چکیده
در این نوشتار، اثرِ فلسفی عرفانیِ گرانسنگی به نام تحلیة الأرواح بتجلیة الإنجاح معرّفی شده که گویا از آنِ عبدالرزّاق کاشانی است. نویسنده، ضمن گزارشی کوتاه از محتوای اثر و نسخه های موجود، قراینی را ارائه کرده که دلالت دارد این رساله در سده هشتم هجری تألیف شده است.
در غروب یکی از روزهای تابستان 80 ، در اتاق استاد حائری، مشغول مطالعه و بررسی و گزینش نسخه های خطّیِ درخور برای مجموعه گنجینه بهارستان بودم. در حین کار، ایشان بر اساس حُسن ظنّی که داشتند، نسخه ای را معرّفی کردند با نام تحلیة الأرواح بحقائق الإنجاح و بر اهمیت و ضرورت تحقیق و نشر آن تأکید ورزیدند.
نسخه تحلیه الارواح کتابخانه مجلس، دستنوشتی است که به همراه منازل السائرین خواجه عبداللّه انصاری در یک جلد، توسّط کاتبی واحد و مسلّط بر مباحث فلسفی به خطّ نستعلیق خوش کتابت شده است. شاهد آن اعراب دقیق و بجای اصطلاحات و واژه های فلسفی است. آن گونه که از نوع خط و جنس کاغذ نسخه و عبارت آغازین رساله برمی آید، مربوط به سده هشتم هجری مصادف با دوران حیات عبدالرزاق کاشانی است.
نسخه مجلس به شماره 3720، با 47 برگ، از انتها، تقریبا نیمی از رساله افتادگی دارد.
آغاز نسخه مجلس: بسمله. ربّ وفّق للصواب و الرشاد و اعصم عن الخطأ و الضلال. الحمد لمن أصبح الکلّ به موجودا و فاض منه الخیر و الرحمة.
انجام نسخه مجلس: ... فهو إضافة بین أمرین مخصوصین فی العقل من حیث.
ابتدا تصوّر چنین بود که نسخه منحصر است؛ و از آنجا که در ابتدای رساله نیز نامی از نویسنده نبود، هیچ دسترسی به مؤلّف آن نبود جز عنوان رساله و آنچه در پشت صفحه آغازین رساله توسط کاتب درج شده بود: «من إفادات المولی، أفضل المتأخّرین، ملک العلماء العارفین، کمال الملّه والدین، عبدالرزّاق، أدام اللّه إفاداته».
تحلیة الأرواح رساله ای است در فلسفه، شامل:
مقدّمه: در امور عامّه، متضمّن هفت بحث با موضوعات: وجود و عدم، ماهیّت، وحدت و کثرت، وجوب و امکان و امتناع، حدوث و قدم، علّت و معلول، تقسیم موجود.
قسم اوّل: در طبیعیات با مباحثی چون: جسم، حرکت، فلکیات، عنصریات و نفس، به همراه اشکال و تصاویر متعدّد نجومی.
قسم دوم: در الهیات، شامل موضوعاتی مثل: گونه های حکمت، جوهر و عرض، واجب و صفاتش، جوهرهای مفارق، احوال نفس، نبوّت.
خاتمه: با مباحثی نظیر: علم و گونه های آن، علم تجریدی، چگونگی سیر و سلوک، و صفات عرفا و اهل حق.
شیوه نگارش مؤلّف، استحکام مباحث، تبویب زیبا و منطقی، مختصر بودن، پرداختن به مباحث اصلی و احتراز از مسائل فرعی، که در مجموع، متن را به یک متنِ آموزشی فلسفی تبدیل کرده، در کنار تأکیدهای استاد حائری، مرا بر آن داشت تا با شوق اشتیاق فراوان، استنساخ آن را آغاز کنم.
یکی از امتیازات نسخه مجلس چنانچه گذشت که قرینه ای است بر اینکه مؤلّف در صدد نگارش یک متن درسی بوده، آن است که تمامی عبارات با دقّت و وسواس زایدالوصفی، توسّط کاتبی آگاه و آشنای با مباحث فلسفی، اعراب گذاری شده؛ و اگر این نسخه کامل بود، شاید صحیح ترینِ نسخ بشمار می آید.
استنساخ و بازخوانیِ این دستنوشت ارزشمند به سرعت به پایان رسید، امّا تجربیات قبلی باعث شد تا در چاپ آن شتاب نکنم و در پیِ نسخه های دیگر برآیم.
بدین شکل عملاً با دو مشکل جدّی روبرو بودم:
1. یافتن نام مؤلّف
2. یافتن نسخه ای کامل از اثر
خوشبختانه به لطف الهی و با تلاشها و پی گیری های فراوان به دو دستنوشتِ دیگر دست یافتم:
1. نسخه کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی ره به شماره 6888. این نسخه شامل 55 برگ به خطّ نستعلیق سده نهم هجری می باشد. امّا از ابتدا و انتها افتادگی دارد.1
آغاز نسخه: مستعیذا بعصمة من الضلالة و الغوایة، سائلاً کلّ محقّق إصلاح ما اطّلع علیه من مواضع الخطأ و الخلل ...
انجام نسخه: فصل إعلم أنّ النور هو مغناطیس القُرب و الأنس و الظلمة مغناطیس البُعد و الوحشة؛ و أنت خیال بینهما کابرة ضعیفة یجذبک نور الأنوار برحمة علیک؛ فطاوعه بالمحبّة.
3. نسخه کتابخانه ملک به شماره 4264. این نسخه کامل است. گویا در سال 734 ه . ق توّسط محمد بن یوسف بن حسن الجاستی به خطّ نسخ در قالب 65 برگ کتابت شده و دارای حواشی مفیدی است.2
این نسخه در مجموعه ای قرارداد که شامل 2 رساله دیگر به خطّ همان کاتب می باشد.
رساله دوم با نام تزکیة الأرواح عن موانع الإفلاح شباهت عنوانی با رساله مورد بحث ما یعنی تحلیة الأرواح دارد؛ و این حدس را قوّت می بخشد که مؤلّف هر دو رساله یکی است. این بار به دنبال مؤلّفِ تزکیة الأرواح جستجو کردم، ولی به آگاهی جدیدی دست نیافتم. تنها چیزی که در خطبه رساله به چشم می خورد آن است که رساله در زمان پادشاه وقت یعنی مرتضی بن الحسن الحسینی تألیف و به او اهدا شده است.
در هر حال تا هنگام نگارش این سطور هیچ اطّلاعی از مؤلّف رساله نیافتم. در منابعی که به آثار عبدالرزّاق کاشانی اشاره شده نیز نامی از این رساله نیامده. تحقیق این رساله بر اساس سه نسخه یاد شده به پایان رسیده و نگارنده همچنان با این پرسش مواجه است که آیا تحلیة الأرواح اثر خامه حکیم و عارفی چون عبدالرزّاق کاشانی است یا کس دیگر؟
پی نوشتها
1. در فهرست نسخه های خطّی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی، ره، ج 18، صص 80 81 ضمن معرفی این نسخه از آن به عنوان تحلیة الأرواح بحقائق الإنجاح یاد شده است.
2. ر. ک: فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملّی ملک، ج 7، صص 308 309.
*. مصحح و پژوهشگر متون فلسفی.
