چکیده
هادی المضلّین اثری است منسوب به حاج ملاّ هادی سبزواری. این کتاب مشتمل بر پنج بخش است. مؤلّف، مبحث نبوّت و امامت به هم آمیخته و بر این باور است که نبیْ علّتِ حدوث شریعت، و امامْ علّت بقای آن است و در عالم اثبات نمی توان این دو مبحث را از هم جدا کرد. بخش پایانی هادی المضلّین مختص مباحث طبیعی است. با وجود انتساب این کتاب به حاج ملاّهادی سبزواری، با قرینه ای چند می توان احتمال داد که هادی المضلّین محصول اندیشه یکی از شاگردان و یا متکلّمان متأثّر معاصر اوست. نسخه هایی از این کتاب در کتابخانه های آستان قدس رضوی، آیت اللّه مرعشی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه امیرالمؤمنین (نجف) محفوظ است.
کلید واژه: هادی المضلّین، حاج ملاّهادی سبزواری، علم کلام، پنج اصل اعتقادی.
درونمایه هادی المضلّین
علم کلام، دانشی است که باورهای بنیادین دینی یعنی اصول اعتقادی را اثبات می کند و شبهات وارد شده در این زمینه را پاسخ می دهد. شیوه اثبات متکلّمان برخلاف فلاسفه، بیشتر جدلی است؛ از این رو، کلام را حکمت جدلی نامیده اند؛ و در برخی از موضوعات، صرفا از ادلّه نقلی آیات و روایات بهره می برند. البتّه علم کلام در سیر تکاملی خود در برخی مباحث چون اثبات باری و توحید الهی، به فلسفه نزدیک شد و دانشمندان بزرگی چون خواجه کوشیدند تا حدّ ممکن، از برهان نیز استفاده کنند. بدین ترتیب، ما در آثار او و برخی از متأخّران، شاهد نوعی از کلام فلسفی هستیم، یا به تعبیری، کلامی که صبغه فلسفی دارد. تجرید الاعتقاد خواجه در رأس این گونه آثار است.
با توجّه به تعریفی که در آغاز سخن ارائه شد، به خوبی می توان دریافت که عمده موضوعات کلامی عبارتند از پنج اصل اعتقادی توحید، عدل، نبوّت، امامت و معاد. از این رو، برخی از آثار کلامی، شامل پنج بخش اساسی مبتنی بر پنج اصل اعتقادی یاد شده اند. هادی المضلّین نیز تا حدودی این چنین است. مؤلّف خود در مقدّمه تصریح دارد که کتاب از پنج بخشی اساسی تشکیل شده:
1. توحید
2. عدل
3. نبوّت و امامت
4. معاد
5. آنچه به تجربه ثابت شده است.
چنانکه ملاحظه می شود، او برخلاف روش متداول، مبحث امامت و نبوّت را در هم می آمیزد، زیرا بر این باور است که همان گونه که در خارج، امامتْ دنباله نبوّت و امام پیرو نبی است و به دیگر سخن: نبیّ، علّت حدوث شریعت و امامْ علّت بقای آن است، در عالم اثبات نیز نمی توان این دو بحث را از هم جدا کرد.
او خود در این باره می گوید: «همچنانکه مجموع امور نبیّ و ولیّ در معیّت و حضور یکدیگر کامل می شود، در تحریر مطالب نبوّت و ولایت نیز انفکاک مقدور نیست، بدون امتزاج مطلقا ثابت نخواهد شد.»1
بخش پایانی بر خلاف تمامی آثار کلامی، اختصاص به مباحث طبیعی دارد که به تجربه به اثبات رسیده اند. مباحثی چون: چگونگی به وجود آمدن فصول چهارگانه، باران، برف، تغییرات جوّی، رعد و برق، و آب و هوا.
در الذریعة درباره این اثر و موضوع آن چنین آمده است:
أثبت فیه أصول الدین بلسان العرفان و الإشراق و فی مسألة المعاد الروحانی أو الجسمانی اتّخذ النزاع لفظیّا و حاول الجمع بین رأیی الظاهریین و الفلاسفة؛ و السبزواری فی کتابه هذا و سائر کتبه مثل سائر الفلاسفة الإشراقیین لایبالی بالألحان فی العربیة.
رأیت نسخة منه فرغ کاتبه من النسخة الثامنة لمؤلّفه فی 1291 و علیه تقریظ تاریخه 1294 منها قوله «جمیع الکتب یدرک من قرائتها ملال أو فتور أو سآمة سوی هذا الکتاب فإنّ فیه بدائع لایمل إلی قیام2.
مؤلّف هادی المضلّین
درباره مؤلّف هادی المضلّین حکم قطعی نمی توان داد و دو احتمال وجود دارد:
1. در برخی از منابع کتابشناسی مانند الذریعه3 و فهرست نسخه های خطّی فارسی، این اثر به عنوان یکی از نوشته های حاج ملاّهادی سبزواری معرّفی شده است.4
از سوی دیگر، نثر، شیوه نگارش و استدلال حاجی در آثاری چون اسرار الحکم و هدایة الطالبین با هادی المضلّین شباهتهایی دارد.
2. امّا در مقابل در هیچ یک از فهرستهایی که از آثار وی ارائه شده، نامی از هادی المضلّین نیست. مضافا بر اینکه در مباحث پایانی کتاب، نظریه حرکت جوهری را ردّ می کند،5 در حالی که او به عنوان یکی از پیروان و شارحان حکمت متعالیه به شمار می آید و نظریه حرکت جوهری از مهمترین آموزه های فلسفی ملاصدرا و از مبانی حکمت متعالیه است. بنابراین احتمال، باید گفت هادی المضلّین اثر حاج ملاّهادی سبزواری نیست، بلکه محصول اندیشه یکی از شاگردان و یا متکلّمان متأثّر معاصر اوست.
ذکر این نکته خالی از فایده نخواهد بود که آن گونه که مصنّف در اواسط اثر حاضر تصریح کرده است،6 تألیف آن در سال 1290 ق ادامه داشته، در حالی که در پایان برخی از نسخه ها سال 1289 ق به عنوان زمان پایان کتابت آن درج شده است.
معرّفی نسخه های خطّی هادی المضلّین
با مراجعه به فهارس نسخ خطّی، پنج نسخه از این اثر را شناسایی کردیم:
1. نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 290 (حکمت) که در سال 1289ق به خطّ نستعلیق شکسته، به دست کاتبی ناشناس کتابت شده، شامل 195 برگ، با صفحات 16 سطری7.
2. نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 2537 که در سال 1289 ق به خطّ شکسته نستعلیق آشتیانی کتابت شده، شامل 154 برگ، با صفحات 16 سطری.8
3. نسخه کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی به شماره 1747 که در سال 1291ق به خطّ نسخ کتابت شده، شامل 136 برگ، با صفحات 17 سطری.9
4. نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی به شماره 10715 که در سال 1290 ق به خطّ نسعلیق کتابت شده است.10
5. نسخه کتابخانه امیرالمؤمنین نجف به شماره 1510 که در سال 1291 ق به خطّ نستعلیق زیبا کتابت شده است.11
پی نوشت ها
1. اثر حاضر، ص 51.
2. الذریعة، ج 25، ص 153.
3. همانجا.
4. ر.ک: فهرست نسخه های خطّی فارسی، 1/2، ص 1006؛ فهرست الفبایی نسخ خطّی کتابخانه آستان قدس رضوی، ص607 و فهرست نسخه های خطّی کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی، ج 5، ص 131.
5. ر.ک: اثر حاضر، ص 311.
6. اثر حاضر، ص 169.
7. ر.ک: فهرست کتب خطّی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج 1، صص 253 254.
8. ر.ک: فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 9، ص 1333.
9. ر.ک: فهرست نسخه های خطّی کتابخانه عمومی حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج 5، ص 131.
10. ر.ک: فهرست الفبایی نسخه های خطّی کتابخانه آستان قدس رضوی، ص 607.
11. ر.ک: فهرست نسخه های خطّی فارسی، 1/2، ص 1006.
1. این اثر را انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر خواهد کرد.
2. پژوهشگر و مصحّح متون فلسفی.
