟ گفتند: رسول خدا کشته شد انس گفت: پس از مرگ پیامبر زندگی را چه سود؟ ...برخیزید و به میدان روید تا شما هم چون او به شهادت رسید. ⁽²²⁾

قرآن کریم ضمن آیاتی، پرده از این شایعه و آثار تخریبی آن برمی دارد. ⁽²³⁾

نوع دیگر شایعات، شایعات غوطه ور است که از شیوه کر و فر پیروی می کند و هر از چندی که موقعیت مناسب می باشد سربرمی آورند و به تحریک و تخریب می پردازند تا اراده ها را سست و دشمن را در دیده رزمندگان، بزرگ و شکست ناپذیر جلوه دهند.تاریخ غزوات پیامبر صلی الله علیه وآله آکنده از این گونه شایعات است که غالبا به وسیله گروه های سست عنصر حزب نفاق، به ویژه «مرجفون » در سطح صفوف رزم انتشار می یافت و تخم یاس و ترس را در دل ها می پراکند.در ذیل، نمونه هایی از این شایعات را ملاحظه می کنید:

جنگ بدر

- «منافقان و آنان که در دل بیماریی دارند، گفتند: اینان را دینشان فریفته است » . ⁽²⁴⁾

(انفال: 49) - آن ها که در دل مرضی دارند، می بینی که به دوستی با آنان (یهود و نصارا) شتاب می کنند و می گویند: می ترسیم که مبادا در گردش روزگار به ما آسیبی برسد.» (مائده: 52)

جنگ احد

- پیش از جنگ احد، عباس، عموی پیامبر صلی الله علیه وآله، خبر تجهیز سپاه قریش را بی درنگ به مدینه فرستاد و پیک او در قبا، نامه را به پیامبر داد.هنوز پیامبر به مدینه نیامده بود که یهودیان و منافقان در مدینه شایع کردند که خبر خوشی برای پیامبر نرسیده است: ⁽²⁵⁾ «آنان که از جنگ باز ایستادند و درباره برادران خود گفتند که اگر سخن ما را شنیده بودند، کشته نمی شدند.» (آل عمران: 168) - «می گفتند: اگر یقین داشتیم که جنگی در می گیرد، با شما می آمدیم » (آل عمران: 167)

جنگ احزاب

- «خدا و پیامبرش «جز فریب به ما وعده ای نداده اند.» (احزاب: 12) - «و گروهی از آنان گفتند: ای مردم یثرب، این جا جای ماندنتان نیست.بازگردید و گروهی از آن ها از پیامبر رخصت می طلبیدند و می گفتند: خانه های ما را حفاظی نیست.خانه هایشان بی حفاظ نبود، می خواستند بگریزند. (احزاب: 13) - سلمان فارسی می گوید: در جنگ احزاب، آن گاه که مشغول حفر خندق بودم ناگهان با سنگی روبه رو شدم که کار را بر من دشوار کرد; کلنگ در آن کارگر نبود.رسول خدا که در آن نزدیکی بود، پیش آمد و کلنگ را گرفت و به سنگ زد و برقی زد.از ضربه دوم و سوم نیز برقی جست و سپس سنگ شکست.سلمان پرسید: یا رسول الله، این برق ها چه بود؟ فرمود: تو هم دیدی؟ گفتم: آری فرمود:

جرقه اول، کلید فتح یمن بود.جرقه دوم، کلید فتح شام و مغرب زمین، جرقه سوم، کلید فتح مشرق و ایران زمین بود که خدا به من عنایت نمود» . ⁽²⁶⁾

ای سلمان این ها نشانه فتوحاتی است که پس از من، خداوند برای شما خواهد گشود. شام فتح خواهد شد...و هیچ کس را یارای ستیز با شما نخواهد بود.یمن نیز برای شما فتح خواهد شد و خاور هم برای شما گشوده خواهد گشت و خسروپرویز پس از فتح کشورش کشته خواهد شد.سلمان گوید: همه این ها را دیدم. ⁽²⁷⁾

پیامبر این سخنان را هنگامی فرمود که می دید چه ترس و بیمی مسلمانان را فرا گرفته است.

جنگ تبوک

- «و اگر به تو مصیبی رسد، می گویند: ما چاره کار خویش پیش از این اندیشیده ایم.» (توبه: 50) - «و بعضی از ایشان پیامبر را می آزارند و می گویند: او به سخن هر کس گوش می دهد (او گوش است)» (توبه: 61) - گفتند: «در هوای گرم به جنگ نروید.» (توبه: 81) - عبدالله بن ابی، که به همراه گروهی از منافقان از حرکت خودداری کرد، گفت: محمد می خواهد با این سختی و در هوای گرم و سرزمین دور با رومیان نبرد کند.آن هم با سپاهی که تاکنون کسی مانندش را ندیده است.گویی محمد جنگ با رومیان را ساده پنداشته است.به خدا، گویا می بینم که فردا اصحاب محمد همگی به بند اسارت درآیند. ⁽²⁸⁾

- منافقان نیز به پیروی از سرکرده خویش، همین شیوه را در پیش گرفتند و گفتند: می پندارند جنگ با رومیان مثل جنگ با دیگران است! به خدا قسم، فردا شما را به ریسمان، بسته خواهیم دید.ودیعة بن ثابت هم گفت: نمی دانم چرا قرآن خوانان ما از همه شکم باره تر و به هنگام جنگ ترسوترند! ⁽²⁹⁾

جنگ حنین

در آغاز جنگ حنین که مسلمانان غافلگیر شدند، به هزیمت رفتند.ظاهرا کار به زیان آن ها می نمود.منافقان کفر و کینه درونی را آشکار ساختند.ابوسفیان گفت: اینان تا کرانه دریا عقب خواهند نشست.کلدة بن حنبل به او گفت: دهانت را ببند، سروری قریش برای من از ریاست بر «هوازن » بهتر است.سهیل بن عمرو گفت: محمد و یارانش این شکست را چگونه جبران خواهند کرد؟ ! ⁽³⁰⁾

برخی نیز شایعات را براساس موضوع آن ها طبقه بندی کرده اند.بر این اساس، هرگروه از شایعات را، که حول موضوع خاصی دور می زند، در دسته ای جدا قرار می دهند.موضوعات دامنه گسترده ای دارند و از مسائل جنسی و بیماری گرفته تا سیاست، روابط خارجی و اقلیت ها را شامل می شود.این شیوه می تواند فایده زیادی داشته باشد; زیرا تقریبا همه شایعات را شامل می شود. ⁽³¹⁾

در یک تقسیم بندی دیگر، انگیزه های روانی محور قرار گرفته اند.شایعاتی که بر این اساس دسته بندی می شوند، بسته به انگیزه ها باهم تقاوت دارند که می توان آن ها را در سه شاخه قرار داد:

1.شایعات رؤیایی که آکنده از خیالات و آرزوها هستند;

2.شایعات خیالی و موهوم که در پی ایجاد ترس و وحشت و اضطراب هستند;

3.شایعات تفرقه انگیز، که ایجاد بدبینی متقابل در نیروها می کنند. ⁽³²⁾

اهداف شایعات

اهداف شایعات در جنگ را می توان به طور کلی در چند مورد خلاصه کرد:

الف.گسیختگی و شکست روانی;

ب.استتار اطلاعات;

ج.تحقیر منابع خبری;

د.دست یابی به حقایق. ⁽³³⁾

بنابراین، انتشار شایعات در جنگ با توجه به چنین کارکردهایی، می تواند نقش تعیین کننده ای در جنگ ایفا نماید.در سیر غزوات پیامبراکرم صلی الله علیه وآله، گاه شاهد به کارگیری ماهرانه شایعات به عنوان ابزار جنگ روانی هستیم و این می رساند که آن حضرت در چهارچوب خط مشی پایدار «دعوت - هدایت » و در پرتو حفظ موجودیت نظام و امنیت ملی، اساسا جنگ و ابزار کارامد آن را استثنایی از اصل نیرنگ و فریب دانسته اند; زیرا: «ان الحرب خدعه » ⁽³⁴⁾ بر این پایه، از عواملی که اتحاد احزاب مانند یهود بنی قریظه، مشرکان مکه، قبایل غطفان و فزاره را در جنگ خندق متلاشی ساخت و به موقعیت تهدید کننده و بحرانی خاتمه بخشید، انتشار شایعاتی بود که با مشورت و درایت پیامبر توسط نعیم ابن مسعود به اجرا درآمد.نعیم گوید: به پیامبر عرض کردم: ای رسول خدا، هر فرمانی که می خواهی بده تا من بدان اقدام کنم; زیرا نه قوم من و نه هیچ کس دیگری از اسلام من اطلاع ندارند.پیامبر فرمودند: «تا آنجا که بتوانی میان نیروهای دشمن اختلاف و پراکندگی بینداز.» نعیم، که سابقه دوستی با بنی قریظه داشت، به نزد آن ها آمد و مورد استقبال قرار گرفت.به دنبال ماموریت موفقیت آمیز نعیم بن مسعود از هم گسیختن صفوف دشمن، مدد الهی نیز فرود آمد.هوا به یکباره دگرگون شد.باد و طوفانی شدید همراه با سرمای سخت وزیدن گرفت، دیگ های غذا را برانداخت، خیمه ها را از جا کند و آتشی برجا نگذارد.احزاب به ستوه آمدند و نمی توانستند تشخیص دهند که به کدام طرف باید بروند.بدین روی، پیشت کردند و شتابان پا به گریز نهادند. ⁽³⁵⁾

پخش شایعات گاه چنان مؤثر می افتد که به فروپاشی کامل نیروهای مقابل می انجامد، تا جایی که حتی حاضر می شوند به عنوان ستون پنجم دشمن عمل کرده، نظام ارتش را مختل سازند.این اقدامات می تواند سیر تحول جنگ را به کلی دگرگون سازد.معاویه پس از رویارویی نظامی با سپاه امام حسن علیه السلام این سیاست را اتخاذ کرد. او با سران سپاه امام علی مکاتبه کرد و آنان را تطمیع نمود.به آنان نوشت: حسن بن علی با من صلح می کند.او به عوامل جنگ روانی نیز دستور داد تا این شایعه را در همه جا پخش کنند.چون نیروهای امام علیه السلام به فرمان دهی عبیدالله بن عباس در منطقه مسکن و در برابر سپاه معاویه قرار گرفتند، معاویه شبانه به عبیدالله پیام فرستاد و گفت: حسن با من درباره صلح مراسله کرده و اختیار به من سپرده است.بدین گونه، او را تطمیع کرد و به جانب خود متمایل ساخت.پس از عبیدالله، قیس بن سعد زمام فرمان دهی را به دست گرفت و آنان را به صبر و ثبات فرا خواند.در این هنگام، بسر بن ارطاة از سوی معاویه به سوی لشکر امام آمد و گفت: وای بر شما! این فرمانده شماست که دست بیعت به ما داده و امام شما، حسن نیز با ما صلح کرده است.پس برای چه خود را به کشتن می دهید؟ سرانجام، چنان نیروهای امام حسن علیه السلام تضعیف شدند که بعضی از سران سپاه فرار کرده، به معاویه پیوستند و حتی گروهی اعلام آمادگی کردند امام مجتبی علیه السلام را در بند تحویل معاویه دهند و در چنین موقعیت بحرانی، امام مجتبی مجبور شدند از در صلح درآیند. ⁽³⁶⁾

تاثیر شایعات

بدون تردید، شایعات با توجه به نوع آن ها و انگیزه هایی که می آفرینند، تاثیر فراوانی در روحیه شهروندان و رزمندگان می گذارند.برای مثال، شایعه قریب الوقوع بودن صلح - چنان که ذکر شد - روح سستی و عدم فداکاری را میان نیروهای رزمی می پراکند و یا شایعاتی که با انتشار خبر شکست، رعب و هراس ایجاد می کنند، تحریک کننده بوده، روحیه شکست پذیری را دامن می زنند و به لحاظ تاثیر فوق العاده شایعات درآشفته ساختن افکار عمومی وفروپاشی نیروهای رزمی، قرآن کریم هرجا سخن از شایعه به میان می آید، با قاطعیت تمام با آن برخورد کرده و کیفری سخت برای آن مقرر می دارد.پیش از این به نمونه هایی اشاره شد. ⁽³⁷⁾

به طور کلی، تاثیرات شایعه در جامعه بدین شرح است:

1.گسترش ناامنی، ترس و اضطراب; 2.ایجاد تفرقه و رویارویی بین اقشار جامعه; 3. به خطر افتادن امنیت عمومی جامعه; 4.انحراف افکار عمومی; 5.مصروف شدن نیروی مردم برای انتقال و گسترش شایعه، هرچند ناخودآگاه باشد; 6.ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از مسؤولین; 7.حاکم شدن خستگی روحی، یاس و بی تفاوتی در جامعه; 8. نفوذ و حضور تدریجی دشمنان در جامعه به شکلی غیرمحسوس; 9.کاهش اعتماد مردم به وسایل ارتباط جمعی داخلی و نهادهای رسمی; 10.برهم زدن تعادل حرکت به سمت مطلوب در زمینه های گوناگون.

عوامل مؤثر در ترویج شایعه

عواملی که در ترویج شایعه مؤثرند، به اختصار عبارتند از:

1.میزان اهمیت موضوع در جامعه;

2.موقعیت و اوضاع و احوال مناسب;

3.ابهام در خبر یا موضوع;

4.اطلاعات و اخبار متناقض;

5.شدت هیجانات و تشنج های عاطفی;

6.خلا اطلاعات.

بدون شک این سلاح خطرناک، در جایی کارگر خواهد افتاد که اوضاع نفسانی ایمان، تسلیم و تقوا رو به ضعف گذارد.به این لحاظ، ترفندهای عوامل روانی حزب نفاق در میان مسلمانان مدینه که در معرض آموزش های تعالی آفرین و مستقیم پیامبر قرار داشتند و ایمان، تسلیم و تقوا را بر رفتارهای خویش حاکمیت بخشیده بودند، نه تنها تاثیر نداشت، بلکه نتیجه معکوس به دنبال داشت: «کسانی که منافقان و عوامل روانی دشمن (در جنگ بدر صغرا) به آنان گفتند: مشرکان برای جنگ با شما گرد آمده اند; از آن ها بترسید اما این سخنان بر ایمانشان افزود و گفتند: خدا ما را بس است و چه نیکو یاوری است. (آل عمران: 173) در مقابل، شایعه سازی و تبلیغات عوامل روانی حزب نفاق بر افرادی که در آن پایه از ایمان و آگاهی نبودند، کاملا مؤثر بوده از این رو، قبایل بادیه نشین اطراف مدینه، مانند غفار، اشجع و اسلم، که تحت تاثیر تبلیغات منافقان قرار گرفته بودند، دشواری راه و سختی سفر برایشان قابل تحمل نبود و گفتار پیامبر در آنان، تحرکی ایجاد نمی کرد.از این رو، به حضور پیامبر آمدند و از شرکت در جهاد پوزش طلبیدند: «گروهی از بادیه نشینان پوزش طلب از شرکت در جهاد نزد تو آمدند تا به آنان اذن داده شود.» (توبه: 90) در بررسی شایعه، باید موارد همچون علت انتشار شایعه، انگیزه هایی که تحلیل شایعه توسط شایعات دیگر توجیه می شود، قوانین حاکم بر ساخت شایعه و نحوه انتشار آن مورد توجه قرار گیرد.بی تردید، پرداختن به هرگونه تجزیه و تحلیل درباره شایعه، مستلزم آگاهی از این مطالب و مبادی است تا با تطبیق آن ها بر پدیده شایعه، به یک ارزیابی درست دست یابیم.

قرآن کریم تجزیه و تحلیل اخبار و گزارش های واصله از سوی منابع غیر متعهد را یک اصل لازم الاجرا دانسته، پیش از حصول اطمینان از صحت و سقم گزارش، از دست زدن به هرگونه اقدام، موضع گیری و تلاش نهی نموده است.از این اصل در قرآن کریم با واژه «تبین » و یک روایت «تثبت » تعبیر شده است: «ای کسانی که آیمان آورده اید، اگر فاسقی برایتان خبری آورد، تحقیق کنید تا مبادا از روی نادانی به مردمی آسیب برسانید; آن گاه از کاری که کرده اید، پشیمان شوید.» (حجرات: 6) «فاسق » کسی را گویند که طاعت و تعهدی نسبت به حق ندارد و «نبا» خبر مهم و معتنابه را گویند و «تبین » نیز که با «ابانه » و «استبانه » مترادف است، به معنای روشن ساختن و ایضاح است.از این رو، امر به تبیین در واقع، نهی از ترتیب اثر دادن به گزارش های تایید نشده و اقدام بر آن اساس است. ⁽³⁸⁾

مفسران درباره این آیه گفته اند که این آیه درباره ولید بن عقبة بن ابی معیط است که از سوی پیامبر مامور جمع آوری مالیات (زکات) از قبیله «بنی مصطلق » گردید. افراد قبیله وقتی از ورود نماینده پیامبر مطلع شدند، با خوشحالی به استقبال او شتافتند، ولی از آن جا که میان آن ها و ولید در جاهلیت، خصومت شدیدی بود و یا بر اثر تصور غلط، که آن ها قصد کشتن او را دارند، از انجام ماموریت خودداری کرده به مدینه بازگشت و به پیامبر گزارش داد که آن ها از آیین اسلام برگشته اند و از پرداخت زکات خودداری کردند و قصد داشتند خون او را بریزند.پیامبر سخت خشمگین شدند و مسلمانان در آستانه اتخاذ تصمیمی جدی بودند که آیه مزبور نازل شد. ⁽³⁹⁾

بنابراین، برای جلوگیری از زیان های جبران ناپذیر و خطرهای بزرگ، اسلام دستور به تحقیق و تبیین داده است و تنها گزارش کسانی را مورد اعتماد دانسته که حالت خداترسی درونی آنان را به عدالت یا وثوق سوق داده باشد.از همین رو، برخی موضوعات، شهادت چهار و یا دو عامل - آن هم با شروطی خاص - برای اثبات صحت گزارش، لازم دانسته است تا از بروز هرگونه خطر احتمالی جلوگیری نماید.

مقابله با شایعات

شایعات تاثیر فراوانی در روحیه ملی هر جامعه ای دارد و در هنگام جنگ به دلیل زیان های بزرگی که بر جبهه داخلی وارد می آورند، اهمیت بیش تری می یابند.

آشکار ساختن حقایق و گزارش های صحیح و هماهنگی دستگاه های دولتی، مادام که با آگاهی کافی از خطر و اهمیت شایعات و انگیزه های پشت پرده همراه نباشد و در محو شایعات مؤثر نخواهد بود. ⁽⁴⁰⁾

موارد ذیل برای مقابله با شایعات کارساز است:

1.ایمان و اعتماد به بیانیه ها و گزارش های رسمی;

2.ارائه حساب شده حقایق و واقعیت ها در سطح وسیع برای پرکردن خلا خبری، مشروط بر حذف جزئیاتی که ممکن است دشمن از آن ها بهره برداری کند;

3.اطمینان و اعتماد به فرماندهان و رهبران و مجموعه نظام حکومتی;

4.ایجاد فرصت های کار، اشتغال و تولید; زیرا خستگی، کسالت و بیکاری، زمینه مناسبی برای تکوین، ترویج و پذیرش شایعات است.

5.کشف تبلیغات دشمن و مبارزه با عوامل شایعه پراکن داخلی. ⁽⁴¹⁾

کیفر

در اسلام دو کیفر سخت برای این گونه افراد مقرر گشته است: ⁽⁴²⁾

1.تبعید: «...تو را بر آن ها مسلط می گردانیم تا پس از آن جز اندکی با تو در شهر همسایه نباشند.» (احزاب: 60) 2.قتل: «اینان لعنت شدگانند; هرجا یافته شوند باید دستگیر گردند و به سختی کشته شوند.» (احزاب: 61)

پیش گیری

در تعالیم و آموزه های دینی، راه های گوناگونی برای پیش گیری مقابله و محو شایعات ارائه شده است که در ذیل، به برخی از آن ها اشاره می شود:

الف.تشکیک: پیش از اقدام به تجزیه و تحلیل شایعه، باید در حدی منطقی نسبت به آن، موضع تردید و شک در پیش گرفت، آن را جزمی و قطعی تلقی نکرد و به یک باره به قبول و نشر آن اقدام نکرد.قرآن کریم در پی انتشار «حدیث افک » می فرماید: «چرا هنگامی که آن بهتان را شنیدید، مردان و زنان مؤمن به خود گمان نیک نبردید و نگفتیدکه این تهمتی آشکاراست؟» (نور: 12) بنابراین تشکیک به عنوان یک رفتار معقول، اولین گام در برخورد با هر شایعه و زمینه ساز ورود به مدخل تحلیل و تبیین است.

ب.سکوت: ابتدایی ترین شکل انتقال شایعه، دهان به دهان گشتن آن و سپس انتشار در سطح وسیع است. ⁽⁴³⁾

از این رو، برای جلوگیری از فراگیرشدن شایعه در مقیاسی دامنه دار، باید آن را در نقطه آغاز سرکوب و زنجیره انتقال آن را قطع کرد.

قرآن کریم در ادامه بیان «حدیث افک » این راه را پیش رو می گذارد. «چرا آن گاه که این سخن را شنیدید، نگفتید: ما را نشاید که آن را باز گوییم » (نور: 16) این آیه لحن توبیخ آمیز دارد و به آن دلیل، مسلمانان را به اظهار این گفته (این تهمتی بزرگ است) فرا می خواند که از آگاهی یافتن از حقیقت امر، معذور و ناتوان نبودند. ⁽⁴⁴⁾

از این جا، می توان نتیجه گرفت عامل مهمی که موجب بروز و رفتار «تشکیک » و «سکوت » می شود، حاکمیت حالت نفسانی «تقوا» بر روند پاسخ دهی آدمی است.هسته اولیه تقوا، عبارت از پروا گرفتن از نفس کار زشت و پلیدی است.آن گاه پروا گرفتن از آثار و عواقب سوءکار زشت به میان می آید.سرانجام، پاییدن خویشتن از خشم خدا، عذاب آخرت و آثار و عواقب شوم کار زشت و پلیدی. ⁽⁴⁵⁾

انعطاف

یکی از اهداف دشمن از پخش شایعات تهاجمی، ایجاد دامی برای دست یابی به اخبار و اطلاعات خطیر و تعیین کننده و استفاده از آن ها در وارد ساختن ضربه های مؤثر و کاری است.بدین منظور، از شایعاتی که می تواند سازمان نیروهای رزمی را دست خوش هرج و مرج و آشفتگی سازد، انتشار و اذاعه خبر انهدام مرکز فرمان دهی و هدایت عملیات است که از یک سو، به منظور فروپاشی روحیه رزمی و از سوی دیگر، برای ست یافتن به آخرین اطلاعات واقعی و از زبان طرف درگیر صورت می گیرد.این شیوه در جنگ احد نقش داشت و دشمن شایع کرد که پیامبر صلی الله علیه وآله کشته شد. این شایعه به سرعت بین صفوف مسلمانان رخنه کرد و موقعیت را به سود دشمن تغییر داد.آنان از هر سو، رو به گریز نهادند.مردم از کنار پیامبر می گذشتند و به آن حضرت توجهی نمی کردند.پیامبر آنان را از پشت سر فرا می خواند، آن ها بدون اعتنا تا «مهراس » گریختند.چون پیامبر در دامنه کوه با ایشان رسید، گرد او جمع شدند و یاری اش کردند.کعب بن مالک گوید: «من که در دامنه کوه بودم، اولین کسی بودم که پیامبر را، با آن که کلاهخود بر سر داشت، شناختم و فریاد کشیدم: این رسول خداست که زنده و سرپاست، ولی پیامبر دست خود را روی دهان خویش گذاشتند و به من اشاره نمودند که ساکت باشم.سپس زره جنگی مرا که زرد بود، خواستند آن را پوشیدند و جامه جنگی خود را بیرون آوردند و من پوشیدم. ⁽⁴⁶⁾

بنابراین، پیامبر بر آن بود که دشمن را از نیل به هدف خویش - یعنی اطلاع از زنده بودن پیامبر - ناکام گذارد.آیه ای که در بحبوحه جنگ احد بر رسول گرامی خدا نازل شد، همین آهنگ را دارد: «جز این نیست که محمد پیامبری است که پیش از او نیز پیامبرانی دیگر بوده اند.آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، شما به آیین نخست خود باز می گردید؟ هر که بازگردد، هیچ زیانی به خدا نخواهد رسانید.خدا سپاسگزاران را پاداش خواهد داد.» (آل عمران: 144) ملاحظه می شود که قرآن کریم با ظرافت تمام، واقعیت خبر (زنده بودن پیامبر) را به کلی پنهان داشته، هیچ گونه اطلاعاتی در این زمینه نمی دهد، بلکه با انعطاف به مطلب دیگر و گشودن بحث در آن وادی، نهایت درایت را ایجاد زاویه انحرافی در برابر شایعه می داند و می فرماید: محمد تنها فرستاده ای از سوی خدا برای ابلاغ پیام اوست; اگر به مرگ یا شهادت درگذرد، باز شما به آیین جاهلیت رجوع می کنید؟ شما را نشاید که ایمانتان را به حیات او گره زنید; چه آن که زمام امور به دست خدا و آیین او جاوادنه است.

حتی آن گاه که مشرکان صحنه جنگ را ترک گفته، آهنگ مکه داشتند، هنوز هم حقیقت برای سپاه قریش در پرده ابهام بود.ابوسفیان پس از اظهار خوشحالی از این پیروزی و وعده جنگ در سال بعد، پرسید، ای عمر، تو را به دینت سوگند می دهم که راست بگویی، آیا محمد را کشته ایم؟ وی پاسخ داد: هرگز، او هم اکنون گفتار تو را می شنود.ابوسفیان گفت: تو پیش من راست گوتر از ابن قمیئه ای.ابن قمیئه به او گفته بود که پیامبر را کشته است. ⁽⁴⁷⁾

بدین سان، پیامبر و قرآن کریم با کیاست کامل مانع از اطلاع دشمن بر اسرار نظامی مسلمانان شدند.

در پایان، اشاره به سخن ویرجیل، (Virgil) شاعر رومی سده اول پیش از میلاد در مورد شایعه و سرعت انتقال آن به جاست.وی می گوید: «ای شایعه، هیچ شیطان دیگری از تو سریع تر و تندتر نیست، تو با هر حرکتی که به جلو می روی و پیشرفت می کنی، قدرت ویران کننده و تخریبی بیش تری به دست می آوری!» ⁽⁴⁸⁾

پی نوشت ها:

1- جان ام کالینز، استراتژی بزرگ، کورش بابندی، تهران، دفتر مطالعات وزارت خارجه، 1370، ص 478

2- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 32، ص 617، روایت 483، باب 12

3- قاموس المنجد، ماده خدع

4- محمدحسن نجفی، جواهراللام، چاپ 3، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1362، ج 21، ص 80

5- مصطفی طلاس، پیامبر و آئین نبرد، ترجمه حسن اکبری مرزناک، مؤسسه انتشارات بعثت، بی تا، ص 515 و 516

6- فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، به تصحیح رسولی محلاتی و یزدی طباطبایی، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفة، 1988، ج 4، ص 852- 853 و نیز طباطبایی، ج 9، ص 1149- 1175

7- David L. sill (ED), International Encyclopedia Of the social Sciences (U.S.A, 1972), Vol. 13, pp. 576-577.

8- The Psychology of Rumor (Alport andPostman, New York, 1948), IX,X,XI.

9- مختار التهامی، الرای العام و الحرب النفسیه، مصر، دارالمعارف، 1967، ج 1، ص 102- 106

10- ر.ک.به: راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، مصر، مطبعه المیمنیه، 1324 ه.

11- ر.ک.به: جارالله زمخشری، اساس البلاغه، تحقیق عبدالرحیم محمود، بی تا

12- ابن فارس، معجم مقائیس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمدهارون، دارالکتب العلمیه

13- نهج البلاغه، خطبه 103

14- طباطبایی، تفسیر المیزان، ج 15، ص 92

15- واقدی.ج 1، ص 114- 115

16- واقدی، پیشین، ج 2، ص 600- 603

17- صلاح نصر، الحرب النفسیة معرکة الکلمة و المعتقد، قاهره، دارالقاهره، 1967، ج 1، ص 319- 320

18- جهت اطلاع بیش تر ر.ک.به:

S.A.Bysow, Geruchts, koiher, yiertejahrschrift fur sozideogie, 1928)

19- واقدی، پیشین، ج 2، ص 426- 436

20- واقدی، پیشین، ج 1، ص 232

21- طبرسی، پیشین، ج 2، ص 849

22- ابن هشام، سیره، ج 1، ص 88

23- ر.ک.به: آل عمران: 153- 155

24- ر.ک.به: جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج 3، ص 91

25- واقدی، پیشین، ج 1، ص 204

26- ابن هشام، پیشین، ج 3، ص 230

27 الی 30- واقدی، پیشین، ج 2، ص 450/ج 3، ص 955- 966/ص 1003- 1004/ج 1، ص 910- 911

31- ج ا.اروینگ، روانشناسان کانادایی در سال 1943 شایعات مربوط به جنگ را به شش مورد تفکیک کرده است.

J. A: Iruing, the psychological analysis of wartime rumor patterhs in canada, 1943, 3/40-44.

32- صلاح نصر، پیشین، ج 1، ص 325- 329

33- همان، ص 335- 337

34- محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 33، ص 331، روایت 56، باب 22

35- جهت اطلاع بیش تر: واقدی، پیشین، ج 2، ص 480- 487

36- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دارالکتب العربیه، 1967، ج 16، ص 42

37- ر.ک.به: احزاب: 60- 61 و نور 11- 20

38- محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1393 ق، ج 8، ص 311

39- طبرسی، پیشین، ج 9، ص 198

40- صلاح نصر، پیشین، ج 9، ص 399- 402

41- صلاح نصر، ج 1، ص 407- 408

42- محمدبن ادریس حصاص، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1400 ق، ج 5، ص 245

43- ر.ک.به: نور: 15

44- فخر رازی، التفسیر الکبیر، چاپ سوم، بیروت دارالاحیاء التراث العربی، بی تا، ج 23، ص 181

45- جلال الدین فارسی، فلسفه انقلاب اسلامی، تهران، امیرکبیر، 1368، ص 41

46- همان، ص 42

47- واقدی، پیشین، ج 1، ص 293- 294