کربلا حادثه سینی نظم و نثر شکیلده یازانلاردان بیری ده ماراغه لی ملاحسین دخیل اولموشدور. ملاحسین دخیل ده ملامحمدفضولی کیمی «دخیل» آدلی مقتلینی نظم و نثر ایله قاریشیق یازمیشدیر. شعرلری تمامیله اؤزونوندور.
مراغه لی ملاحسین دخیل، مرثیه ادبیاتی نین بؤیوک استادلاریندان دیر. کربلا حادثه سینی 7 جیلدده «دخیل» آدی ایله یازمیشدیر.
«ملاحسین دخیل»ین شعرلری یوکسک سویه ده اولدوغو حالدا، چوخ ساده اوره گه یاتان و آخیجی دیر. او، یازدیغی بیر شعرده کربلا مئیدانینی بئله نظمه چکمیشدیر:
بوه نه گولشن چشمه ساری جوی خون
نوجوانلار نعشی، سرو واژگون
قانه باتمیش طره لر دیر سونبولو
پنبه ی داغ جراحت دیر گولو
بیر طرف گوللر تمام اولموش خزان
بیر طرف مبهوت دورموش باغبان
بیر طرف بی همّ اسه ر باد سموم
بیر طرف زاغ و زغن ائیله ر هجوم
قدسیان اول گولشنه حیران هامی
وادی حیرتده سرگردان هامی
بیربئله گولشنده آغلار بولبولو
قان ایچینده تربیت تاپمیش گولو
ائتدیلر دقتله چون هریان نظر
گؤردولر آچمیش زبان، سوسن دئیه ر:
بو چمن دیر بوستان کربلا
مقتل پیر و جوان کربلا
بیر طرف قان ایچره یاتمیش بیر جوان
حلق پاکینده اولور آل قان روان
آشیان مرغ پیکان پیکری
پای تا سر زخم، جسم انوری
بس کی ده یمیش تیر و خنجر آبدار
هر سر مویی آچیب بیر چشمه سار
ام لیلانین علی اکبری
کربلا سرداری نین گول پیکری
گؤردولر بیر یاندا دوشموش خوار و زار
بیر اوجا قامتلی قولسوز شهریار
بس کی جسمیندن اولوب هر یان روان
کوه و صحرانی ائدیب دریای قان
کیمدی یاران اول غریب ناامید
تشنه لر سقاسی عباس شهید
ملاحسین دخیل ین یازدیغی مقتل 7 جیلدده توپلانمیشسادا، آنجاق بوگون بیزیم الیمیزده اولان «کلیات دخیل» آدلی مقتلی مکمل دگیلدیر
بونا گؤره ده بیز، ملاحسین دخیل ین مرثیه ادبیاتی ساحه سینده کی باجاریق و رولونو، مکمل شکیلده عکس ائتدیره بیلمه ییریک. اونون صحنه سازلیغی نه قده ر گئنیش، گوجلو و رنگارنگ اولورسادا، گیریزلری و قوشدوغو رجزلر ایسه او قده ر هیجانلاندیریجی و حماسه لی دیر.
اؤرنک اولاراق بحر طویل فورماسیندا علی اکبرین دیلینجه یازدیغی رجزلره دقت یئتیره ک:
«بیلین ای لشگر کفار، بدطینت و بدفطرت و بی غیرت و بی عار، جفاجوی جفاکار، خطادیده، خطاکار؛ منم شبه پیمبر، منم نایب حیدر، منم مثل غضنفر، منم صاحب خنجر؛ بیر جوانم کی وجاهت ده، صلابت ده، سخاوت ده، ملاحت ده، طراوت ده، طلاقت ده، لطافت ده، نجابت ده، منه یوخدو برابر؛ نه نبی و نه ولی و نه نقیب و نه نجیب و نه فلک ده ملک مهر و مه انجم.»
و یا بو شعر دقت ائده ک:
سیزده اگر یزید بداختر نشانی وار
گوندن ایشیق دیر بیزده پیمبر نشانی وار
من نایب حسین و حسین وارث علی
منده حسین و حیدر و صفدر نشانی وار
واردیر آتام حسین ده چون صورت علی
ائتسه قبول منده ده قنبر نشانی وار
اولماز حریف کیمسه منه، منده بی خلاف
عباس نامدار دلاور نشانی وار.
ملاحسین دخیل ین شعرلرینه دقت یئتیردیکده اونون سون درجه ده قدرتلی اولدوغدونو گؤروروک. شعرلری آخیجی و روان اولدوغدو حالدا، بدیعیات صنعتلری چوخ مهارتله اؤز یئرینده ایشلنمیشدیر. او، اوره گی نین سؤزونو چوخ راحات و آسان شکیلده شعر دیلی ایله بیان ائده بیلمیشدیر. مختلف ادبی صنعتلردن فایدالانیب چوخ درین مضمونلو شعرلر یاراتمیشدیر. تشبیه، مبالغه و غلو صنعتیندن چوخ باجاریقلا استفاده ائتمیشدیر. مثال اوچون حضرت ابوالفضل علیه السلام حاققیندا سؤیله دیگی بیر مدحیه نی بورادا درج ائدیریک:
چکردی نعره لر شیر ژیان تک
یئتیب کفاره مرگ ناگهان تک
ائده ردی حمله لر مانند حیدر
دولانیردی یئر اوسته آسمان تک
تؤکولدو جسملر خاکه، قالیب روح
خزاندا خالی قالمیش آشیان تک
داغیتدی لشگری هر سمته حیران
بعینه یول ایتیرمیش کاروان تک
الینده تیغ، چیگنینده سو مشکی
آخار قان هریانا آب روان تک
سودان چوخ احتیاط ائیله ردی لاکین
سو مشگی باغرینی ائتمیشدی قان تک
*
بیرداها بو شعرده ایشلنمیش صنعتلره خصوصیله تشبیه صنعتینه دقت ائده لیم: شیر ژیان تک نعره چکمک، یئر اوسته آسمان کیمی فیرلانیب حمله ائتمک، روحسوز جسملری بوش قالمیش آشیانا بنزه تمک و داغیلمیش لشگری یول ایتیرمیش کاروانا اوخشاتماق و بو کیمی ترکیبلر و صنعتلر یالنیز اونون بو شعری دئییل بلکه بوتون یاردایجیلیقلاری همین خصوصیتده دیر.
داها بیر شعرینی دقت آلتینا آلیریق:
بزم وصاله بیر گول خندان گتیرمیشم
قونداق ایچینده دسته ی ریحان گتیرمیشم
قورخوم بو دور کی لاییق درگاه اولماسین
چون چوخ سولوبدو رنگی پریشان گتیرمیشم
هرنه واریمدی وئرمیشم اما خجالتم
بیر بو قالیب الیمده کی قوربان گتیرمیشم
*
و یا خانیم زینب سلام الله علیها نین دیلینده ن بئله سؤیله میشدیر:
سنین وصالین ایله عادت ائیله ین گؤنلوم
قبول ائتسه قیلیب ترک اضطراب ائتمز
شب فراق اولاجاق گؤزلریم ستاره شمار
حسابسیز تؤکولر اشک، بیر حساب ائتمز
قوروسا اشکی تؤکر گؤزلریم جیگر قانی
بیری کی مالک دریادی فکر آب ائتمز
بو گول اوزوم کی گؤروب سندن التفات الین
یقین کی، سیلی شمر لعینه تاب ائتمز
گؤزوم کی صبح و مسا ناظر جمالین دیر
صباح روز قیامت اولونجا خواب ائتمز
عاشق ادبیاتینا حصر اولان «دئییشمه» صنعتی مرثیه ادبیاتینا گلینجه باشقا شکیلده افاده اولونور. بورادا دئییشمه لر، کفر ایله ایمان آراسیندا باش وئریر. مرحوم ملاحسین دخیل ده اؤز مقتلی نین بیر مهم حیصه سینی بو ساحه ده حصر ائتمیشدیر. هله رجزلردن و مئیدان آراسیندا اوخونان حماسی شعرلردن گؤز یوماراق بیر سیرا باشقا دئییشمه لر ده راستلاشیریق، بو دئییشمه لر مختلف صحنه لر یاراتماقلا برابر افاده اولونموشدور. اؤرنک اولاراق بورادا شمر ملعون ایله حضرت ابوالفضل علیه السلامین دئییشمه سینی ذکر ائدیریک:
شمرین دیلیندن حضرت عباسه خطاباً بئله دئییر:
عرض ائت حسین فاطمه یه اولماسین ملول
بو اوّل مصیبت دیر چوخ اوسانماسین
گلسین یزید بیعتینی ائیله سین قبول
عورتلر ایچره خیمه آرا دالدالانماسین
یوخسا علی اکبرینی ائیلره م شهید
رحم ائیله سین کی، قانه ایله زولفی بویانماسین
قونداق ایچینده اصغره ووررام بلا اوخون
حشره کیمی یاتیب یوخودان بیر اویانماسین
اولمام بو جور و ظلمه رضا تا کی، زینبین
دروازه ی دمشقه قطاری دایانماسین
لب تشنه باشینی کسره م چون باباسی نین
ساقی کوثر اولماغینا آرخالانماسین.
حضرت ابوالفضعلیه السلام ین دیلینده ن شمر ملعونه خطاباً جاواب وئریر:
ای شمر ابن سعده آپار بو پیامیمی
تا خوابگاه شیره او روبه دولانماسین
بیعت ائده یزیده حسین ابن فاطمه؟
چوخ مشکل امر دیر بو سؤزو هئچ اینانماسین
بو زاده ی رسول دور اول زاده ی زنا
بو فکر خامی ترک ائله سین چوخ دایانماسین
گلسین حسین فاطمه یه بیعت ائیله سین
تا ابن سعد سایه سینه دالدالانماسین
من فخر ائیلره م کی حسین جان نثاری یم
او بیعت یزیده بئله آرخالانماسین
*
سون اولاراق ملاحسین دخیل ین بؤیوک شاعیر فضولی نین بیر عرفانی غزلیندن استقبال ائتمیش غزلینی درج ائدیریک، بو غزل حضرت امام حسینعلیه السلامین دیلیندن سؤیلنمیش بیر عرفانی غزل دیر:
ئویله مست جام عشقم بیلمزه م صهبا نه دیر
آب کوثر هاردا دیر یا ساغر مینا نه دیر
بزم! وحدت، شمر! ساقی، زخم! ساغر، قان! شراب
بانگ نوشانوش دور، فریاد و واویلا نه دیر
زینبیم یاددان چیخیب، بیلمه م سکینه م هاردا دیر
جلوه گاه عشقده دونیا و مافیها نه دیر
ئوز ئوزومو من فراموش ائتمیشم هئچ بیلمزه م
ریزه ریزه دوغرانان صدپاره بو اعضا نه دیر
باش وئرن من، باش کسن سن، قیل و قال ائتمک نه چون
بیر نفر مظلومو ئولدورمکده بو غوغا نه دیر
ایندی یئل طوفان ائده ر، توز تورپاغی ائیلر کفن
یار کویوندا شهیده خلعت دونیا نه دیر