در زمینه زندگانی امام کاظم - علیه السلام - تحقیق زیادی صورت نگرفته و نقاط مبهم در زندگی آن بزرگوار فراوان است، برای مثال، تعداد همسران آن حضرت و نام و نشان آنان و تعداد فرزندان ایشان و اسامی آنها به صورت کامل روشن نیست و زندگی اکثر آنان بررسی نگردیده است.
فرزندانی که اکثر آنان از حیث تقوا و پرهیزگاری و فضایل انسانی از برگزیدگان زمانه خود محسوب می شوند و هر یک در جهتی از جهات مختلف سیاسی، اجتماعی، علمی و... سرآمد روزگار خویش و تجسم بارزی از ایمان به خدا و گذشت در راه حق و تلاش و کوشش برای خدمت به مردم و مبارزه با ظلم و ستم بودند.
ابن صباغ می گوید: برای هر یک از فرزندان امام کاظم - علیه السلام - فضیلتی مشهور است. (1)
شیخ طبرسی نیز هر یک از فرزندان او را دارای فضیلت و منقبتی والا می داند. (2)
بعضی از فرزندان امام برای خوشبختی مردم و رهایی آنان از چنگال ظلم و ستم علیه دستگاه عباسی دست به قیام زدند (3) ، برخی در راه نشر علوم اسلامی و احادیث اهل بیت از جان خویش مایه گذاشتند (4) و عده ای در عبادت خداوند متعال، گوی سبقت از دیگران ربوده و با خلق و خوی خویش آنان را مجذوب و شیفته مکتب تشیع می نمودند(5) .
در این نوشتار، سعی بر آن است که ابتدا تعداد اولاد امام هفتم و نام آنان و علل اختلاف علمای انساب و صاحبان تاریخ و تراجم، بررسی و سپس در پژوهش هایی دیگر به شرح حال فرزندان او پرداخته شود.
در این راستا، منابع زیر مورد مطالعه قرار گرفته و مقایسه شده اند:
1. تاریخ ائمه (6) ، 2. ارشاد (7) ، 3. تهذیب الانساب (8) ، 4. تهذیب الکمال (9) ، 5. جمهرة انساب العرب (10) ، 6. دلائل الامامه (11) ، 7. المجدی (12) ، 8. تاج الموالید (13) ، 9. لباب النساب (14) ، 10. تاریخ موالیدالائمه و وفیاتهم (15) ، 11. مناقب آل ابی طالب (16) ، 12. تذکرة الخواص (17) ، 13. عمدة الطالب (18) ، 14. صحاح الاخبار (19) .
تعداد فرزندان امام کاظم (علیه السلام)
علمای علم نسب در تعداد فرزندان امام کاظم - علیه السلام - اقوال مختلفی ابراز کرده اند که بعضی آن اقوال در جدول زیر آمده است:
ردیف - نام کتاب - تعداد فرزندان - تعداد پسران - تعداد دختران
1 - تاریخ ائمه - 33 - 18 - 15
2 - ارشاد مفید - 37 - 18 - 19
3 - تهذیب النساب - - 14 -
4 - دلائل الامامة - 39 - 18 - 21
5 - المجدی - 59 - 22 - 37
6 - جمهرة انساب العرب - - 14 -
7 - تاج الموالید - 37 - 18 - 19
8 - لباب الانساب - 35 - 17 - 18
9 - تاریخ موالید الائمه - 38 - 20 - 18
10 - تهذیب الکمال - 40 - 18 - 22
11 - عمدة الطالب - 60 - 23 - 37
12 - تذکرة الخواص - - 19 -
13 - المنتظم - 40 - -
14 - عیون اخبار الرضا - سی و چند - -
15 - مناقب آل ابی طالب - 37 یا30 - 18 - 19
نویسندگان این منابع، اسامی فرزندان امام را نیز همانند تعدادشان با اختلاف نقل کرده اند، لذا اسامی پسران به بیش از سی و چهار اسم و دختران بیش از پنجاه اسم می رسد. از طرفی، کسانی که اسامی کم تری ارائه داده اند، ادعای انحصار نکرده اند و احتمال بیشتر بودن فرزندان را نفی ننموده اند (اگر چه ظاهر کسانی که اعداد و ارقام ارائه داده اند انحصار می باشد) . از سوی دیگر، احتمال تکرار خطا در قول مدعیان تعداد بیشتر فرزندان نیز منتفی نبوده و قابل قبول می باشد.
برای روشن تر شدن ابعاد مختلف مساله، توجه به اسامی ارائه شده و مقایسه بین اقوال لازم به نظر می رسد.
در این راستا، ابتدا اسامی پسران آن حضرت
از منابع مختلف را آورده و منابع را با یک دیگر مقایسه می کنیم و سپس به همین شیوه به بررسی اسامی دختران آن حضرت می پردازیم.
قبل از شروع مقایسه اقوال مختلف در مورد فرزندان امام کاظم - علیه السلام - ، توجه به نکات زیر لازم است:
1. نام گذاری چند فرزند از مادران مختلف به یک نام و انتخاب نام فرزندی که از دنیا رفته، برای نوزاد بعدی مرسوم و متعارف بوده است.
2. در تمام اقوام مختلف، نام گذاری به نام کسی که مورد علاقه شان می باشد، رایج است و هر گروه و طایفه ای در زمان های مختلف و با توجه به عقایدشان نامی را برای فرزند خود بر می گزینند که نمایان گر عقاید، علایق و الگوی آنان می باشد.
اهل بیت عصمت و طهارت نیز جهت زنده نگه داشتن یاد و نام حضرت علی - علیه السلام - ، حضرت فاطمه - سلام الله علیها و دیگر بزرگان دین در فکر و ذکر مردم ، فرزندان خویش را به نام آنان مزین می کردند.
امام حسین - علیه السلام - می فرماید: اگر صد پسر هم داشته باشم دوست دارم که ایشان را جز علی ننهم (20). امام سجاد - علیه السلام - در جواب اعتراض ابن زیاد که چرا پدرت تمام فرزندان خود را علی نام نهاده است، فرمود: پدرم، امام حسین، پدرش را دوست می داشت، پس نام پدر را بر فرزندان خود نهاده است (21) . تمام ائمه، دختری به نام فاطمه داشتند. همچنین روایاتی داریم که تمام حلقه های سند آن فاطمه می باشد و به روایات فاطمیات معروف است.
پس تکرار برخی اسامی در منابع (مانند فاطمه، ام کلثوم و زینب از دختران امام کاظم) ممکن است از همین رو باشد، گر چه امکان سهو و خطای مؤلف و ناسخین را نیز نباید منتفی دانست و حذف اسامی تکراری در برخی منابع می تواند از جهت این احتمال در منابع پیشین باشد .
با مقایسه فهرست منابع در می یابیم:
1. ابن ابی الثلج در تاریخ ائمه و شیخ مفید در ارشاد، تعداد پسران امام کاظم - علیه السلام - را هیجده نفر ذکر کرده اند. در این دو کتاب، اسامی پانزده نفر از بدون اختلاف آمده و سه نفر نیز مورد اختلاف می باشند. اختلاف بین این دو و روش های مختلف در جمع بین اقوال آن دو، اساس اختلاف منابع شده است، زیرا آن دو، منبع اصلی کتاب های دیگر می باشد.
تهذیب الانساب موارد اختلافی را ذکر نکرده و به موارد یقینی اکتفا نموده است; جمهرة انساب العرب ، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، تذکرة الخواص ، صحاح الاخبار و تاج الموالید نیز از او پیروی کرده و تعداد فرزندان پسر امام را چهارده نفر نقل کرده اند.
برخی منابع، مانند المجدی، تمام اسامی نقل شده را آورده و همه اسامی را جمع آوری کرده اند، زیرا کلام آن دو منبع با یک دیگر منافاتی ندارد و حرف یک دیگر را نفی نمی کنند، بلکه هر کدام بخشی از فرزندان امام را آورده اند و عبارت هیچ کدام دلیل بر انحصار آن افراد نیست.
منابعی نیز قول هر دو را تلفیق نموده و احیانا اسامی دیگری که در متون روایی و یا تاریخی آمده است، بر آن افزوده اند.
اسامی مشترک بین دو کتاب چنین است:
1. علی، 2. ابراهیم، 3. اسماعیل، 4. جعفر، 5. اسحاق، 6. حمزه، 7. عبدالله، 8. حسن، 9. زید، 10. هارون، 11. محمد، 12. عبیدالله، 13. حسین، 14. قاسم، 15. احمد
با مراجعه به منابع دیگر، روشن می شود:
1 تا 10 نفر اول مورد پذیرش تمام علما واقع شده و تنها لباب الانساب، زید و هارون را به صورت مشکوک ذکر کرده است.
11- محمد: یازدهمین نام مشترک این دو کتاب محمد است اما تاریخ موالید الائمه و وففیاتهم و تذکرة الخواص نام او را به صورت قیل و گفته دیگران آورده اند; ولی او مشهورتر از آن است که در او شک شود.
12- عبید الله: عبیدالله نیز از افراد مشترک بین دو قول است. و در منابع دیگر، تنها لباب الانساب، مناقب و حیات الامام الکاظم او را ذکر نکرده اند و به جای عبیدالله، عبدالله دوم را آورده اند که قطعا تصحیف عبیدالله است.
13- حسین: سیزدهمین نام مشترک، حسین است که در منابع (تاج الموالید، لباب الانساب، جمهرة انساب العرب، مناقب و ج حیاة الامام موسی بن جعفر - علیه السلام - به نقل از افتونی) حسن دوم نقل شده است. با توجه به دلایل زیر می توان فهمید که حسن مصحف حسین است:
الف - مؤلف تاج الموالید، علامه طبرسی، در حالی که در این کتاب حسن دوم را نقل کرده است، در کتاب دیگرش، اعلام الوری، به جای حسن، حسین را آورده است (22) .
ب - تاج الموالید، دلایل الامامه، تهذیب الکمال قول ارشاد را پذیرفته اند الا این که تاج الموالید به جای حسین، حسن آورده است.
ج - با این که حسین در روایات وارد شده و از راویان حدیث می باشد، کتب مزبور او را نقل نکرده اند (23) .
14- قاسم: با این که قاسم از موارد اشتراکی دو فهرست است، ولی لباب الانساب او را با شک ذکر کرده و با وجود تصریح روایات (24) به او، کتاب های تهذیب الانساب، جمهرة انساب العرب، صحاح الاخبار و تاج الدین او را ذکر نکرده اند.
15- احمد: او نیز از مشترکین دو فهرست است که کتاب های لباب الانساب، تهذیب الانساب ، جمهرة انساب العرب، صحاح الاخبار و تاج الدین او را نام نبرده اند، ولی او نیز از مشهورین فرزندان امام - علیه السلام - می باشد (25) و اکثر رجالیون و علمای نسب او را ذکر کرده اند. (26)
امام کاظم - علیه السلام - او را بسیار دوست داشت و مزرعه معروف «یسیریه » را به او بخشید. (27) او همان «شاه چراغ » معروف می باشد.
16- عباس: گر چه کتاب تاریخ ائمه او را ذکر نکرده ولی مورد پذیرش دیگران واقع شده است. او کسی است که با حضرت امام رضا - علیه السلام - در بعضی امور مالی نزاع کرد و بر خلاف وصیت پدر، وصیت نامه او را گشود. (28)
17 و 18- فضل و سلمان، آخرین افراد در لیست شیخ مفید می باشند که تاریخ ائمه آن دو را ذکر نکرده است. تهذیب الانساب، تاج الموالید، دلایل الامامة و تهذیب الکمال کاملا از قول ارشاد (شیخ مفید) پیروی نموده اند و عمدة الطالب و المجدی نیز که افراد مورد اختلاف شیخ مفید و ابن ابی الثلج را پذیرفته اند، هر دو را ذکر کرده اند.
19 تا 21- عبدالرحمن، عقیل و یحیی، در لیست کتاب تاریخ ائمه آمده اند و عمدة الطالب، المجدی، تاریخ موالید و الئمه و وفیاتهم، تذکرة الخواص و مناقب نیز آنان را از فرزندان امام کاظم - علیه السلام - برشمرده اند و کتاب حیات الامام الکاظم تنها در عقیل با آنان موافقت دارد.
22- حسن: بیان شد که تصحیف حسین است با این که تذکرة الخواص حسین را ذکر نکرده و اسم حسن دوم (که بعضی منابع به جای حسین ذکر کرده اند) نیاورده است.
23- داود: المجدی نام او را ذکر کرده و عمدة الطالب آن را پذیرفته است.
24- جعفر اصغر: تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم و تذکرة الخواص نام او را آورده اند.
25- ابراهیم اصغر: لباب الانساب و عمدة الطالب او را ذکر کرده اند و حیات الامام الکاظم نیز از آنان پیروی نموده است.اما در این که آیا حضرت دو فرزند با نام ابراهیم داشته اند یا یک ابراهیم، اختلاف است. آن چه مسلم است این که حضرت فرزندی به نام ابراهیم مرتضی داشته اند که در ایام ابی السرایا به یمن رفت و یمن را تصرف کرد. بعضی او را ابراهیم اصغر گفته اند و برخی هم او را ابراهیم دومی محسوب نکرده اند.
26- عبدالله: مناقب و حیات الامام موسی بن جعفر - علیه السلام - او راذکر نکرده اند و با توجه به این که فقط ایشتم عبیدالله را در لیست خود نیاورده اند قطعا تصحیف می باشد و شاهد بر آن این که حیات الامام موسی بن جعفر - علیه السلام - در لیست اولیه دومین عبدالله را ذکر و هنگام شرح حال آنان عبیدالله عنوان نموده است.
27- عمر: گفته شد که تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم و تذکرة الخواص او را ذکر کرده اند اولی محمد را بنابر قول دیگر به جای عمر ذکر کرده و دومی نیز محمد را به عنوان قبل بیان کرده که به نظر می رسد نام دیگر او باشد.
28 تا 34- حیات الامام الکاظم - علیه السلام - در لیست اولیه خود سالم و سعید را ذکر کرده و در پایان شرح حال فرزندان نام های عون، ادریس، شمس شرف الدین، صالح، سالم، و سعید را از بعض کتب انساب نقل نموده است.
دختران
اختلاف در تعداد و اسامی دختران امام کاظم - علیه السلام - از اختلاف در تعداد و اسامی پسران ایشان بیشتر است. تعداد آنان پانزده، هیجده، نوزده، بیست و یک، بیست و دو وحتی سی و هفت و سی و هشت نفر نیز ذکر گردیده است و اسامی آنان را تا بیش از پنجاه نام برشمرده اند.
برای مقایسه بهتر بین منابع و توضیح بیشتر، دو فهرست تهیه شده است که در یک فهرست، منابع مختلف اسامی مقایسه شده است و در فهرست دیگر، اسامی تصحیف شده در کنار اسم اصلی و نیز اسامی ای که احتمال دارد نام یک فرد باشد، در کنار
یک دیگر قرار گرفته است .
ابتدا اسامی در منابع را با یک دیگر مقایسه کرده و سپس یکایک اسامی را بررسی می کنیم:
الف - تاریخ ائمه و ارشاد در هشت نفر از دختران حضرت (فاطمه ، علیة ، زینب، خدیجة، ام سلمة، میمونه، ام کلثوم و آمنه) اتفاق نظر داشته و در باقی اسامی اختلاف دارند; تاریخ ائمه سه کنیه (ام فروه، ام القاسم و ام عبدالله) و القاب (محموده، حلیمه) و نام های اسماء و امامه را آورده و در مقابل، ارشاد مفید، ام جعفر، ام ابیها، حسنه، حکیمه ، لبابه، رقیه، رقیه الصغری، بریهه، عایشه، فاطمه الصغری و کلثم نقل نموده است.
ب - تاریخ موالید و الائمه و وفیاتهم و تذکرة الخواص در بیشتر موارد از تاریخ ائمه پیروی کرده اند. تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم به جای آمنه حلیمه و ام سلمه، اسامی امنه، حکیمه، زینب الصغری، ام کلثوم و دو فاطمه نقل کرده که امنه و حلیمه تصحیف آمنه و حکیمه می باشد. به جای ام سلمه یکی از اسامی دیگر قرار دارد و سه نام را نیز بر فهرست تاریخ ائمه افزوده است.
تذکرة الخواص از تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم پیروی نموده، جز این که به جای امنه، آمنه آورده و دومین ام کلثوم را نقل نکرده است.
ج - تاج الموالید و اعلام الوری کاملا از ارشاد پیروی نموده اند .
د - دلائل الامامه دو نام به لیست ارشاد افزوده و به جای میمونه، حسنه، بریهه، عایشه و کلثم، اسامی مصونه، حسینه، بویمه، عباسه و کلثوم و به جای ام ابیها یکی از نام های قسمه، اسماء و ام فروه را آورده است.
ه - لباب الانساب یک نام (کلثم) کمتراز ارشاد نقل کرده و به جای ام ابیها و رقیه الصغری، اسماء و ام فروه را آورده است .
و - مستدرک الوسائل در مقابل ام سلمه ، ام کلثوم ، عایشه ، وکلثم اسامی ام فروه، اسماءالصغری و زینب الصغری نقل کرده و بریهه را نیز نزبهه آورده است.
ز - تهذیب الکمال نیز تقریبا هماهنگ با ارشاد می باشد، جز این که به جای آمنه، امینه و به جای ام ابیها، ام البهاء آورده و به جای رقیه الصغری یکی از نام های ام فروه، اسماء، عباسه و قسیمه قرار دارد و سه نام دیگر را به فهرست ارشاد افزوده است.
ح - مناقب آل ابی طالب نیز که تقریبا از ارشاد پیروی نموده، در چند نام با او اختلاف دارد: به جای کلثم، کلثوم آورده و در مقابل حسنه، بریهه، عایشه و آمنه، اسامی ام فروه، اسماء، امامه و ام القاسم را نقل کرده است.
و اینک از زاویه ای دیگر منابع را در مورد تک تک افراد مقایسه می کنیم:
1 تا 4- تمامی منابع فقط در چهار نام اتفاق نظر دارند. 1. فاطمه 2. علیه 3. زینب 4. خدیجه.
5- میمونه: تنها دلایل الامامه او را نیاورده که او نیز منفردا مصونه را آورده است و تصحیف میمونه است.
6- ام کلثوم: فقط تاج الدین او را ذکر نکرده است. لازم به ذکر است که تاریخ موالید الائمه و المجدی دختران با کنیه ام کلثوم را سه نفر می دانند.
7- ام سلمه: فقط تاج الدین و تذکرة الخواص به پیروی از تاریخ موالید الائمه او را ذکر نکرده اند و دو کتاب اخیر، تنها دو منبعی است که سومین فاطمه را ذکر کرده اند و احتمالا نام ام سلمه، فاطمه بوده است.
8 و 9- اسماء و ام فروه: کتاب های الانساب و تاج الموالید به متابعت از ارشاد مفید او را ذکر نکرده اند.
10- فاطمه صغری: تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم برای آن حضرت سه دختر به نام فاطمه و تذکرة الخواص چهار فاطمه ذکر کرده اند. دومین فاطمه را جز تاریخ ائمه همه منابع آورده اند. سومین را تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم و تذکرة الخواص ذکر کرده اند و چهارمین فاطمه را تنها تذکرة الخواص آورده است.
11 تا 13- لبابه ، ام جعفر و رقیه: تاریخ الائمه و تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم و تذکرة الخواص، اسامی ایشان را نقل نکرده اند و این هر سه منبع ام عبدالله و محموده را بر فرزندان او افزوده اند. المجدی نیز که اسامی را جمع آوری می کند، آن دو را نقل کرده است و احتمالا کنیه و لقب آنان می باشد.
14- حکیمه: تنها تاریخ ائمه و المجدی، حکیمه را ذکر نکرده اند و فقط همین منابع حلیمه را آورده اند که مطمئنا تصحیف یک دیگر می باشند.
15- حسنه: تاریخ ائمه و تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم او را ذکر نکرده اند و دلائل الامامه نیز حسینه نقل کرده و چون حسنه را نیاورده مطمئنا تصحیف آن می باشد .
16- بریهه، نزیهه و بویمه: سه قول در مورد یکی از دختران امام کاظم - علیه السلام - است که مناقب ، مستدرک السفینه و یکی از نسخه های دلایل الامامه، نزیهه نقل کرده اند و در نسخه دیگر دلایل الامامه بویمه آورده شده است، اما منابع دیگر بریهه ضبط کرده اند.
17- عایشه: از سیزده منبع آورده شده، شش منبع (ارشاد، لباب الانساب، تاج الموالید، اعلام الوری، تهذیب الکمال و المجدی) او را ذکر کرده اند و در مقابل، چهار منبع دیگر (تاریخ ائمه، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، المجدی و تذکرة الخواص) ام عبدالله و محموده آورده اند. احتمال این که این دو، لقب و کنیه او باشد قوی می نماید. اما این که المجدی هر سه را آورده است، با آن چه ذکر شد، منافاتی ندارد، زیرا او نام های فرزندان آن حضرت را جمع آوری نموده است.
18- آمنه: از نام هایی است که اکثر نسب شناسان ذکر کرده اند و تنها تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم به صورت امنه نوشته است که در رسم الخط قدیم آمنه به این صورت نوشته می شده است و مشکلی ایجاد نمی کند.
19 و 20- امامه و ام القاسم: کتاب تاریخ الائمه و در پی آن، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، المجدی ، تذکرة الخواص و مناقب آل ابی طالب ایشان را از جمله دختران حضرت برشمرده اند .
21- ام ابیها: کتاب ارشاد و به متابعت از آن، تاج الموالید، مستدرک الوسائل، المجدی و مناقب آن را آورده اند و دلایل الامامه آن را ام البهاء نقل کرده است که ظاهرا تصحیف می باشد.
22- رقیة الصغری: کتاب ارشاد و به پیروی از آن دلایل الامامه، تاج الموالید، اعلام الوری، مناقب و مستدرک الوسائل آن را نقل کرده اند.
23- کلثم: ارشاد مفید، تاج الموالید و تهذیب الکمال آن را کلثم و دلایل الامامه و المجدی، کلثوم عنوان کرده اند.
24- عباسه: کتاب های دلایل الامامه، تهذیب الکمال و المجدی نیز از قول اشنانی این نام را آورده اند.
25- قسیمه: تهذیب الکمال و المجدی آن را به صورت مصغر (قسیمه) و دلایل الامامه، قسمه نقل کرده اند.
26- زینب صغری: تاج الموالید، المجدی، تذکرة الخواص و مستدرک الوسائل برای آن حضرت دومین زینب را نیز ذکر کرده اند.
27- اسماء صغری: تاریخ موالید الائمه، المجدی، مستدرک السفینه و تذکرة الخواص برای آن حضرت علاوه بر اسماء کبری، اسماء صغری را نیز نقل کرده اند.
28- زینب کبری ، امینه صغری، عطفه، امینه کبری، رمله و خدیجه کبری، نام هایی هستند که تنها المجدی آن ها را آورده است.
نتیجه
برای رسیدن به نتیجه، علاوه بر مطالبی که بیان شد، باید توجه داشت:
1. هر فردی از عرب مخصوصا بزرگان و اشراف، علاوه بر نام، دارای کنیه و لقب نیز بودند و برای احترام، آنان را با لقب و کنیه خطاب می کردند و چه بسا که والدین از ابتدای تولد فرزندشان، نام و لقب و کنیه بر او می نهادند و ممکن است یک نفر از جهات مختلف شخصیتی، لقب های گوناگون داشته باشد.
2. از طرف دیگر بسیاری از اسامی گفته شده در فرزندان امام کاظم - علیه السلام - کنیه یا لقب بوده و نمایان گر صفت برجسته ای می باشد (ام کلثوم، ام القاسم، ام عبدالله ، ام سلمه، ام ابیها ...، علیه، میمونه، حکیمه، حسنه، محموده، عطفه و..). .
3. بعضی از مؤلفین، درصدد جمع آوری اسامی گفته شده در مورد فرزندان معصومین بوده و تمامی اسامی وارد شده در منابع سابق را نقل نموده اند و معنی آن این است که یکی از فرزندان ایشان با این واژه نیز شناخته می شده است نه این که هر یک از آن ها بیان گر یک فرد خاص بوده و به تعداد آن اسامی، فرزند داشته باشد و لذا گاهی اسامی ارائه شده با عدد گفته شده از طرف خود آن ها مطابقت ندارد; مثلا مناقب آل ابی طالب عدد فرزندان پسر را هیجده نفر نقل و بیست اسم را فهرست نموده است.
4. اسامی مشترک گاهی به صورت مطلق و یا با پسوند اکبر و اصغر آمده است. برخی، اولی را مطلق و دومی را اصغر نامیده اند بعضی، اولی را نیز با صفت اکبر توصیف نموده اند و دو نام با سه عنوان ذکر شده است; مثلا المجدی در مورد فاطمه، اسماء، زینب و امینه، اولین را با پسوند کبری و بقیه را به صورت مطلق آورده و بیشتر منابع اولی را مطلق و دیگران را با قید صغری نقل کرده اند.
5. در روایتی که مامون علت شیعه شدن خود و محبت به اهل بیت را بیان می کند، می گوید: وقتی امام کاظم - علیه السلام - بر پدرم هارون وارد شد، پدرم او را بسیار احترام کرد و یکی از پرسش های او از امام این بود که عائله شما چند نفر است؟ حضرت فرمود: بیش از پانصد نفر. پرسید: همه فرزندان شمایند؟ ! فرمود: نه، فرزندان من سی و چند نفر می باشند. (29)
بنابر این، روشن می شود که هر یک از واژه های گفته شده در مورد فرزندان حضرت، لزوما بیان گر یک فرد خاص نمی باشد، بلکه ممکن است دو یا چند واژه به عنوان نام، کنیه و لقب یک فرد باشد که با هر یک از آن ها شناخته می شده است و زیادی آن واژه ها با فرمایش امام که فرزندان من سی و چند نفر می باشد، منافاتی ندارد. با توجه به قدمت کتاب تاریخ ائمه و اعتبار ارشاد مفید، قول ایشان تقویت شده و اختلاف بین ایشان به اختلاف در نام، لقب و کنیه مربوط می باشد.
