قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1373
طرح بزرگ «میراث اسلامی » از جمله طرحهای ارزنده فقهی است که به همت چندتن از فضلای حوزه، زیرنظر محققان پرتلاش، حجج اسلام، رضا مختاری و محسن صادقی به بهترین شکل در حال انجام است. گستره این طرح، چهل موضوع را در بر می گیرد که تاکنون تحقیق موضوع غنا به پایان رسیده است و پس از آن، گزاره پرمساله رؤیت هلال با همین سبک، مورد تحقیق و در اختیار فقه پژوهان قرار خواهد گرفت.
نتیجه تحقیق درباره غنا در شش بخش ارائه شده: بخش نخست آن، دربردارنده:رساله های مستقل فقهای پیشین در موضوع غنا، درگذشته در دو مجلد به چاپ رسیده است هر دو جلد را در مجله «فقه » شماره 15 و 16 به شرح شناساندیم.
پنج بخش دیگر آن، که در جلدسوم به زیور چاپ آراسته شده، اکنون می شناسانیم:
بخش دوم: گفتارهای پراکنده درباره غنا: در این بخش گفتار چهل تن از عالمان شیعه به ترتیب تاریخ رحلت، از شیخ صدوق تا آیت الله اراکی درباره غنا درج شده است.
این گفتارها، برگرفته از کتابهای غیر فقهی یا کتابهای فقهی ناسامان مند فقیهان، مانند: اجوبه استفتاءات و... است.
در پایان این بخش، فتاوای چند تن از فقیهان معاصر، به دلیل نیاز فقه پژوهان به این فتاوا آورده شده است.
روشن است که در این بخش، محققان، راه پرپیچ و خمی را پیموده اند و از سنگلاخهای بسیاری گذشته اند تا به مقصود رسیده اند. بیرون آوردن دیدگاههای فقیهان بزرگ از لابه لای متنهای کهن خطی و سنگی و یا چاپی پراشتباه و تصحیح آنها، کاری است کارستان و بسیار توانفرسا.
بخش سوم: آرای فقیهان درباره غنا: در این بخش، متن سخنان بیست تن از فقیهان نامدار شیعه، درباره غنا از آغاز غیبت کبری; یعنی از سده چهارم تا پایان سده دهم هجری، بدون واسطه از آثار فقهی آنها نقل شده است.
فقیهان شیعه از قرن یازدهم به این سو، رساله های مستقل زیادی درباره غنا، نوشته اند که آنچه قابل دسترسی بوده در بخش اول این مجموعه; یعنی جلدهای اول و دوم درج شده است. هر چند در کتابهای دوره ای فقه نیز، مباحث دقیق درباره غنا وجود دارد; اما به چند دلیل تنها به نقل مطالب دوره ای فقه از سده چهارم تا آغاز سده یازدهم بسنده شده و آدرس دقیق آنچه پس از این قرنها، نوشته شده در بخش چهارم به دقت نشان داده شده است که دلیلهای آن عبارتند از:
1. به طور معمول، مباحث غنا در نگاشته های پس از سده دهم، به شرح طرح شده اند.
2. بیش تر منابع این دوره در دسترسند و فقه پژوهان، به کمک بخش چهارم می توانند از جایگاه بحث غنا در آنها آگاه شوند.
3. آرای پیشینیان اهمیت ویژه ای دارد و از سوی دیگر در جاهای گوناگون از کتابهایشان پراکنده است.
4. از سده چهارم تا یازدهم، رساله مستقلی در غنا نداریم.
درخور توجه است که بخش سوم، به کتابهای فقهی فقیهان اختصاص دارد، اما در بخش دوم، گفتارهای پراکنده در غیر آثار فقهی گردآمده اند.
بخش چهارم: کتابشناسی غنا: این بخش، در سه فصل سامان یافته است:
در فصل آغازین، آثار مستقل عالمان درگذشته شیعه در باب غنا معرفی شده که حدود پانزده رساله از آنها به دست نیامده است و آنها که در دسترس بوده تصحیح و در بخش نخست (جلد 1و2) چاپ شده اند.
در فصل دوم، آثار فقهی دربردارنده غنا از فقیهان سده یازدهم، تا این زمان معرفی و جایگاه بحث غنا در آنها نشان داده شده است. کتابها به ترتیب تاریخ وفات نویسندگان سامان یافته شده و آثار غنایی عالمان زنده، به ترتیب الفبایی مرتب شده اند.
فصل سوم، دربردارنده معرفی گسترده و گاه ناگسترده کتابها و رساله های چاپی معاصران و عالمان زنده درباره غناست که به ترتیب الفبایی، مرتب شده اند.
چنانچه در مقدمه این بخش آمده است، این بخش نشان می دهد که کارهای تکراری در این زمینه بسیار شده و اشکال دیگر این که پاره ای از آنها برای مردم معمولی، ناسودمندند; زیرا عموم مردم از استدلالهای پیچیده فقهی، بهره ای نمی بردند و برای فقه پژوهان نیز، از آن جا که بسیار پرگوئی شده و استدلالها هم نااستوارند، سودمند و مفید نیستند.
بخش پنجم: احادیث غنا: متن و سند همه احادیث غنا و گزاره های پیوسته به آن، همراه با شرح و سامان ویژه، در این بخش درج شده اند تا برای فقه پژوهان که علاقه دارند همه احادیث غنا را یک جا پیش دید داشته باشند، سودمند افتد.
چگونگی نگارش و سامان مندی این بخش و مباحث مربوط به آن بدین قرار است:
همه حدیثهای کتابهای چهارگانه اوایل و اواخر: (کافی، فقیه، تهذیب، استبصار، وافی، وسائل، بحار و مستدرک) درباره غنا و مباحث مربوط به آن در این بخش آمده است. روشن است که بیش تر نزدیک به تمام منابع کتابهای چهارگانه اوایل از بین رفته اند; ولی منابع کتب اربعه اواخر، به جز شمار اندکی از آنها، در اختیار ماست. از این روی، محققان، حدیثهای کتابهای چهارگانه اواخر را از منابع اصلی آنها، به طور مستقیم، و بدون میانجی نقل کرده اند و سپس جایگاه آنها را در کتابهای چهارگانه نشان داده اند. بنابراین، هنگام نقل هر حدیثی، ابتدا کهن ترین منبع موجود آن ذکر و از آن نقل شده و سپس سایر منابع آن حدیث و اختلافهای سندی و متنی آنها ذکر شده است.
نظر به گستردگی کار محققان در این بخش، مراجعه کننده به این بخش، هیچ نیازی ندارد که به سایر منابع رجوع کند; زیرا همه حدیثها با همه ویژگیها و گوناگونیهای سندی و متنی و با دقت تمام، ثبت وضبط شده اند. در خور توجه است که در هیچ یک از منابع، احادیث غنا بدین شکل گردآوری و به رشته کشیده نشده اند، بلکه در جاهای گوناگون پراکنده اند.
تمامی احادیث غنا در این بخش، ذیل دو فصل، یاد شده و هر فصل به ترتیب به هفت و شش باب تقسیم شده است: در فصل اول، حدیثهای بازدارنده در غنا که به گونه ای دلالت کننده، یا آگاه کننده به حرام بودن غنایند و فصل دوم احادیثی که در وهم اندازنده، یا آگاه کننده، یا دلالت کننده بر حرام بودن غنایند، گرد آمده است.
سعی بر این بوده که در هر باب ، روایتها از نظر معنی یکسان و نزدیک به هم، کنار هم چیده شوند، نه به گونه پراکنده بیایند; زیرا این کار نتیجه ها و دستاوردهای خوبی دارد، از جمله روشن شدن معنای حدیث.
از آن جا که توجه به فقه و احادیث عامه در فهم احادیث شیعه ضروری است، مواردی که سخنان یا حدیثهای آنان اثرگذار بوده، به آنها اشاره شده است.
نکته های دیگری در مورد روش به کار گرفته شده در این بخش، در خور توجه است، از جمله:
1. بیش تر بیانهای مهم محدثان بزرگ، مانند شیخ حر عاملی ذیل احادیث نقل شده است.
2. تفاوتهای منابع حدیثی به دقت ضبط شده است.
3. در این بخش، هیچ حدیثی تقطیع نشده است. البته حدیثهای طولانی که بخش اندکی از آنها مربوط به غنا بوده آمده و قسمتهای غیرمربوط، حذف و با سه نقطه روشن شده است.
4. برای اینکه خواننده نیازی به مراجعه به منابع نداشته باشد، سند احادیث معلق به طور کامل ذکر شده است.
5. در ارجاع به منابع، به ذکر شماره جلد و صفحه بسنده نشده، بلکه تمام ویژگیها مانند کتاب، باب و شماره حدیث یاد شده است.
بخش ششم: اهل سنت و غنا: تمام بخش ششم ویژه شده به آرای عالمان اهل سنت درباره غنا و شناساندن آثار آنها در این زمینه که در پنج فصل سامان یافته است.
عالمان سنی، از سده پنجم، به بعد، به شرح به موضوع غنا پرداخته و آثار بسیاری در این زمینه پدیدآورده و آرای گوناگون و گاه ناسازگاری درباره غنا ابراز کرده اند. چکیده این دیدگاهها در فصل نخست این بخش، به گونه فشرده بررسی شده است.
در فصل دوم و سوم، رساله ای از مخالفان: (رساله طبری) و رساله ای از موافقان غنا (رساله ابن حزم) درج شده است.
در فصل چهارم، سخنان ده تن از عالمان بزرگ اهل سنت، در کتابهای گوناگون، نقل شده و سعی بر این بوده، به اندازه توان، گفتارها تکراری نباشند.
در فصل پنجم، اثار مستقل عالمان اهل سنت درباره غنا و آثار فقهی دربردارنده غنا، شناسانده شده اند. در این فصل، چهار رساله مستقل، معرفی اجمالی و پاره ای معرفی گزارشی شده اند. آثار فقهی دربردارنده غنا، همگی آثاری است که چاپ شده و به خود آنها مراجعه و ویژگیهای آنها ثبت گردیده است و هیچ کتابی با واسطه و با استفاده از کتابشناسیها معرفی نشده است.
در پایان این جلد، فهرست تفصیلی موضوعات هر سه جلد و فهرستهای راهنمای دیگر، ذکر شده که استفاده از این اثر مفید و ماندگار را بسیار آسان می کند.
