شبهات قاسطین در فتنه صفین

دشمنی بنی امیّه با بنی هاشم ریشه در زمان های پیش از اسلام داشت و همیشه بنی امیّه نسبت به بنی هاشم رشک و کینه می ورزیدند. زمانی که شریعت مقدّس اسلام به دست پیامبر صلی الله علیه و آله ، که از بنی هاشم بود، بنیان نهاده شد، نزاع سختی را قریش و در رأس آن ها بنی امیّه با پیامبر صلی الله علیه و آله و دین نوپای او آغاز نمودند. اما با مقاومت پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش و گسترش اسلام در سراسر جزیرة العرب، بنی امیّه و قریش در انزوا قرار گرفتند و به ناچار، تسلیم شدند و به اسلام گرویدند، ولی مترصّد فرصتی بودند تا دوباره به جایگاه خود برگردند، اما نه به شکل جاهلیت پیش از اسلام؛ زیرا می دانستند که مسلمانان مقاومت خواهند نمود، بلکه با تظاهر به مسلمانی و در لباس دین اهداف خود را دنبال کردند. این فرصت با به خلافت رسیدن عثمان، که از بنی امیّه بود، فراهم شد؛ چنان که ابوسفیان در جمع خصوصی بنی امیّه پس از خلافت عثمان گفته بود: «گوی خلافت را دست به دست بگردانید که نه بهشتی در کار است و نه جهنّمی.»⁽¹⁾

عثمان بسیاری از بنی امیّه را به قدرت رساند و به معاویه، که از زمان خلیفه دوم به حکومت شام رسیده بود، اختیارات بیش تری داد. معاویه در گام اول، به تحریف و واژگونه نشان دادن دین در نزد مردم کم اطلاع شام اقدام نمود و در تحریف دین، تا آن جا پیش رفت که علّامه امینی می نویسد: «معاویه وقتی با سپاه خود به صفین می رفت، در بین راه، در روز چهارشنبه با آن ها نماز جمعه خواند.»⁽²⁾

او آن چنان در تحریف دین، از کم اطلاعی مردم شام سوء استفاده کرد که وقتی نماز جمعه را در روز چهارشنبه خواند، حتی یک نفر نپرسید که چه مناسبتی بین چهارشنبه و نماز جمعه است.

شافعی از قول زهری آورده است که «در نماز عید قربان و فطر، اذان گفته نمی شد تا آن که معاویه آن را در شام بدعت گذاشت، در حالی که نماز عید فطر و قربان نه اذان دارند و نه اقامه، و اختلافی نیست که ساختگی و من درآوردی است.»⁽³⁾

اگر بخواهیم بدعت های معاویه در شام را برشمریم، بسیار است. معاویه در هر چه به نحوی بوی سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله می داد، دست برد.

ابن کثیر در تاریخش می نویسد که زهری می گوید: «سنّت بر این قرار داشت که دیه افراد اقلّیت های مذهبی تحت حمایت مسلمانان برابر با دیه مسلمانان باشد. معاویه نخستین کسی بود که آن را کم کرده و به نصف رساند و نصف آن را خود برداشت.»⁽⁴⁾

«نخستین کسی که بدعت دشنام دادن به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله را گذاشت، معاویه بود.»⁽⁵⁾

علّامه امینی می نویسد: «پسر هندجگرخوار نمی توانست تحمّل کند که یکی از سنّت های پیامبر صلی الله علیه و آله همچنان رایج و برقرار باشد و او تباهش نساخته و لگدمال ننموده باشد و در نتیجه، از سرنافرمانی و بدخواهی بر آن شد که سنّت نماز جمعه را تغییر دهد. او بسیاری از خلاف کاری ها را مرتکب شد و در تباهی دین و شریعت تلاش نمود و مسلمانان را به فساد کشاند.»⁽⁶⁾

او با هدف انتقام گرفتن از بنی هاشم، دست به تحریف دین زد، خلافت را تبدیل به سلطنت موروثی نمود، باب سبّ و لعن بر خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله را گشود؛ چنان که سیدشرف الدین می نویسد: «معاویه گروهی از صحابه و تابعین را واداشت تا احادیث زننده ای در نکوهش علی علیه السلام ، که موجب سرزنش و بی زاری از وی باشد، جعل نمایند و برای آن ها مقرّری تعیین نمود تا این کار را از روی میل و رغبت انجام دهند.»⁽⁷⁾

معاویه وقتی با حیله و نیرنگ و سپس با زور، حکومت مطلق بر تمام بلاد اسلامی را به دست آورد، تمام تلاش خود را در جهت هدم اسلام ناب به کار برد و چنان خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و دوست داران اهل بیت علیهم السلام را تحت فشار و شکنجه قرار داد که دیگر کسی جرأت ابراز ارادت به آن ها را نداشت.

مطرّف پسر مغیرة بن شعبه مطلبی را از پدرش نقل می کند که حکایت از ماهیت درونی معاویه دارد: مغیره می گوید: به معاویه گفتم: اکنون که به مراد خود رسیده ای و حکومت را قبضه کرده ای، چه می شد که در این آخر عمر، با مردم با عدالت و نیکی رفتار می کردی و با بنی هاشم این قدر بدرفتاری نمی نمودی؛ چون آن ها بالاخره، خویشان تو هستند و علاوه بر این، اکنون در وضعی نیستند که خطری از ناحیه آن ها متوجه حکومت تو گردد؟ معاویه گفت: هیهات! هیهات! ابوبکر خلافت کرد و عدالت گستری نمود و پس از مرگش فقط نامی از او باقی ماند. عمر نیز به مدت ده سال خلاقت کرد و زحمت ها کشید، پس از مرگش جز نامی از او باقی نماند. سپس برادر ما عثمان، که کسی در شرافت نسب به پای او نمی رسید، به حکومت رسید، اما به محض آن که مُرد، نامش نیز دفن شد. ولی هر روز در جهان اسلام، پنج بار به نام این مرد هاشمی (پیامبر صلی الله علیه و آله ) فریاد می کنند و می گویند: "اَشهدُ اَنَّ محمدا رسول اللّه.» اکنون با این وضع چه راهی باقی مانده است، جز آن که نام او نیز بمیرد و دفن شود؟»⁽⁸⁾

این گفتار ماهیت واقعی معاویه را آشکار می سازد و همه هدف معاویه در همین جمله آخر خلاصه می شد.

شبهه خونخواهی عثمان

حضرت علی علیه السلام و معاویه دو قطب مخالف یکدیگر بودند؛ چون در هدف با یکدیگر تضاد داشتند. با به خلافت رسیدن حضرت علی علیه السلام ، معاویه که امارت خود را بر شام تمام شده می دانست، برای ایجاد اشکال در حکومت علی علیه السلام و بقای خود، دست به اقداماتی زد:

او ابتدا با تحریک طلحه و زبیر⁽⁹⁾ برای تصرّف کوفه و بصره، پیش از استقرار حکومت امام علیه السلام توانست مقداری از نیرو و توانایی امام علیه السلام را کاهش دهد و زمان را به نفع خود پیش ببرد. جنگ جمل اگرچه با پیروزی قاطع امام علیه السلام به پایان رسید، اما بیش ترین نفع در این جنگ عاید معاویه شد. او بدون این که نیرویی برای این جنگ بفرستد و بدون صرف هیچ هزینه ای، با تحریک طلحه و زبیر در ایجاد جنگ، هم مقداری از توانایی امام علیه السلام را کاهش داد و هم رقیبانی نظیر طلحه و زبیر از سر راهش برداشته شدند.

معاویه از همان روز پس از قتل عثمان، قتل او را بهانه قرار داد و به شبهه افکنی پرداخت و با توسّل به همین شبهه، اقدام به جمع آوری نیرو نمود. نصربن مزاحم می نویسد: «معاویه برای مردم شام خطبه خواند و گفت: ای مردم، من نماینده امیرمؤمنان عمربن خطاب و عثمان بن عفان بر شما هستم و هرگز هیچ یک از شما را به کار زشتی وانداشته ام. من ولیّ (خون) عثمان هستم که بی گناه کشته شد و خداوند می گوید: "کسی که خون مظلومی را بریزد، ما به ولیّ مقتول حکومت و تسلّط بر قاتل دادیم..."⁽¹⁰⁾ آن گاه مردم شام بپا خاستند و به خون خواهی عثمان پاسخش گفتند و بر این قرار، با او بیعت کردند و به وی اطمینان دادند که در این راه، از جان و مال خویش می گذرند.»⁽¹¹⁾

ابومسلم خولانی با مرد دیگری به نزد معاویه آمدند و گفتند: «به چه علت می خواهی با علی بجنگی؟ تو نه مصاحبت و خویشاوندی (با پیامبر صلی الله علیه و آله ) را داری و نه هجرت و سابقه ای برابر با او. معاویه گفت: من از آن رو با علی جنگ نمی کنم که مدعی صحابی بودن و هجرت و قرابت و سابقه ای برابر با او هستم، ولی شما به من بگویید: آیا نمی دانید که عثمان مظلومانه کشته شد؟ گفتند: چرا. گفت: پس باید او قاتلان عثمان را به ما واگذار کند تا آن ها را قصاص کنیم. آن گاه میان ما و علی جنگی نخواهد بود.»⁽¹²⁾

معاویه در نامه هایی که برای حضرت علی علیه السلام می نوشت، امام علیه السلام را متهم به دست داشتن در قتل عثمان می نمود و امام علیه السلام را به پناه دادن به قاتلان عثمان متهم می ساخت.⁽¹³⁾

اما آیا واقعا آنچه معاویه مدعی آن بود و علی علیه السلام را به آن متهم می کرد وارد بود یا نه؟ امام علیه السلام در جواب نامه ای به معاویه چنین می نویسد: «به خدا قسم، اگر خردمندانه بیندیشی و خواهش های نفسانی را کنار بگذاری، در می یابی که من پاک دامن ترین مردم در ماجرای قتل عثمان می باشم. تو خود می دانی که من در این حادثه درگیر نبودم.»⁽¹⁴⁾

پس چرا معاویه این شبهه را مطرح می کرد؟ مسلّما هدف دیگری را دنبال می کرد.

نقش معاویه در قتل عثمان

معاویه پس از مرگ برادرش یزید از سوی خلیفه دوم به امارت شام منصوب شد⁽¹⁵⁾ و با تمام مسامحاتی که عمر نسبت به اعمال وی داشت، از خلیفه حساب می برد و دست به عصا راه می رفت. ولی با روی کار آمدن عثمان، دست معاویه در اجرای سیاست های مورد نظرش باز شد. او در زمان خلافت عثمان، با اختیارات گسترده ای که داشت، برای پیشبرد اهدافش، نهایت استفاده را برد. اما وقتی احساس کرد خون بر زمین ریخته عثمان او را در رسیدن به هدفش کمک بیش تری می کند، در فراهم شدن زمینه چنین امری، قدم برداشت.

وقتی کار بر عثمان تنگ شد و شورشیان محاصره خانه او را تنگ تر کردند، عثمان برای نجات خود از امرای تحت امرش در خواست کمک کرد و نامه ای برای معاویه فرستاد و از او کمک خواست.⁽¹⁶⁾ معاویه خرابی اوضاع را به خوبی درک می کرد؛ «شاید در انتظار این بود که با مرگ عثمان و از میان رفتن رقیبی نیرومند همچون او، قدمی به کرسی خلافت نزدیک تر گردد. از این رو، با وجود همه حقوقی که عثمان بر او داشت، در فرستادن کمک، هیچ تعجیلی نمی نمود و سستی خود را این گونه توجیه می کرد که من از مخالفت کردن با عموم صحابه و یاران پیغمبر خشنود نیستم.»⁽¹⁷⁾

علّامه عسکری از بلاذری نقل می کند: «هنگامی که عثمان به معاویه نامه نوشت و از او مدد خواست، معاویه یزید بن اسد قسری را با گروهی سرباز، به سوی مدینه روانه نمود و به او فرمان داد: هنگامی که به سرزمین ذاخشب (چند فرسنگی مدینه) رسیدی، همان جا اطراق کن و دیگر حرکت نکن. مبادا نزد خود تصّور نمایی که شاهد جریانات و حوادث پایتخت اسلام هستی و چیزهایی دیده و دانسته ای که معاویه به خاطر عدم حضور نمی داند. در واقع، من شاهد و حاضر هستم و تو غایب! لشکر در نزدیک مدینه آن قدر درنگ کرد تا عثمان به قتل رسید و چون آشوب ها پایان گرفت، معاویه لشکر شام را به سوی خویش فراخواند، در حالی که هیچ کار مثبتی انجام نداده بود.»⁽¹⁸⁾

امام علیه السلام در نامه ای به معاویه چنین می نویسد: «کدام یک از من و تو بیش تر با او دشمنی کردیم و راه هایی را که به قتل او منتهی می شد، بیش تر نشان دادیم؛ آن کس که بی دریغ در صدد یاری او بر آمد، اما عثمان به موجب یک سوء ظن بی جا، خود طالب سکوت او شد و کناره گیری او را خواست؟ یا آن که عثمان از او (معاویه) یاری خواست و او به دفع الوقت گذارند و موجبات مرگ او را برانگیخت تا مرگش فرا رسید؟»⁽¹⁹⁾

ابن عباس نیز در نامه ای برای معاویه در این باره چنین می نویسد: «به خدا سوگند که تو چشم انتظار قتل عثمان بودی و با این که وضعش برایت کاملاً روشن بود، نگذاشتی مردم قلمروت به دفاعش بیایند، در حالی که نامه سراسر استمدادش به تو رسید و اعتنایی به آن ننمودی، با آن که می دانستی محاصره کنندگان تا او را نکشند، دست بردار نیستند تا آن که همان طور که می خواستی، به قتل رسید.»⁽²⁰⁾

علّامه امینی می نویسد: «از اسناد تاریخی چنین بر می آید که خودداری معاویه از دفاع عثمان، اثری مهم در قتل وی داشته است. معاویه با وجود امکانات بسیار و فرمان دهی بر سپاهی عظیم، از انجام فرمان خلیفه سرپیچیده و چندان تأخیر روا داشته که کار از کار گذشته است. به همین دلیل است که علی علیه السلام به او می گوید: به خدا قسم، پسر عمویت را کسی جز تو نکشته است.»⁽²¹⁾

از این مجموعه، نتیجه می گیریم که معاویه یک هدف داشت که هر وسیله ای را برای نیل بدان مباح می دانست: او آنچه که در حیات عثمان می توانست به دست بیاورد، به دست آورد و با شورش مردم بر ضد عثمان احساس کرد که مرگ او بیش تر به نفع اوست تا حیاتش. بدین روی، نه تنها خود هیچ اقدامی در جهت دفع این شورش نکرد، بلکه به استمدادهای عثمان نیز پاسخی نداد تا شورشیان او را به قتل رساندند.

هدف معاویه از خون خواهی عثمان

معاویه با طرح شبهه خون خواهی عثمان، در پی این هدف بود که ابتدا بین مردم شکاف ایجاد کند و مانع گرایش عمومی به سوی امام علیه السلام شود و سپس به نحوی خود را مطرح کند.

شبث بن ربعی در نطقی خطاب به معاویه گفت: «بر ما پوشیده نیست که تو در پی چه هستی؛ تو برای گم راه کردن مردم و جلب آراء و تمایلات آن ها و زیر فرمان در آوردن آن ها، هیچ وسیله ای جز این نیافته ای که بگویی زمام دارتان به ناحق کشته شده و ما به خون خواهی او برخاسته ایم. در نتیجه، افراد نادان و فرومایه بر گرد این شعار فراهم آمده اند، در حالی که برای ما مسلّم است که دلت می خواست او کشته شود تا به این جا برسی و دعوای خون خواهی او را پیش بکشی.»⁽²²⁾

معاویه دنبال این هدف بود که با کشته شدن عثمان، جامعه بی زمام دار بماند و میدان برای رقابت و کشمکش بر سرتصدّی مقام خلافت گشوده شود و خون عثمان را که با وی خویشاوندی داشته، وسیله از میان بردن رقبا و مردان شایسته خلافت و حکومت قرار دهد.⁽²³⁾

خون عثمان بهانه ای بود برای رسیدن معاویه به آروزهایش؛ به همان چیزی که ابوسفیان در ابتدای خلافت عثمان مطرح کرد؛ زیرا اگر بحث خون خواهی عثمان مطرح بود، اولاً، فرزندان عثمان زنده بودند و آن ها باید خواستار خون عثمان می شدند. ثانیا، اگر معاویه واقعا طالب خون خواهی عثمان بود، چرا با آشوب و شورانیدن مردم بر ضد حکومت مرکزی، اقدام به چنین کاری نمود؟ مگر نمی توانست ابتدا با امام علیه السلام بیعت کند و سپس از طریق اقامه دعوا و طرح شکایت، خواستار خون خلیفه مقتول شود تا علی علیه السلام از طریق قضایی قضیه را تعقیب کند؟ پس معاویه هدف دیگری را دنبال می کرد و بهترین و مناسب ترین وسیله برای رسیدن به هدفش را در خون خواهی عثمان یافت.

علّامه عسکری می نویسد: «معاویه در سایه نام عثمان و به اسم خون خواهی او، با امام می جنگید و به خاطر ارضای جاه طلبی هایش، در جست وجوی حکومت بود. او خواستار فرمان روایی بر سرزمین های وسیعی همچون قلمرو اسلام بود و برای رسیدن به این نتیجه، به کار بردن هر وسیله ای را روا می دانست و از هیچ ناجوان مردی و پلیدی نیز روگردان نبود. در حقیقت، ادعای خون خواهی عثمان لفافه ای بود که برای رسیدن به مقصودش از آن سود جست.»⁽²⁴⁾

مشتبه شدن جبهه حق و باطل

معاویه با شبهه افکنی، عدّه زیادی از مردم شام را همراه خود نمود و به مقابله با امام علیه السلام برخاست. امام علیه السلام نیز سپاه خود را حرکت داد تا این فئه باغیه را ریشه کن سازد. دو سپاه در سرزمینی به نام «صفّین» مقابل یکدیگر قرار گرفتند. پیش از عزیمت دو سپاه به صفین و پیش از شروع درگیری، امام علیه السلام پیک هایی را فرستاد که کار بدون جنگ و خون ریزی به نتیجه برسد و معاویه دست از نافرمانی و جاه طلبی بردارد که چنین امری حاصل نشد. در این بین، که هنوز درگیری آغاز نشده بود، بعضی از افراد سپاه امام علیه السلام در حق بودن جبهه امام علیه السلام و باطل بودن جهبه معاویه دچار شک و تردید شدند.

مردی به عمّار گفت: «ای ابایقظان، آیا پیامبر صلی الله علیه و آله نفرمود: با مردم مشرک بجنگید تا اسلام بیاورند؛ پس هر گاه اسلام آوردند، خون و مالشان از جانب ما در امان است؟» گفت: «چرا، اما این ها اسلام نیاوردند، بلکه به ظاهر تسلیم شدند و کفر را در دل خود مخفی نگه داشتند تا یاورانی بر آن (کفر) یافتند.»⁽²⁵⁾

اسماءبن حکم می گوید: ما در صفّین و زیر پرچم عمّار یاسر بودیم، مردی آمد و پرسید: عمار کدام یک شماست؟ از او سؤالی دارم. عمّار گفت: بپرس. گفت: من با بینش (اعتقاد استوار) از خانه و خاندان خود، در راه حقّی که گام برداشتیم، بیرون آمدم و به گم راهی آنان و این که بر باطل هستند، شکّی نداشتم، اما الآن می بینم: مؤذّن ما اذان می گوید، مؤذّن آنان نیز اذان می گوید، و آنان همانند ما نماز می خوانند و دعا می کنند و قرآن تلاوت می کنند و پیامبرمان یکی است، و از شب گذشته دچار شک شدم و تا صبح به همان وضع بودم. صبح نزد امیرمؤمنان رفتم و ماجرای خود را گفتم و او مرا به نزد شما فرستاد تا هر چه گفتی، انجام بدهم. عمار گفت: آیا صاحب آن پرچم سپاه را، که روبه روی ماست، می شناسی؟ آن پرچم (اکنون) از آن عمروعاص است، ولی (قبلاً) من سه بار، (بدر، احد و خندق) همراه پیامبر صلی الله علیه و آله علیه همان پرچم جنگیده ام و این چهارمین جنگ من است و این بار انگیزه جنگ افروزانش از دفعات قبل نیکوتر و بهتر نیست. بله، این جنگی است که انگیزه شرّ و فجورش بیش از آن جنگ هاست. آیا در جنگ بدر و احد و حنین، خود بوده ای یا پدرت که از آن خبر دهد؟ گفت: نه. عمار گفت: مواضع ما همان مواضع پیامبر صلی الله علیه و آله در بدر و احد و حنین است و آنان در مواضع احزاب مشرک (آن روزگار) قرار دارند. آیا آن لشکر و یکایک افرادش را می بینی؟ به خدا سوگند، می خواستم تمام افراد همراه معاویه، پیکری واحد بودند و من آن پیکر را با شمشیر می زدم و تکه تکه می کردم. خون تمام آن ها از ریختن خون گنجشکی حلال تر است. وقتی آن مرد رفت. عمّار گفت: به خدا، آنان به قدر خاشاکی که چشم مگسی را بیالاید، بر حقّ نیستند. اگر ما را تا نخلستان های دوردست هجر عقب برانند، من یقین دارم که ما بر حقّ هستیم و آنان بر باطل.»⁽²⁶⁾

نکته قابل توجه این که شخصیت و جایگاه امام چه قدر در بین مردم ناشناخته بود که افرادی با آن که در کنار ایشان بودند و به یاری او برخاسته بودند و او را به عنوان جانشین پیامبر یا دست کم خلیفه قانونی می شناختند، اما در حقّانیت امام علیه السلام دچار تردید بودند.

علی علیه السلام که در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله مرد شماره دو اسلام، برادر پیامبر صلی الله علیه و آله و کسی که پیامبر صلی الله علیه و آله او را مدار و محور حق معرفی کرده بود، پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله ، چنان در انزوا قرار گرفته بود و معاویه چنان تظاهر به اسلام کرده بود که عده ای با این که پس از خلافت حضرت علی علیه السلام قدری از ویژگی هایش را شناختند و با این که در کنار خود چراغ روشنگری همچون او را داشتند، اما باز هم دچار تردید شدند و عمّار یاسر، که خود از دریای بی کران معرفت علی علیه السلام بهره می برد، باید شک و تردید را از آن ها می زدود.

شهادت عمّار و شبهه معاویه

عمّار از شخصیت های ثابت قدمی بود که از وقتی راه حق را شناخت، با تمام وجود در آن مسیر گام برداشت. شخصیتی که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره اش فرمودند: «عمّار یاسر تا پای وجودش سرشار از ایمان است.»⁽²⁷⁾

و فرمودند: «عمّار با حق است و حق به همراه عمّار.»⁽²⁸⁾

هنگام ساختن اولین مسجد در مدینه، او به تنهایی کار چند نفر را انجام می داد و بعضی ها او را بیش از توانایی اش به کار وامی داشتند. روزی عمّار شکایت این ها را به پیغمبر صلی الله علیه و آله نمود و گفت: این گروه مرا کشتند. پیامبر صلی الله علیه و آله در جمع همه حاضران فرمود: تو نمی میری تا وقتی که گروه ستمگر و منحرف از حق تو را بکشند. آخرین توشه تو از دینا جرعه ای شیر است.»⁽²⁹⁾

این خبر دهان به دهان گشت تا این که در صفّین، خبر حضور عمّار به همراه سپاه امام علیه السلام در میان لشکریان معاویه منتشر شد و دل های عده ای از فریب خوردگان را لرزاند و به جست وجو پرداختند؛ از جمله ذوالکلاع، که خبر غیبی پیامبر صلی الله علیه و آله را در زمان عمر و از زبان عمر و بن عاص شنیده بود: «پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: مردم شام و عراق با یکدیگر برخورد خواهند کرد و عمّار در شمار اهل حق خواهد بود و آن گروهی که ستم پیشه است، عمّار را می کشد.»⁽³⁰⁾

البته کسانی را که خبر غیبی پیامبر صلی الله علیه و آله را شنیده بودند و از حضور عمّار در جمع سپاه حضرت علی علیه السلام مطلع شده بودند، معاویه و عمروعاص به نحوی قانع کردند؛ چنان که به ذوالکلاع وعده دادند که عمّار به سپاه شام ملحق خواهد شد.

عمّار با کهولت سن، همچنان از نیروی جنگی برخوردار بود و همچنان شجاعانه می جنگید. در یکی از روزهای جنگ، در اثر حرارت آفتاب و کارزار در میدان جنگ تشنه شد. قدری شیر برای او آوردند و جرعه ای نوشید و گفت: «اللّه اکبر» امروز با دوستان دیدار می کنم؛ محمد صلی الله علیه و آله و همراهانش را ملاقات می کنم. در همین هنگام، دو نفر از گم راهان سپاه معاویه بر او حمله بردند و با کمک یکدیگر، عمّار را از پای درآوردند و به شهادت رساندند.»⁽³¹⁾

چون عمّار در همراهی علی علیه السلام و ذوالکلاع در همراهی معاویه کشته شدند: عمروعاص گفت: ای معاویه، نمی دانم از کشته شدن کدام یک از آن دو شادمان باشم. اگر ذوالکلاع زنده بود و تنها عمّار کشته شده بود، ذوالکلاع تمام قوم خود را متمایل به علی علیه السلام می کرد و سپاه ما را بر ما می شوراند و تباه می کرد.»⁽³²⁾

با شهادت عمّار و انتشار خبر آن، معاویه برای جلوگیری از اختلاف در سپاهش، نیرنگ دیگری به کار برد. او برای رفع اختلاف و سر و صدا و جلوگیری از پراکنده شدن لشکرش، به این توجیه و تأویل دست زد: «کسانی عمار را کشته اند که او را به این جا آورده اند!»⁽³³⁾ و با این ترفند، او از به هم پاشیده شدن سپاه جلوگیری کرد و باز هم از حماقت مردم شام بهره برد.

وقتی امیرالمؤمنین علیه السلام این توجیه مسخره را شنیدند، فرمودند: (اگر چنین است) «پس حمزه را هم رسول خدا صلی الله علیه و آله کشت، آن هنگام که او را به سوی نبرد با کافران فرستاد!»⁽³⁴⁾

با شهادت عمّار، امام علیه السلام یکی از بهترین و برجسته ترین یاران خود را از دست داد و معاویه یکی از سرسخت ترین دشمنانش را از سر راه برداشت.

شبهه تحکیم قرآن

جنگ به اوج خود رسیده بود، سه روز جنگ مستمرّ نیروی دو طرف را به تحلیل برده بود، اما سپاه دنیاطلب معاویه در این درگیری کم آورده، آخرین تلاش های خود را می کرد. پیش روی سپاه امام علیه السلام به سوی خیمه های معاویه ادامه داشت. علی علیه السلام در «لیلة الهریر» (آخرین شب نبرد میان سپاهیان علی علیه السلام و معاویه که در آن شب لشکریان معاویه زیر ضربات سنگین سپاهیان امام علیه السلام به قدری کشته و مجروح دادند که مثل سگ زوزه می کشیدند)، برای یاران خود خطبه خواندند و فرمودند: ای مردم، می بینید که کار شما و دشمن به کجا رسیده است؛ از ایشان جز نفس آخر باقی نمانده است و کارها چون روی آورد، انجام آن با آغازش مقایسه می شود. آن قوم در مقابل شما، بدون این که مقصد دینی داشته باشند، پای داری کردند تا آن که پیروزی ما بر آنان به این مرحله رسید و من به خواست خدا، اول صبح فردا بر ایشان حمله می برم و آنان را در پیشگاه خداوند به محاکمه می کشانم. وقتی این سخنان به اطلاع معاویه رسید، عمرو بن عاص را خواست و گفت: ای عمرو، فقط یک امشب را فرصت داریم و علی فردا برای فیصله کار بر ما حمله خواهد آورد، اندیشه تو چیست؟ عمرو به معاویه گفت: مردان تو در قبال مردان او پای داری نمی کنند، تو هم مثل او نیستی؛ او برای کاری با تو جنگ می کند و تو برای کاری دیگر؛ تو زندگی و بقا را دوست داری و او فنا و مرگ را می خواهد. وانگهی اگر تو بر مردم عراق پیروز شوی، آنان از تو بیم دارند، ولی اگر علی بر مردم شام پیروز شود، از او بیمی ندارند و ناچار باید کاری به آن قوم پیشنهاد کنی که اگر بپذیرند، اختلاف نظر پیدا کنند و اگر نپذیرند، باز هم اختلاف پیدا کنند؛ آنان را به این کار فراخوان که قرآن را میان خودت و ایشان حَکَم قرار دهی، با این پیشنهاد در آن قوم، به هدف خودخواهی رسید و من همواره این پیشنهاد را به تأخیر انداختم تا وقتی که کاملاً به آن نیازمند شوی. معاویه هم ارزش پیشنهاد را شناخت و دستور اجرای آن را صادر کرد.⁽³⁵⁾

اول صبح، مردم شام با به نیزه کردن قرآن ها و نیز قرآن بزرگ مسجد اعظم (شام) را بر سر سه نیزه، که به یکدیگر بسته بود کردند و ده نفر آن را حمل می کردند، با یک صد قرآن مقابل علی علیه السلام آمدند و بر هر یک از میمنه و میسره لشکر دویست قرآن برافراشتند که تعداد تمام قرآن ها به پانصد می رسید. در این هنگام، شامیان بانگ برداشتند: ای عراقیان، نسبت به زنان و دختران و پسران خویش از رومیان و ترک ها و ایرانیان بر حذر باشید که اگر کشته شوید، فردا چه بر سرشان خواهد آمد، اینک این کتاب خدا، حَکَم میان ما و شما باشد!

علی علیه السلام عرضه داشت: بار خدایا، تو نیک می دانی که هدف این ها قرآن نیست. خود میان ما و ایشان حُکم کن که حَکَم بر حق و آشکاری.»⁽³⁶⁾

معاویه و رفیقش در آستانه شکست قطعی، با اجرای این ترفند، خود را از مهلکه نجات دادند و توانستند با طرح حکمیت، اختلاف و دودستگی در سپاه امام علیه السلام ایجاد کنند و سپاهی که در چند قدمی پیروزی و فتح خیمه های فساد و تباهی بود، با بی تدبیری و گوش ندادن به هشدارها و توصیه های امام و رهبرشان، مانع شکست دشمن شدند.

در نهایت هم کوفیان ابوموسی را به عنوان حکم انتخاب کردند و عمروعاص با فریب ابوموسی، مسأله تحکیم را به نفع معاویه به پایان رسانید.

··· پی نوشت ها

1 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 45

2- علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، ج 2، ص 36 / علامه امینی، الغدیر، ج 10، ص 239 و 238

3 علّامه امینی، همان، ج 10، ص 230 به نقل از: شافعی در کتاب الامّ، ج 1، ص 208

4 علّامه امینی، همان، ج 10، ص 242، به نقل از: ابن کثیر، تاریخ ابن کثیر، ج8، ص 139

5- علّامه امینی، همان، ج 10، ص 256

6 علّامه امینی، همان، ج 10، ص 238 / همان، ترجمه جلال الدین فارسی،چ پنجم، تهران، بنیاد بعثت، 1374، ج 19، ص 306

7 سیدعبدالحسین شرف الدین، اجتهاد در مقابل نص، چاپ هشتم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1375، ص 572 / ابن ابی الحدید، همان، ج 1، ص 358

8 علی بن حسین مسعودی، همان، ج 2، ص 453455 / سیدمرتضی عسکری، نقش ائمه در احیاء دین، ج 16، ص 67/ ابن ابی الحدید، همان، ج 1، ص 463

9 ابن ابی الحدید، همان، ج 1، ص 231

10 اسراء/33

11 نصربن مزاحم، وقعة صفین، چاپ دوم، قم منشورات مکتبة آیة اللّه المرعشی النجفی، 1404 ق، ص 32 و 31 / ابن ابی الحدید، همان، ج 3، ص 8 77

12 نصربن مزاحم، همان، ص 85 / ابن ابی الحدید، همان، ج 15، ص 73

13 نصربن مزاحم، همان، ص 78

14 نهج البلاغه، نامه 6

15 محمد محمدی ری شهری، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، قم، دارالحدیث، 1421 ق، ج 5، ص 289 به نقل از: البدایة و النهایة، ج 8، ص 122

16 محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، ج 4، ص 452

17 سیدمرتضی عسکری، نقش عایشه در تاریخ اسلام، نهم، تهران، منیر، 1377 ش، ج 3، ص 8990

18 ابن ابی الحدید، همان، ج 8، ص 58 / سیدمرتضی عسکری، همان، ج 3، ص 90

19- نهج البلاغه، نامه 37

20 علّامه امینی، همان، ج 9، ص 179 / بلاذری، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، 1417 ق، ج 5، ص 114

21 علّامه امینی، همان، ج 9، ص 181

22- نصربن مزاحم، همان، ص 210 / ابن ابی الحدید، همان، ج 1، ص 342 / علّامه امینی، همان، ج 9، ص 179

23 علّامه امینی، همان، ج 9، ص 181

24- علّامه عسکری، همان، ج 3، ص 124

25و26 نصربن مزاحم، همان، ص 217 / ص 221220

27 علّامه امینی، همان، ج 9، ص 43، به نقل از: تفسیر زمخشری، ج 2، ص 176 و تفسیر الرازی، ج 5، ص 365 و کنز العمّال، ج 6، ص 184

28 علّامه امینی، ج 9، ص 44، به نقل از: طبقات ابن سعد، ج 3، ص 187

29 محمدبن جریر طبری، همان، بیروت، روائع التراث العربی، بی تا، ج 5، ص 58

30- نصربن مزاحم، همان، ص 335

31- نصربن مزاحم، همان، ص 341 / عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام علی بن ابی طالب، ترجمه محمدمهدی جعفری، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1351، ج 5، ص 6365

32 نصربن مزاحم، همان، ص 341/ عبدالفتاح عبدالمقصود، همان، ج 5، ص 59

33و34- ابن ابی الحدید،همان،ج20،ص334

35- نصربن مزاحم، همان، ص 477 و 476 / ابن ابی الحدید، همان، ج 2، ص 210/ ابن قتیبة دینوری، همان، ج 1، ص 115 / علی بن الحسین الهاشمی، وقعة النهروان او الخوارج، بیروت، مؤسسة المفید، 1413 ه

36- نصربن مزاحم، همان، ص 478 / ابن ابی الحدید، همان، ج 2، ص 213 و 211