نظام های گوناگون در زمینه های متفاوت همواره مورد هجوم آفت ها و آسیب ها قرار می گیرند.در جهان واقعیت ها، هر پدیده ای می تواند آفت های ویژه خود را داشته باشد و همین آفت هاست که نظام های ناکارامد را فرسوده کرده، در پایان متلاشی می نماید.نظام مدیریت تبلیغ دینی، که در گستره فرهنگ و دین، رسالت پاس داری و پویش فرهنگ و دین را بر عهده دارد، از این خطر مصون نیست.سهل انگاری و تسامح و تساهل - هر چند در ادعا - در مقابل آفت ها می تواند طومار سازمان تبلیغ دین را در مدتی کوتاه یا زمانی دراز در هم پیچد و از آن پوسته ای تهی از مغز بسازد.این مهم زمانی جدی تر به نظر می رسد که این نظام تبلیغی دشمنانی کارآزموده، با پشتکار و با انگیزه براندازی در پیش رو داشته باشد.بر این مبنا، از توجه به آفت ها و شناسایی آن ها و سپس درمان و در صورت آرمانی، پیش گیری از آن ها گریز و گزیری نیست.از میان این آسیب های خرد و کلان، برخی پایه های بنیادین را هدف قرار می دهند و برخی دیگر در دراز مدت یا زمانی کوتاه می توانند پیکره مدیریت را دچار تلاشی و انهدام نمایند.در ذیل، این آسیب ها بررسی می شوند:
1- فقدان ایمان و هدف و هراس از شرایط
مدیریت در تبلیغ دین، باید ارشاد جامعه را تکلیفی مقدس بداند; آن را رسالتی الهی بشمارد، مشقات راه را با جان و دل پذیرا گردد، از کمبود امکانات نهراسد و با تمامی توان در ادای مسؤولیت خطیر خویش بکوشد.
انبیا و رسولان الهی علیهم السلام در این میان، الگو و اسوه ای بی بدیل به دست می دهند; چنان که رسول اکرم صلی الله علیه وآله آن چنان مجذوب و شیفته هدف مقدس خویش بودند که پیشنهاد سروری و مال و جمال را به مشرکان بازگردانیدند یا حضرت ابراهیم علیه السلام رنج غربت و اسکان خانواده خویش را در بیابانی بر جان می خرد و یا حضرت نوح علیه السلام که صدها سال در طی مسیر تبلیغی خویش لحظه ای سستی به خود راه نداد و یا حضرت خضر علیه السلام که سختی ها و بی مهری ها را بر خود هموار می سازد تا به وظیفه خود جامه عمل بپوشاند:
«استطعما اهلها فابوا ان یضیفو هما فوجدا فیها جدارا یرید ان ینقض فاقامه » (کهف: 77) ;
(موسی و خضر علیهما السلام) وارد قریه ای شدند، (در حالی که گرسنه بودند) از مردم درخواست غذا کردند، ولی آن ها از مهمان کردنشان خودداری نمودند; (با این حال) در آن جا چون دیواری یافتند که در حال خراب شدن بود، (خضر) به تعمیر دیوار پرداخت. (1)
بی تردید، آن گاه که بحث از اسلامیت یا دینی بودن تبلیغ به میان می آید، ایمان به هدف و نهراسیدن از سختی ها یکی از شاخص های آن به شمار می رود.حضرت امام رحمه الله با توجه به همین نکته، پایه های اسلامیت را در باورهای قلبی جست وجو می کردند و می فرمودند: «آقایان روحانیون و خصوص اهل منبر، خطبا این ها سخنگوی اسلام هستند.اگر حکومتی سخنگو می خواهد، سخنگوی اسلام آقایان خطبا هستند.وقتی می توانند آقایان خطبا سخنگوی یک اسلامی باشند که اسلامی که همه چیز در آن هست. این اگر خودشان را اسلامی کنند و مطالبی را که گفته می شود، اسلامی باشد و از قلب پاکیزه اسلامی بیرون بیاید، این سخنگو صلاحیت سخن گویی برای اسلام را دارد» . (2)
سپس به تفاوت بین دو نگرش اسلام و غرب اشاره نموده، می گویند: «سخنگوی دولت های دیگر هیچ کاری به این ندارند که این حرفی که تو می زنی باور داری; از روی قلب است، به قلب هیچ کاری ندارند.این ها فقط کار دارند که این خوب صحبت بکند و مطالب دولت را خوب ادا بکند.حالا به حسب قلبش معتقد باشد یا نباشد، به آن ها کار ندارد; از سخن گویی او هم چیزی کسر نمی شود.اما اسلام این طور نیست » . (3)
بنابراین، باور قلبی و ایمان به هدف یکی از شاخصه های اساسی نه تنها مدیریت تبلیغ دینی، بلکه اجزای انسانی آن به شمار می رود و بدون آن نمی توان به سرانجام مطلوب در عرصه تبلیغ مقدس امیدوار بود.
به عبارت دیگر، ایمان به هدف سبب می گردد تا از شرایط ناموافق نهراسیم و با شور و شوقی عاشقانه در مسیر سنت زیبا و تاریخی تبلیغ دین گام بنهیم و مشقت ها را هیچ انگاریم و جاده آماده و مرکبی رهوار از امکانات را برای سیر و سفر تبلیغ طلب نکنیم و به اشکال تراشی بی مورد در ورای برنامه ریزی کاربردی و سنجیده نپردازیم.
رهبر معظم، که سابقه تبلیغی درخشانی در پرونده خود دارند، با نگاهی به گذشته خود، برای یادآوری و تذکر به نسل امروز پویندگان تبلیغ دینی می فرمایند: «سابق ها منبر می رفتیم; چه طور می رفتیم؟ بی دعوت و با تنگنا منبر می رفتیم - ما در مشهد مسجدی داشتیم که خدا به دل یک کاسب انداخته بود مغازه ای را مسجد کرده بود... مسجد ما دکان سوم بود.همان دکان کوچک محور و مرکزی برای تبلیغ مذهب و برای همه حرف های نو و جاذبه های نو در مشهد شده بود.می شود از این کارها کرد.ما که همانیم و فرقی نکرده ایم.یک مقدار به معنویات، به درون خود، به آن استعدادهای درونی و به آن چیزهایی که در ما هست و متوقع از ما هست، تکیه کنیم.این سرچشمه ها را از درون خودمان بجوشانیم » . (4)
هراس از شرایط و نبود ایمان به هدف و باور قلبی به راه و مسیر مقدس تبلیغ دینی یکی از آفت های مشکلزا بر سر راه مدیریت سازمان تبلیغ است و در این کارزار فرهنگی - دینی، مدیری بایسته و شایسته است که با نیروی ایمان سرشار و با تکیه بر باورهای قلبی خود به جنگ شرایط ناسازگار می برد تا بتواند با استفاده بهینه از امکانات و منابع، پیروز و سربلند از این میدان بیرون آید.
2- سستی در رسالت گران بار تبلیغی و عدم باور واقعیت ها
حفظ دستاوردها یکی از رسالت های مهم در مدیریت تبلیغ دینی است.آنچه از مدیران تبلیغ انتظار می رود در وهله اول، پاس داری از داشته های گران بهای فرهنگ خودی و سپس فتح سنگرهای فرهنگ غیرخودی است.سستی و باورهای واژگونه از جایگاه و واقعیت می تواند به قیمت از بین رفتن تمامی سرمایه ها و دستاوردهای ارزشی و فرهنگی جامعه تمام شود و این پاسداشت جز بر عهده نهاد تبلیغ و در راس آن، مدیریت تبلیغی نیست.در فرهنگ دین، نگهبانی از سرمایه های گران سنگ ارزشی و تلاش در راه انتشار آن، نه تنها یک تکلیف الهی، بلکه سپاس عملی از نعمت های خداوند به شمار می رود و روشن است که پشت کردن به آن زیانی بزرگ را در این سرا و آن سرا به دنبال خواهد داشت.
حضرت امام رحمه الله در خطابی همگانی در جمع روحانیان در این باره چنین می گویند: «اسلام چیزی است که از خدا آمده است و باید حفظ شود و اگر - خدای نخواسته - این پیروزی، که دنبال این انقلاب به دست شما آمده است، به واسطه سستی ما، به واسطه ضعف تبلیغ ما، به واسطه ضعف حضور ملت ما به شکست - خدای نخواسته - برسد، بدانید که اسلام تا قرن ها دیگر نمی تواند سر بلند کند.تکلیف بزرگی است و همه باید این تکلیف بزرگ را بپذیریم...شما آقایان روحانیون و همه روحانیونی که در کشور هستند، همه مکلفند به این که این نعمت خدا را، این عطیه الهی را حفظ کنند و شکر این نعمت را برآورند و شکر به این است که تبلیغ کنند» . (5)
ناتوانی تبلیغی از یک سو و مساله تهاجم فرهنگی دشمن از سوی دیگر، کیان فرهنگ اسلامی را در مخاطره ای سخت و جدی قرار داده است.بقای با عزت و سرافرازی یا زیستن در حاشیه فرهنگ های تهوع آور و منسوخ، در این نبرد فرهنگی تعیین می گردد. اعتلا و سربلندی مسلمانان یا خواری و زبونی آنان در این هماورد رقم خواهد خورد. امروز جنگ گلوله ها و سرنیزه ها جای خود را به پیکار امواج ارتباطات داده است و جنگ صلیبی با شکلی نو، در عرصه های فرهنگی خود می نمایاند و کینه های درون خفته زخم خوردگان صلیبی پس از قرن ها در این وادی همچون زخمی چرکین سر باز می کند و بوی تعفن می پراکند.اما اندوه بار آن است که ناتوانی بر پیکره تبلیغ و مدیریت آن سایه افکنده و عرصه را در این تهاجم بر دشمن بازگذاشته است! «عدم باور جدی به مساله تهاجم فرهنگی در سطح مدیران عالی نظام; روشن نبودن استراتژی در آن مساله و عدم انسجام و همسویی بین دستگاه های ذی ربط و نبود و عدم تخصیص امکانات مناسب در خصوص تهاجم » (6) از جمله مشکلات و آلامی است که جبهه تبلیغی خودی را در داخل به ضعف کشانیده است.
مقام معظم رهبری در دو دهه اخیر، همواره از این نبرد سخن به میان آورده و مخاطرات آن را گوشزد کرده اند و در هشداری مهم فرمودند: «اگر در مقابل تهاجم فرهنگی و اعتقادی استکبار جهانی مقاومت نکنیم، شکست قطعی است » . (7)
با این وجود، ابعاد فاجعه برای برخی چندان معلوم نشده و چه بسا با تردیدها و وسوسه هایی روبه رو شده اند و از مبادله فرهنگی سخن به میان آورده و بر ضرورت گفت وشنود و تعامل تاکید کرده اند و در این هیاهو، مهاجم به فراموشی سپرده شده است. رهبر معظم انقلاب در هشداری به مدیریت تبلیغ و فرهنگ جامعه می فرمایند: «ما و همه دست اندرکاران فرهنگ در کشور باید باور کنیم که امروز آماج تهاجمات فرهنگی دشمنان هستیم » . (8)
بی گمان، سستی و عدم باور واقعیت ها یکی از آفت های کشنده و در مواردی مسری در حوزه مدیریت تبلیغات دینی است.اسوه مدیران، امیرمؤمنان علیه السلام، در گفتار نورانی خود به کمیل بن زیاد نخعی او را به دلیل سستی و کوتاهی در انجام وظیفه توبیخ نموده، می فرمایند:
«سستی انسان در انجام آنچه بر عهده او گذارده شده و اصرار بر انجام آنچه در حدود وظایف او نیست، نشانی روشن از ناتوانی و ضعف و اندیشه و رایی باطل و بی ارزش است.تو بر اهل قرقیسیا تاختی و این به بهای بی دفاع رها ساختن مرزهایی تمام شد که حفاظت از آن ها بر عهده تو بود.این کار نشانی از یک فکر نادرست و بیهوده بود.تو در حقیقت، پل پیروزی دشمنان خود شدی تا بر دوستانت بتازند; نه بازوانی توانا داری و نه هیبت و ابهتی که در دل دشمن ترس ایجاد کند; نه از مرزها می توانی حفاظت نمایی و نه دشمنی را در هم می شکنی; نه اهل شهر و دیارت را حمایت می کنی و از آنان پاسداری می نمایی و نه امیر و پیشوایت را از دخالت در آن بی نیاز و آسوده می سازی » . (9)
این نامه گواهی آشکار بر آفت اساسی مدیریت - یعنی سستی و عدم توجه به واقعیت ها - است.در هر حال، باید توجه داشت که سهل اندیشی و سست پیکری در اندام مدیریت تبلیغ دینی می تواند همچون سیلی، ریشه های هویت جامعه را از بین ببرد و آن را در سیلاب امواج و نگرش های ضد ارزشی غرب بیگانه غرق سازد.تسامح و تساهل نسبت به واقعیت و دل سپردن به توهمات توخالی و شانه خالی نمودن از سالت بنیادی و اصلی و مشغول شدن به فروعات ناکارا، دروغین و شعارگونه آبی است ارزان به آسیاب دشمن فریبکار.
بنابراین، باید با باور جدی، پیش بینی و راهکارهای راهبردی و روشن به این مهم پرداخت و از نعره های شیطانی دشمن نهراسید.
3- نبود آشنایی با فرهنگ اجتماعی
فرهنگ درون مایه اصیل هر جامعه ای است.بی شک، هویت هر جامعه ای بستگی به فرهنگ آن دارد.از دیدگاه جامعه شناسان، افراد یک اجتماع از فرهنگ ویژه خود پیروی می کنند. از این رو، هیچ انسان بزرگ سال و طبیعی بی فرهنگ نیست.در واقع، فرهنگ را می توان مجموع رفتارهای اکتسابی و ویژگی های اعتقادی و ارزشی اعضای یک جامعه دانست.فرهنگ در یک تقسیم درونی، به سه بخش اساسی تقسیم می شود:
یکم.ارزش ها: احساسات عمیق و ریشه داری هستند که اعضای جامعه در آن شریک بوده، کردار و رفتار آنان را تعیین می نماید و میزان قضاوتی است برای ارزش یابی اعمال.
دوم.آداب و رسوم: شامل شیوه های رفتاری عادی می شود که در جامعه رواج دارد. غذا خوردن در سه وعده، نوع پوشش و آداب فردی مانند دید و بازدیدها از همین نمونه اند و در این چارچوب قرار می گیرند.
سوم.عرف: عبارت از رسومی است که در نظام حقوقی و آموزشی و آموزه های دینی متبلور می شود.قوانین بخشی از عرف است که به صورت مقررات درآمده و جنبه رسمی پیدا کرده است. (10)
با توجه به آنچه آمد، مدیریت تبلیغات دینی و فرهنگی باید ضمن آگاهی از چگونگی و نوع چینش ارکان فرهنگ، بر آن ها اشراف کامل داشته باشد و هویت جامعه خویش را همچون هستی تمام عیار آن بداند.معمار انقلاب جایگاه فرهنگ و اهمیت آن را این چنین ترسیم می نمایند: «بی شک، بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است.اساسا فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد» . (11)
با توجه به گرانی و سنگینی بار تبلیغ که مانند پاس داری از فرهنگ خودی، باید از آن محافظت نمود، رسالت مهم مدیریت تبلیغ بیش تر رخ می نماید; چرا که تنها مدیریتی کارا، اثربخش و نواندیش و آزاداندیش توان آن را دارد که فرهنگ و دیانت را از گذرگاه سخت عصر ارتباطات و انفجار آن بگذراند و در همین حال، به آن گزندی نرسد و نرساند.او باید فرهنگ زمانه را به نیکی بشناسد و ظرایف آن را دریابد تا بتواند امواج سهمگین و خطرآفرین دشمن را - که تمامی ارکان فرهنگ خودی را آماج تهاجمات ویرانگر خود قرار داده است - به سواحل آنان بازگرداند یا دست کم با آماده سازی و برنامه ریزی، بستری مناسب برای مواجهه با آن پدید آورد. بر همین اساس است که رهبری تیزبین، ژرف اندیش و هوشمند انقلاب، در مورد ویژگی کار فرهنگی، لزوم هوشیاری را خاطرنشان می سازند و می گویند: «کار فرهنگی اولین خصوصیتی که دارد این است که باید هوشمندانه باشد» . (12)
معلوم است که کار هوشمندانه محتاج به مدیریتی هوشیار و آن نیز وابسته و نیازمند فرهنگ شناسی و هویت شناسی جامعه می باشد; و این مهم میسر نیست، مگر در پرتو توجه به آرمان ها و ارزش ها و دیگر ارکان فرهنگی جامعه که سخت ریشه در فرهنگ ناب دینی دارد.
تنها رعایت این سلسله زنجیروار است که می تواند ضامن جاودانگی، پویایی و سلامت فرهنگ دینی در جامعه باشد و در مقابل، عدم مراقبت و رعایت ننمودن هر یک از حلقه های گذشته به بحرانی دردناک - یعنی گسست فرهنگی و ایجاد فواصل و یا بیش تر نمودن آن ها در بین نهادها و گروه های اجتماعی - منجر خواهد شد.
هدایت و راهبری مردم در شاهراه سعادت جز با مردم شناسی و هویت شناسی آنان و در جمع، ویژگی هایی همچون پرهیزگاری، درست کاری و پای داری در ساختار نظام مدیریتی تبلیغ دینی ممکن نخواهد بود.امام راحل رحمه الله با اشاره به موارد گذشته، این چنین می فرمایند: «نداشتن سوابق مشکوک و شناختن درست هویت جامعه ایرانی و آرمان های اساسی آن ها در ابعاد مادی و معنوی، تقوا و صداقت و درستی در عمل، قدرت رهبری و اداره امور و استقامت در مبارزه برای عقیده، شرایط اساسی برای هدایت مردم است » . (13)
کوتاه سخن آن که عدم شناخت ماهیت فرهنگی جامعه و نبود درک از پیوند آن با فرهنگ ناب اسلامی موجب ضعف بنیادین در ارکان مدیریت تبلیغ دینی خواهد شد و پیامدهای آن جز ضد تبلیغات حاصلی دیگر در بر نخواهد داشت.
4- عدم پاسخ گویی و همراهی با مردم
از دیگر مشکلات بزرگی که می تواند پیوسته مدیریت کلان و به ویژه مدیریت تبلیغ را دچار انحراف نماید، عدم پاسخ گویی مناسب به عموم است.این احساس سبب می شود جزمیت ها در درون سازمان تبلیغ ریشه دوانیده، هراس های موجود از پاسخگو بودن را به حداقل برساند و در مراحل بعدی، مسیر خود را از توده مردم جداساخته، به صلاحدیدهای سازمان تحت فرمان خود توجه نماید و با تزویر، به مردم فریبی دست زند و دستگاه عظیم تبلیغ را در راه تخدیر یا تحمیر به کار گیرد، به ویژه آن که دین را به عنوان ابزاری در سرکوب مخالفان خویش به تباهی بکشاند.
بر این اساس، وجود مدیریتی پاسخگو در راس پیکره تبلیغ دینی ضروری می نماید تا در صورت کج روی، انتقادها را بپذیرد و با استدلال شفاف، از کارکرد درست خویش به دفاع بنشیند.
این مدیر پاسخگوست که در راه تصحیح فراز و نشیب ها و آماده سازی مسیر تبلیغ دینی، به همراهی با مردم دل می سپرد و راه حقیقت را فدای کوره راه باورهای خویش نمی سازد.او چون پاسخگوست، باید همراه مردم باشد و چون مدیر است، با نگره ای دینی و با استفاده از ابزارها و شیوه های مؤثر، سعی در جهت دهی آنان می نماید.او در تلاش است تا گسستگی ها را با تدبیر فرهنگی ترمیم نماید و چالش ها را به پرشگاه تعالی تبدیل نماید.مولای پرهیزگاران با تکیه بر اندیشه پاسخ گویی به مردم، خطاب به مالک اشتر می فرمایند: «باید خود به قسمتی از کارها بپردازی; از آن جمله پاسخ گویی به کارگزاران است، البته در صورتی که منشیان و دیوان دارانت قادر به جواب گویی نباشند; و دیگر آن که در مقابل نیازهای مردم، که کارمندان تو از پاسخ به آن ناتوان هستند، به سرعت اقدام نموده، پاسخ دهی » . (14)
ایشان در فرازی دیگر، بی اطلاعی از امور را ثمره دوری گزیدن از مردم می شمارند:
«هیچ گاه خود را در زمانی طولانی از مردم پنهان مکن; چرا که دور بودن زمام داران از چشم رعایا، خود موجب نوعی محدودیت و بی اطلاعی نسبت به امور مملکت است و این چهره پنهان داشتن زمام داران آگاهی آنان را از مسائلی که نمی دانستند از بین می برد.در نتیجه، بزرگ در نزد آنان کوچک و کوچک در نزد آنان بزرگ و کار نیک زشت و کار زشت زیبا جلوه داده می شود و حق با باطل آمیخته می گردد» . (15)
از این رو، مدیریت پسندیده در تبلیغ دینی، باید پاسخگو به نیازها و پرسش ها; همراه و همگام و پیشرو و جهت دهنده مسیر فرهنگی توده ها باشد.
5- همکاری و همپایی با صاحبان ثروت و قدرت
همراهی و دل در گرو ثروت و قدرت دیگران داشتن از دیگر آسیب های بزرگ است که استقلال تبلیغات دینی را تهدید می نماید.جدا افتادن از مردمان و همراهی با قدرتمندان و صاحبان ثروت روند تبلیغ دینی را از رسیدن به اهداف آرمانی خویش، همچون جامعه عدالت محور، به پرتگاه ها و چالش های مصالح و منافع دچار خواهد ساخت و بدگمانی ها و اتهامات دامان مقدس تبلیغ دینی را آلوده خواهد ساخت; همان گونه که تبلیغات مسیحی به دام آن افتاده است. «یکی از افریقایی ها گفته است روزی که اروپایی ها به کشورهای ما آمدند ما زمین داشتیم و آن ها انجیل به دست داشتند، ولی پس از گذشت 40، 50 سال دیدیم انجیل در دست ما مانده است و زمین ها در دست آنان است » . (16)
اما جدای از دینی بودن تبلیغات، امروزه یکی از آفت های گرانی که رکن چهارم دموکراسی و به صورت کلی، بدنه نظام تبلیغی غرب را به لرزه انداخته، وابستگی آنان به آگهی های تجاری و زرمداران است.رسانه ها نه تنها با مردم همدردی نمی کنند، بلکه با واژگونه جلوه دادن حقایق، دروغ های خود را همچون صداقتی ناب در کام تشنه آنان می ریزند.
اصولا در «دهکده جهانی » ترسیم شده به وسیله مک لوهان، سر نخ آنچه ارتباطات محسوب می شود، به دست سرمایه داران قدرتمند است که با تزویر و درویی سعی در پنهان نمودن چهره خود دارند.و این خود موجب می شود سیلاب تبلیغاتی غرب همسو با غرض ورزی ها و منفعت طلبی های سودپرستان جهت یابد.
رهبر معظم انقلاب در همین باره به مالکیت رسانه های گروهی در غرب اشاره می کنند و می فرمایند: «به طور کلی، در غرب، مالکیت رسانه ها متعلق به سرمایه دارها و کمپانی هاست.عمدتا حتی رسانه هایی که ظاهرا در اختیار دولت هستند، در معنا، به وسیله سرمایه دارهای بزرگ است که هدایت می شوند و خط داده می شوند» . (17)
اما در اسلام، آن چه از نخستین روز طلوع آن موجب افتخار بوده است و بر تارک آن می درخشد دوری از صاحبان زور و ثروت است و نه تنها دوری، بلکه مقابله با آن ها در جهت ایجاد عدل.پیام آور وحیانی اسلام، که خود رسالت گران بار تبلیغ دین مقدس را بر دوش می کشید، از آغازین رویدادها تا انجام، تمامی تلاش خود را مبذول داشت تا از دره هوا و هوس و منفعت پرستی و سیاست بازی زراندوزان قدرت اندیش به دور باشد، رسالت خود را خالی از هرگونه جانب داری و مصالح، به صورت ناب و سره در اختیار تشنگان مکتب الهی قرار دهد.رویداد ورود به مدینه و سپردن تعیین جایگاه اسکان به شتر خویش از ظرایف حرکت تبلیغی ایشان به شمار می رود.شاگرد ایشان و جانشین اول او نیز گام در راه آن حضرت نهاده و در نامه بیست و پنجم نهج البلاغه، در خطابی به مسؤول جمع آوری زکات سفارش می نمایند:
«فاذا قدمت علی الحی فانزل بمائهم من غیر ان تخالط ابیاتهم » ; (18)
هنگامی که بر قبیله ای وارد شدی، در منازل آن ها مسکن نگزین و بر سر سفره کسی ننشین و بر لب آب چشمه یا قنات آن ها، که عمومی است، فرود آی.
به راستی، رمز پویندگی، پایندگی و بالندگی تبلیغات دینی دوری از وابستگی به قدرت هاست و این مهم جز با ایجاد صفاتی همانند قناعت، شجاعت و بردباری در مجموعه سازمان و به ویژه در مدیریت ممکن نیست.بنابر همین باور است که امام رحمه الله می فرماید: «این ظلم فاحشی است که کسی بگوید دست روحانیت اصیل طرفدار اسلام ناب محمدی با سرمایه داران در یک کاسه است و خداوند کسانی را که این گونه تبلیغ کرده و یا چنین فکر می کنند، نمی بخشد...به هر حال، خصوصیات بزرگی چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب علم و عدم وابستگی به قدرت ها و مهم تر از همه، احساس مسؤولیت در برابر توده ها، روحانیت را زنده و پایدار و محبوب ساخته است » . (19)
در این میان، می توان از جمله ویژگی های مثبت مدیریت تبلیغ در ساختار حوزوی را دوری از پول داران و متنفذان دانست و این یک سنت تاریخی در حوزه دینی در درون جامعه شیعی به حساب می آید.حضرت آیة الله خامنه ای در همین زمینه می گویند: «برادران عزیز، از خصوصیات روحانیت شیعه این بوده که همیشه با مردم بوده است هر روحانی ای که از مردم جدا شد از روحانیت ساقط گردید.ما در گذشته، رئیس العلما، عالمباشی و علمای متنفذ پولدار با عناوین گوناگون - که وابسته به دستگاه ها بودند و از مردم دور بودند - داشتیم.این ها عنوان داشتند، اما پیش غیر مردم، پیش حکام..» . (20)
بنابراین، جداسازی مسیر تبلیغ دینی از جهت گیری های زورمدارانه و زرپرسانه و تلاش در پاس داری از استقلال آن از ضروریات، و یکی سازی راه های تبلیغ دینی با زر و قدرت عریان از آفت های این راه مقدس به شمار می رود.
6- نفوذ غیرخودی ها و نااهلان
جریان های سالم در جهان امروز همواره از سوی مخالفان و جریان های ناسالم تهدید شده اند.با پیروزی انقلاب غرورآفرین اسلامی و توجه به تبلیغات دینی، هجوم گسترده ای از سوی ابرقدرت های تبلیغی دنیا بر ضد آن صورت گرفت.عرصه فرهنگ و تبلیغ نیز از این هجوم بی نصیب نماند.روشن است یکی از نقاط امیدواری دشمنان قبضه و یا دست کم مهار کردن بخشی از مدیریت تبلیغی در جامعه اسلامی است.و در مراحل بعد، تاثیرگذاری و نفوذ دادن سربازان فرهنگی خویش در میدانگاه ابزار حساس تبلیغی همچون مطبوعات است.ارزیابی و گزینش شاخص مند، آگاهی از حساسیت ابزارهای فرهنگی و احساس مسؤولیت همراه با به تساهل نسپردن امور فرهنگی از جمله ابزار کارامد در مبارزه با این پدیده خطرناک است.
معمار انقلاب در گفتاری حکیمانه، به این موضوع اشاره می نمایند: «اشخاصی که اداره می کنند یک جایی را باید از اول ارزیابی شود که این اشخاص چه کاره بودند، سوابقشان چیست و تحصیلاتشان در کجا بوده، چه رویه ای در تحصیلات داشته اند و بعد از انقلاب، چه وضعیتی داشته اند، قبلا چه وضعیتی داشته اند.افکارشان قبلا چه بوده، اگر کسی افکارش منحرف بوده و حالا بیاید ادعا بکند که من برگشته ام، باید قبول کنیم، اما نباید او را مجله نویس کنیم این دو با هم فرق دارد.ما قبول می کنیم که در جامعه مسلمین مثل سایرمسلمین با او عمل کنیم، اما نباید رادیو و تلویزیون را به دست او بدهیم; نباید خوش باور باشیم » . (21)
ورود بی رویه افراد ناباب با گذشته ای ناسالم به حوزه مدیریت فرهنگی - تبلیغی دین می تواند ضربه ای غیرقابل جبران به پیکره ارزشی جامعه وارد سازد.آنان همچون مستانی که سر در گرو دیگران دارند، با شمشیر بی رحم و برنده تبلیغات بر اندام جامعه می کوبند و با ادعای آزادی بیان و قلم، عرصه را ملک طلق خود پنداشته، هر چند خود را سینه چاک چند صدایی معرفی می کنند، ولی کوچک ترین حرکت قلم یا زبان را با کوهی از اتهام و رگباری از واژگان فریبنده و دهان بند خفه می کنند.
سکاندار انقلاب با تشبیهی جالب، این گونه بیان می کنند: «مطبوعات مثل شمشیربرنده ای هستندکه اگر دست انسان های ناباب بیفتد، زیان ها خواهند داشت و اگر دست انسان های متعهد و مسؤول و آگاه و هوشمند بیفتد، بهترین و سازنده ترین نقش را ایفا خواهند داشت » . (22)
به راستی ابزارهای تبلیغی همچون تیغی دو لبه می توانند در مسیر خوبی ها یا ناپاکی ها به کار برده شوند و روشن است سلامت فرهنگی جامعه در سایه پاس داری از این ابزارها و جلوگیری از نفوذ غیرخودی ها به دست خواهد آمد.گویی چنین باید گفت که سلامت اجتماع به سلامتی مدیران به کارگیرنده ابزار تبلیغی وابسته است. رهبری معظم انقلاب در این باره می فرمایند: «سلامت مطبوعات سلامت این ملت است و همچنین بد عمل کردن و کج عمل کردن آن، کج عمل کردن این ملت می باشد» . (23)
از این رو، بهانه هایی همچون استفاده از تخصص، ایجاد جامعه چندصدایی، اصل برائت و مانند آن نه تنها مجوزی برای راه دادن به این گونه افراد به حساب نمی آید، بلکه بستری برای هجوم داخلی نیز فراهم می آورد.کوتاه سخن آن که حضور این گونه افراد نه تنها مشکلی را هموار نخواهد ساخت، بلکه حتی زمینه ای برای مشکلات بعدی خواهد شد.
امیرمؤمنان علیه السلام درباره انسان های بیمار و بی اعتقاد چنین می فرمایند:
«فان المتکاره مغیبه خیر من شهوده و قعوده اغنی من نهوضه » ; (24)
سست عنصران ناراضی نبودشان بهتر از حضورشان و بیکاری شان مفیدتر است از اقدامشان.
بنابراین، بر مدیریت تبلیغ و ارکان مدیریت کلان جامعه دینی است که از نفوذ غیرخودی در عرصه تبلیغ جلوگیری نمایند و عوارض بعدی را با هوشیاری قبلی به سامان رسانند.
سخن پایانی آن که با توجه به مفهوم مدیریت دینی و بایسته های برنامه ریزی و آسیب های جدی هر کدام، می توان گام در راه رهبری عظیم آن برداشت.آشکار است که پی بردن به جنبه های مدیریت و رهبری در عرصه تبلیغ دینی مجالی بیش از این می طلبد; چه بسا تلاش های مجدانه و کوشش های پیگیر خالصانه لازم است تا همه جوانب به محک نظریه و عمل درآیند.و این تنها دریچه ای بود تا از دورنمایی کوتاه و محدود از مدیریت و برنامه ریزی به دست آید.
پی نوشت ها:
1- با استفاده از ترجمه قرآن و تبلیغ، محسن قرائتی، ص 90
2و3- امام خمینی رحمه الله صحیفه نور، ج 8، ص 65
4- در دیدار با مسؤولان سازمان تبلیغات اسلامی، 6/2/72
5- صحیفه نور، ج 17، ص 61
6- مجله بصائر، ش.11 و 12، ص 6، مصاحبه با حجة الاسلام سعیدی، قائم مقام سازمان تبلیغات اسلامی
7و8- حوزه و روحانیت، ص 98/ص 99
9- نهج البلاغه، شرح فیض الاسلام، نامه 61
10- تقسیم بندی و تعاریف با کمی تصرف به نقل از: بروس کوئن، مبانی جامعه شناسی، ص 59- 61
11- صحیفه نور، ج 15، ص 160
12- سخنرانی در دیدار با اعضای دفتر تبلیغات، مورخ، 9/7/75
13- صحیفه نور، ج 3، ص 100
14- نهج البلاغه، شرح فیض الاسلام، نامه 53، ص 1022
15- همان، نامه 53، ص 1024
16- علی باقی نصرآبادی، فروغ اندیشه ها، ص 37
17- احمد رزاقی، تبلیغات دینی ابزارها و شیوه ها، ص 65
18- نهج البلاغه، شرح فیض الاسلام، ص 879
19- روزنامه اطلاعات، 6/12/67
20- در دیدار با علما و روحانیان شهرستان یزد، 8/9/66
21- صحیفه نور، ج 13، ص 249
22- تبلیغات دینی، ص 60/روزنامه کیهان، مورخه 18/10/63
23- تبلیغات دینی، ص 60/روزنامه کیهان، مورخه 21/5/61
24- محمدحسن نبوی، مدیریت اسلامی، ص 225
