کتاب بهداشت و تنظیم خانواده مجموعهِ چهار گفتار از آیت الله شهید دکتر بهشتى است که در بهار سال1351 در جلسات انجمن اسلامى پزشکان با عنوان «بهداشت و تنظیم خانواده از نظر اسلام» ایراد شده است. سابقهِ طرح بحث به اندکى پیش از آن جلسات بازمى‌گردد. در اوایل دههِ پنجاه سازمان بهداشت جهانى تصمیم گرفت کنفرانسى را در رباط، پایتخت کشور مراکش، برگزار کند و دیدگاه اندیشمندان مسلمان را در زمینهِ تنظیم خانواده به دست آورد. بدین منظور از صاحب‌نظران 22 کشور مسلمان دعوت کرد تا مقالاتى در این زمینه ارائه دهند. در میان دانشمندان شیعى از دکتر بهشتى نیز خواسته شد تا به یکى از موضوعات مورد بحث کنفرانس بپردازد. ایشان موضوع نازا کردن و سقط جنین را در فقه اسلامى و بویژه فقه شیعه انتخاب کرد و مورد بحث و بررسى قرار داد و صورت مکتوب آن را با عنوان: «حکم الاجهاض و التعقیم فى الشریعهِ الاسلامیهِ» ارسال کرد. ایشان معتقد بود که بحث پیشگیرى تا حد مطلوبى مورد توجه قرار گرفته و در میان فقهاى اسلامى تحت عنوان عزل از آن بحث شده است، اما بحث نازا کردن و سقط جنین نیازمند بررسى جدى‌ترى است، لذا این بحث را ادامه داد. پس از آن فرصتى فراهم شد تا ایشان بتواند در داخل ایران، در محفلى علمی، زاویه‌هاى مختلف این بحث را بکاود؛ در جمعى که از زبده‌ترین محققان کشور با تخصصهاى مختلف در آن حضور داشتند. حاصل این بحثها نوارهایى بود که پیاده شده و به صورت کتاب درآمده است. بى‌گمان بحث تنظیم خانواده متضمن تأکید بر رعایت مصالح خانواده و پیش‌بینى مشکلات کثرت عائله از جنبه‌هاى اقتصادی، تربیتى و اجتماعى است. دانش بهداشت و تنظیم خانواده براى توالد و تناسل، رعایت فاصله میان زایمانها، و درمان کودک و مادر، نظمى را پیشنهاد مى‌کند و معتقد است براى هر خانواده رعایت تناسب معیشت با تعداد عائله ضرورى است. مهمترین فراز بحث دکتر بهشتی، که در عین حال طولانى‌ترین قسمت را تشکیل مى‌دهد، بحث سقط جنین است؛ زیرا از نظر اکثر متفکران و اندیشمندان مسلمان، و همچنین صاحب‌نظرانى که در این بحث علمى حضور داشته‌اند، تنظیم خانواده و روشهاى پیشگیرى چون عزل و مانند آن بدون اشکال است، اما نسبت به سقط جنین بحث و تردید وجود دارد. مهمترین نگرانى در نظر این گروه شائبه قتل نفس است. براى همین است که دکتر بهشتى تلاش مى‌کند تا توضیح دهد طبق مبانى فقهی، جنین پیش از چهار ماهگى موجود انسانى نیست، لذا سقط جنین در چنین حالتى قتل نفس نیست. مهمترین دلیل ایشان در این زمینه روایاتى است که در بخش دیات آمده و جنین را پیش از نفخهِ روح، انسان تلقى نمى‌کند و دیهِ کامل براى آن قائل نیست. ایشان خود را در این میدان تنها نمى‌انگارد و به آراى کسانى چون محقق حلى در شرایع الاسلام و نجفى در جواهر الکلام استشهاد، و گاه استناد، مى‌کند. یکى از نکات جالب توجه و خواندنى این کتاب مباحث و نقدهایى است که از سوى اندیشمندانى همچون استاد شهید آیت الله مرتضى مطهرى و علامه فقید آیت الله محمد تقى جعفرى و شادروان دکتر کاظم سامى طرح مى‌شود، که به نوبهِ خود بر ارزش کتاب حاضر مى‌افزاید. گرچه قالب بحثهاى موجود در این کتاب به شکل سخنرانى است، اما آن بحثها چنان با طراوت، در محیطى باز و با سعهِ صدر طرح شده که جلسات را به میزگردى گرم و گیرا تبدیل کرده است. استاد مطهرى با تنظیم خانواده و ضرورتهاى آن با دکتر بهشتى همراهى مى‌کند و قبول دارد که پیش از انعقاد نطفه همه کار براى مانع شدن آن مى‌توان انجام داد، اما اعتقاد دارد عمل سقط جنین خالى از اشکال نیست. سپس استاد جعفرى به میدان مى‌آید. نکتهِ مهم ایشان در نقد سخنان دکتر بهشتى این است که از همان زاویهِ روایتى و فقهى به نقد نظریهِ حلیت سقط جنین مى‌پردازد. استاد جعفری، برخلاف استاد مطهری، براى استنباط حکم حرمت به استشمام فقها (نه استحسان، که دکتر بهشتى نسبت به آن اشکال دارد) استناد مى‌کند؛ یعنى فضا و جو فقها را حول دو روایت مورد بررسى قرار مى‌دهد و مى‌خواهد استنباط کند که این عمل نه تنها کفاره و دیه دارد، بلکه حرمت هم دارد؛ آنگاه از تعبیر «جنایت» در اسقاط جنین در کلمات فقها براى دلیل حرمت سود مى‌جوید. دکتر بهشتى به اشکالات و شبهات پاسخ مى‌دهد و با متانت همیشگى اصول و مبانى خود را یادآور مى‌شود. در آغاز تأکید مى‌کند این اشکالات به نظریهِ ایشان آسیبى نمى‌رساند و سقط جنین پیش از ولوج روح، قتل انسان به حساب نمى‌آید و اگر میان زن و مرد توافق حاصل شد حرمت ندارد. اما با این همه یادآور مى‌شود که مطالبش فتوا نیست و این بحثها جنبهِ راهبرد عملى ندارد، و مى‌افزاید که باید روى این مسئله بیش از این مطالعه و بررسى کرد تا بتوانیم وضع خودمان را در برابر این ادله مشخص کنیم، و از یاد نبریم که گرایش به احتیاط امرى است و بحث علمى و تحقیق، مسئله دیگرى است. به منظور تکمیل دیدگاهها، در کنار سخنان دکتر بهشتى نقطه نظرات دیگر حاضران و سخنرانان در آن جلسات را نیز در این کتاب آمده است، به گونه‌اى که خوانندگان با مطالعهِ این اثر با دیدگاههاى مختلفى در مورد کنترل جمعیت مواجه خواهند شد که صاحبان آنها سعى داشته‌اند هر یک را به اندیشهِ دینى مستند یا منسوب سازند. همچنین، جهت استفادهِ بیشتر، مقالهِ ارسالى دکتر بهشتى به کنگرهِ «الاسلام و تنظیم الاسرهِ» که به زبان عربى نگارش یافته و تقریبا‌ً همین محتوا را به زبانى فنى بیان کرده، به همراه ترجمهِ آن پیوست کتاب حاضر شده است. افزون بر موضوعات مطرح شده،— مانند ضرورت کنترل موالید در جامعهِ اسلامی، استفاده از عوامل پیشگیرى از نظر اسلام، مسئله تعقیم و نازا کردن طبى زن و مرد از نظر اسلام و سقط جنین در مراحل گوناگون رشد آن از نظر اسلام،— شیوهِ استدلال و استنباط فقهى دکتر بهشتى در برخورد با مسائل روز، جایگاه نظرات کارشناسى در آن، دقت نظر و موشکافى مطالب از سوى شرکت کنندگان در بحث نیز در خور تأمل بسیار است. افزون بر این، انتشار این گونه مباحث مى‌تواند به لحاظ تاریخى نیز مفید باشد، چرا که نمایانگر بستر فکرى نهضت مردم مسلمان این مرز و بوم است که به انقلاب شکوهمند سال1357 انجامید، و نیز حاکى از بضاعت فرهنگى آن است.
منبع:رسالت
