نویسنده: علی دعموش عاملی
زیر نظر: علامه سید جعفر مرتضی عاملی
ناشر دارالامیر، بیروت، در سه جلد
پس از بر پایی دولت جمهوری اسلامی ایران، زمینه ای دست داد، تا روابط سیاسی، اجتماعی، اداری، اقتصادی و... رخ دهد که در مرحله عمل، نیاز شدیدی به شناخت دیدگاه دین اسلام داشت. راهبردهای بسیاری از موضوعهای دیگر، همچون نظام دهی لشکر و مسائل امنیتی اطلاعاتی که مورد نیاز حکومت اسلامی است، روشن نیست و این هم، به خاطر شرایطی بود که بر فضای سیاسی اجتماعی کشور پیش از انقلاب اسلامی حاکم بود که محققان و پژوهشگران و فقیهان، نیازی حس نکرده بودند، تا رهنمودهای اهل بیت را بنمایانند، بلکه به پاره ای از امور فردی و اجتماعی می پرداختند که پیوندی با مسائل حکومتی و سیاسی نداشت.
اکنون، در مقام عمل، دولت اسلامی با دشواریهایی روبه روست که ریشه در ناآگاهی از دیدگاههای اسلامی در این باب است.
البته کسانی که می پندارند این دشواریها و گرفتاریها، به سبب نبود رهنمودهای سیاسی، اقتصادی و... در اسلام است، در کمند پندار گرفتار آمده اند و به بی راهه می روند; زیرا همان گونه که بیان شد، علت نپرداختن به این مسائل، مورد نیاز نبودن آنها، پیش از انقلاب بوده است.
ما بر این باوریم که اسلام، به تمامی امور انسانی، از جمله: سیاست، اجتماع، جنگ و دفاع و... پرداخته و برای همه آنها، رهنمود داده است. از باب نمونه اگر به سیره پیامبر(ص) و علی(ع) و... در جنگ و دفاع و اداره جامعه، به دقت بنگریم، درخواهیم یافت که به مسائل اطلاعاتی و امنیتی، تا چه پایه اهمیت می داده اند. به این چنین مقوله هایی در حوزه اسلامی، پرداخته شده، از جمله در بین عالمان اهل سنت، ماوردی و ابویعلی، در نگاشته های خود: «احکام السلطانیه »، به روشن گری احکام حکومتی اسلام، پرداخته اند، ولی آن گونه که باید، نتوانسته اند محتوای زلال و روشن اسلام را در این عرصه ها بنمایانند; چرا که توجه بایسته به روایات باب نکرده اند و به ژرف کاوی نپرداخته اند و بیش تر، مسائلی را به میان کشیده اند که توجیه عملکرد سردمداران ستم است و انگاری نادرست از اسلام فرادید می نهد.
از این روی، لازم است، به روشن گری دقیق این گونه مقوله پرداخته شود و از دیدگاه فقهی در مسائلی پژوهش و ژرف اندیشی کرد که امروزه، سخت بدانها نیاز است و ماندگاری نظام، به آنها بستگی دارد.
مقوله ای که این اثر ارزش مند روی آن انگشت و به بوته بررسی نهاده و خوب هم از عهده آن بر آمده مساله مهم اطلاعات و امنیت است. مساله ای که تاکنون، با همه اهمیتی که دارد، توجه شایسته نشده است. تا آن جا که ما خبر داریم، به گونه فراگیر و همه سویه، به جمع آوری و ساماندهی پیامها و سخنان آشکار و روشن دین در این موضوع، پرداخته نشده، با این که در قرآن کریم و روایات، نکته های درخور استفاده ای برای این مقوله وجود دارد.
برای دست یابی به این مهم و ارائه دیدگاهها و راهبردهای عملی، آشنایی محققان به چهارچوبهای دینی آن، با بیان گسترده و فراگیر «موسوعة الاستخبارات والامن »، سامان یافته است.
طرح این تحقیق، پس از انقلاب اسلامی ایران، به کوشش علامه سید جعفر مرتضی ریخته شده و روایاتی را ایشان برای این هدف گردآورده، لیکن کار بسیار، وی را از به انجام رساندن این کار سترگ باز می دارد از این روی، ادامه کار را به علی دعموش عاملی وا می گذارد.
در این دائرة المعارف، آیات، روایات و نکته های تاریخی که مستقیم و یا غیر مستقیم می تواند در مباحث فقهی عملیات اطلاعاتی و امنیتی مورد استفاده قرار بگیرد، در سه مجلد گردآوری شده است.
ویژگیهای کتاب
1. بنای نویسنده، بیش تر بر گردآوری آیات و روایات در باب اطلاعات و عملیات بوده; از این روی، از سند روایات، جمع بین احادیث و... که در آثار فقهی معمول است، سخنی به میان نیامده و یا اگر آمده، به گونه گذراست.
2. روایات، تنها از کتابهای روایی شیعه نقل نشده اند، بلکه از کتابها و منابع دیگر گروهها و فرقه های اسلامی هم، روایت نقل شده است.
3. در نقل روایات، سند آنها هم به دقت آورده شده است.
4. کتاب، به بخشها و بابهای گوناگون تقسیم شده، در هر باب، ابتدا آیات، سپس روایات، یاد شده اند.
5. نویسنده، گاه زیر عنوان «نظرة عامه » (نظریه کلی) شرحی درباره آیات و روایات آورده، ولی این روش را در همه جا پی نگرفته و نظر نهایی خود را از آیات و روایات، ارائه نداده است.
6. در ترتیب روایات، آنها که از جهت دلالت، بر عنوان باب، قوی تر بوده اند، پیش داشته است، خواه روایت از پیامبر(ص) باشد، یا از امامان(ع) و چه روایت از طریق شیعه باشد، یا اهل سنت.
7. روایات، با شماره مسلسل و شماره هر باب یاد شده اند که شمار آنها به 1085 روایت می رسد.
8. پاره ای از آیات و روایات، تکرار شده اند; چرا که به معناها و جهتهای گوناگون دلالت دارند. در موارد تکراری، تنها یک بار، متن با سند و منابع آورده شده و در دیگر موارد، تنها بخش مورد نیاز، یاد شده و در حاشیه به متن کامل، ارجاع داده شده است.
9. بیش تر، برای یک روایت، چندین منبع یاد شده، سند روایت، برابر با نخستین اثری است که در پاورقی آمده است.
10. در پایان هر جلد، نه فهرست زیر آمده که کمک شایانی برای بازیابی مطالب است:
آیات، رجال سند، اعلام، اماکن، شهرها و بقاع، قبیله ها و جماعتها، روزها، فرق و مذاهب و فهرست اجمالی و تفصیلی.
در جلد نخست، عنوانهای کلی زیر دیده می شود:
کارهای حرام در ضمن امور اطلاعاتی و امنیتی.
دلیلهای تشکیل دستگاههای امنیتی.
اطلاعات و امنیت در نیروهای مسلح.
اطلاعات از دشمن در زمان جنگ.
زمینه های اطلاعات لشکری.
گونه اطلاعات لشکری.
سازمان دهی اطلاعات لشکری.
اطلاعات و امنیت خارجی.
خبرگیری از کشورهای مخالف، از راههای قانونی.
ماهیت اطلاعات خوش آیند و مطلوب.
عملیات ویژه.
درجلسه دوم، عنوانهای کلی زیر، به چشم می خورد:
اطلاعات داخلی.
اطلاعات از دشمن داخلی.
اطلاعات از امور مردم.
دستگاههای مراقبت اداری، لشکری و قضایی.
اطلاعات، در اختیار ادارات، مسؤولان و کارگزاران.
پژوهش در زمینه هایی که ناگزیر از پژوهش در آنها هستیم.
چگونگی پژوهش.
فشارهای در بین تحقیق.
امتحان در زمینه های گوناگون.
راههای پنهان شدن.
مخفی کاری.
راههای مخفی سازی و دور کردن گمانها.
رهنمودها و آموزشها.
در جلد سوم، این عنوانها به بوته بررسی نهاده شده اند:
مراحل، وسائل و شیوه های اطلاعاتی
وسائل و منابع گردآوری اطلاعات.
چگونگی جمع آوری اطلاعات.
عوامل کمک کننده در زمینه آشنایی.
راههای انتقال اطلاعات.
دسته بندی و تحلیل اطلاعات.
کار اطلاعاتی و تشکیلات اداری آن.
نمونه هایی از برنامه ریزی و سازمان دهی.
شرایط و ویژگیهای دست اندرکاران اطلاعاتی.
امنیت، امنیت عمومی، اجرائیات امنیتی.
مقاومت جاسوسان.
نگهداری اسرار و اطلاعات.
نمونه یی از مقاومت جاسوسی.
در پایان جلد سوم، فهرست 368 کتاب، به عنوان منبع یاد شده است که نشان از گستردگی کار نویسنده محترم دارد. برای آشنایی با شیوه کار نویسنده، فشرده ای از بخش نخست که بحثی است مهم و درخور توجه می آوریم:
هنگام برخورد با واژه «استخبارات » یا «عملیات اطلاعاتی » نخستین چیزی که به ذهن می رسد، کارهای حرامی است که در کنار آن شاید انجام گیرد، چون خبرگیری، گمان بد، افشای عیبها و...
در این بخش و زیر عنوان: «محرمات فی نطاق العمل الاستخباری والامنی » به یکایک این کارهای حرام، پرداخته شده است. در ابتدا آیات و روایاتی که شاید گمان رود به حرام بودن کارهای جنبی اطلاعات و عملیات دلالت می کنند، آورده شده و در چند مورد، پس از نقل روایات، زیر عنوان «نظریه کلی » آیات و روایات مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند و در این جاها، ثابت شده که این آیات و روایات، با عملیات اطلاعاتی در حکومت اسلامی، ناسازگاری ندارند.
1. خبرگیری از عیبها: یک آیه و 32 روایت از منابع شیعه و سنی در حرام بودن پژوهیدن و کاویدن در عیبهای دیگران آورده شده و به گونه زیر بررسی شده اند:
«از نظر اسلام، انسانها حرمت و احترام ویژه ای دارند و کسی با خبرگیری و کاویدن و پژوهیدن در زندگی شخصی و عیبهای آنان، حق شکستن حرمت آنان و دست اندازی به حریم آنان را ندارد، ولی دلیلها، تمام گونه های خبرگیری و پژوهیدن را در بر نمی گیرند، بلکه اشاره به حرمت در موارد خاصی دارند.»
قیدها در آیات و روایات
الف. اسلام. کاویدن در عیبها، مسلمانان را در بر می گیرد، اما کافران را در بر نمی گیرد:
«قذموا المسلمین ولاتتبعوا عوراتهم » و «لاتتبعوا عثرات المسلمین » و «لاتغتابوا المسلمین ولاتتبعوا عوراتهم »
این روایات، روایات مطلق را مقید می سازند.
ب. ایمان به معنای اخص: پاره ای از اخبار، در بردارنده قید «مؤمن » و «برادر مؤمن » هستند که گروهی آن را به معنای مذهب خاص می دانند. بنابراین، این پیامها و سخنان روشن و آشکار، حرام خبرگیری از تمام مسلمانان نمی شود.
«من تتبع عثرة مؤمن تتبع الله عثرته » و «من احصی علی اخیه المؤمن عیبا...» و «من یتبع عثرات احد من المؤمنین...».
ج. قیدهای صحیحه «ابن ابی یعفور»:
«والدلالة علی ذلک کله ان یکون ساترا لجمیع عیوبه حتی یحرم علی المسلمین تفتیش ماوراء ذلک من عثراته و عیوبه.»
بر این اساس، اگر عیب مسلمان شیعه، در پرده و پوشیده نباشد و عفاف را نگه ندارد، تفتیش از آن حرام نیست.
د. امور منفی: از پاره ای روایات استفاده می شود که پژوهیدن و کاویدن از نقاط ضعف دیگران حرام است، نه نقاط قوت.
«الذین یلتمسون عورات المسلمین » و «انک ان اتبعت عورات الناس و عثرات الناس...» و «من احصی علی اخیه المؤمن عیبا...»
ه. عیبها و اسرار خاص: اخبار عیبها و اسرار شخصی را بازداشته اند، که ارتباطی با جامعه و نظام اسلامی ندارند.
و. هدفهای نامشروع: روایات می گوید، آن گاه پژوهیدن و کاویدن از اسرار شخصی حرام است که شخص پژوهنده، در پی کارهای حرام باشد و بخواهد حرمت کسی را بریزد و پرده دری کند و در فکر اذیت دیگران باشد.
اگر خبرگیر و کاونده، در پی کار خردمندانه و شایسته، مانند حفظ جامعه و نظام باشد، این روایات، کار او را در بر نمی گیرند و گاه واجب بودن پژوهش و کاوش را نیز می رسانند.
«... لیعففه بها یوما» و «من یتبع عثرات احد من المؤمنین لیفضحه بذلک...» «ومن احصی علی اخیه المؤمن عیبا لیشینه به ویهدم مروته...».
2. بدگمانی به دیگران
پس از یاد کرد دو آیه و 27 روایت درباره حرام بودن بدگمانی، موارد حرام بودن را چنین بر می شمارد:
الف. بدگمانی به مؤمنان: اگر چه موضوع حرام بودن در پاره ای از اخبار، بدگمانی به مسلمانان است، ولی درپاره ای خبرها، بدگمانی به برادر مؤمن است:
«لاتظنن بکلمة خرجت من اخیک سوءا.»
ب. بدگمانی به کسی که اهل خیانت نیست: ظاهر پاره ای از اخبار، نکوهش بدگمانی به کسی است که اهل خیانت نیست.
«سوء الظن بمن لایخون...» و «سوء الظن بالمحسن...»
گاه منشا بدگمانی، امر عقلایی است و روایات دلالت بر حرام بودن بدگمانی در این موارد ندارند، مانند:
خود را درمعرض بدگمانی قرار دادن:
«من عرض نفسه للتهمة فلا یلومن من اساء به الظن » و «اتقوا مواضع الریب.»
همنشینی با اشرار و بدکاران:
«مجالسة الاشرار تورث سوء الظن بالاخیار.» و «من یصحب صاحب السوء لایسلم.»
همنشینی با اهل بدعت:
«لاتصحبوا اهل البدع و لاتجالسوهم فتصیروا عند الناس کواحد منهم.»
فساد زمان:
«اذا استولی الفساد علی الزمان واهله فاحسن رجل الظن برجل فقد غرر.»
در ادامه، آیات و روایات مربوط به حرامهای احتمالی که در کار اطلاعاتی شاید پیش آید، یاد شده و گاه تحلیل شده است:
تهمت، افشای عیبها، افشای اسرار دیگران، غیبت، سخن چینی و آزار و اذیت دیگران.
