دار الایمان قم افتخار دارد که تاریخ صدور شناسنامه اش از قدمت 1228 ساله برخوردار است. روز 23 ربیع المولود امسال (برابر 13 / 1 / 87 ش) همزمان با سالروز گرامیداشت ورود حضرت معصومه علیهاالسلام به شهر تاریخی قم، شناسنامه قم 1228 ساله می گردد. ویژگیهای شخصیّت بزرگواری که به شهر قم هویّت داده به شرح زیر است:
نام نامی اش: فاطمه
لقب گرامی اش: معصومه
پدر بزرگوارش: حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام
مادر گرامی اش: نجمه خاتون علیهاالسلام
تاریخ تولدش: غرّه ذیقعدة الحرام 173 ق.
تاریخ ورودش به قم: 23 ربیع المولود 201 ق.
تاریخ ارتحالش: دهم ربیع الثانی 201 ق.
و اینک 1228 سال تمام است که دار الایمان قم هویّت خود را باز یافته و بر تمام شهرهای ایران فضیلت و برتری دارد و به جز شهر مقدس مشهد اقدس، هیچ شهر دیگری در سرزمین پهناور ایران اسلامی یارای مباهات و یا مساوات با آن را ندارد.
سیمای قم در آیینه روایات
امام هادی علیه السلام در مورد وجه تسمیه قم فرمودند: «اِنَّمْا سُمِّیَتْ قُمْ بِهِ، لاَِنَّهُ لَمّا وَصَلَتِ السَّفینَةُ اِلَیْها فی طُوْفانِ نُوحٍ علیه السلام قامَتْ؛ قم را از این جهت «قم» نامیدند که چون کشتی حضرت نوح علیه السلام در طوفان به این سرزمین رسید، برخاست.»
امام صادق علیه السلام در مورد علّت نام گذاری قم فرمودند: «إِنَّما سُمِّیَتْ قُمْ، لاِءَنَّ أَهْلَها یَجْتَمِعُونَ مَعَ قائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام وَیَقُومُونَ مَعَهُ، وَیَسْتَقِیمُونَ عَلَیْهِ وَیَنْصُرُونَهُ؛ قم را از این جهت «قم» نامیدند که اهل آن در اطراف قائم آل محمد علیه السلام گرد می آیند و در رکاب او قیام می کنند و در یاری او استقامت می ورزند.»
همچنین نقل شده است که: در شب معراج قطعه ای از کره زمین توجّه رسول اکرم صلی الله علیه و آله را جلب کرد، به جبرئیل فرمود: اینجا کجاست؟ عرضه داشت: «بُقْعَةُ شِیعَتِکَ وَشِیعَةِ وَصِیِّکَ عَلِیٍّ؛ [اینجا] جایگاه شیعیان تو و شیعیان وصی ات علی علیه السلام است.»
و نقل شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در شب معراج گنبد بسیار زیبایی را در آسمان چهارم مشاهده فرمود، از جبرئیل پرسید که این گنبد چیست؟ عرضه داشت: این تصویر شهر قم می باشد.
در حدیث دیگری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از پیشی گرفتن قم به پذیرش ولایت امیر مؤمنان علیه السلام سخن گفته است.
امیر مؤمنان، علی علیه السلام بر اهل قم درود فرستاده، دعای خیر نموده، آنها را به عنوان: اهل رکوع، خشوع، سجود، تهجّد و روزه داری معرّفی کرده، می فرماید: «هُمُ الْفُقَهاءُ، الْعُلَماءُ، الْفُهَماءُ؛ آنان فقیهان، دانشوران و فرهیختگانند.»
مولای متقیان در حدیث دیگری می فرمایند: «تِلْکَ الْبَلْدَةُ الَّتِی یَخْرُجُ مِنْها اَنْصارُ خَیْرِ النّاسِ اَبا وَاُمّا وَجَدّا وَجَدَّةً وَعَمّا وَعَمّةً، تِلْکَ الَّتِی تُسَمَّی «الزَّهْراءُ» بِها مَوْضِعُ قَدَمِ جَبْرَئِیلَ؛ آن همان شهری است که یاوران بهترین مردمان از جهت پدر، مادر، جدّ، جدّه، عمو و عمّه، از آن بیرون می آیند، و آن همان شهری است که «زهرا» نامیده می شود و در آن جای پای جبرئیل است.»
و در پایان فرمود:
«وَمِنْ ذلِکَ الْمَوْضِعِ یَخْرُجُ کَبْشُ اِبْراهِیمَ وَعَصا مُوسی وَخاتَمُ سُلَیْمانَ؛ قوچ حضرت ابراهیم، عصای حضرت موسی و انگشتری حضرت سلیمان از همان نقطه بیرون می آید.»
و در حدیث طولانی خروج سید حسنی و ورودش به قم را تشریح می فرماید. و در حدیث طولانی دیگری، از نصب رایت حضرت مهدی علیه السلام بر کوه سپید قم در نزدیکی دهی کهن که «جمکران» نام دارد و خروج آن حضرت از زیر یکی از مناره های مسجد جمکران به تفصیل خبر داده است.
رئیس مذهب، امام جعفر صادق علیه السلام دهها حدیث پیرامون قم بیان فرموده که به برخی از آنها فقط اشاره می کنیم:
1. «تُرْبَةُ قُمْ مُقَدَّسَةٌ؛ خاک قم مقدّس است.»
2. «أَهْلُ قُمْ اَنْصارُنا؛ اهل قم یاوران ما هستند.»
3. «فَاِنَّها مَأْوَی الْفاطِمِیِّینَ؛ قم جایگاه فاطمیان است.»
4. «اِنَّ لَعَلی قُمْ مَلَکا یُرَفْرِفُ عَلَیْها بِجَناحَیْهِ؛ فرشته ای به حراست قم موکّل است که هر دو بالش را بر فراز قم می گستراند.»
5. «قُمْ بَلَدُنا وَبَلَدُ شِیعَتِنا، مُطَهَّرَةٌ مُقَدَّسَةٌ؛ قم شهر ما و شهر شیعیان ماست که پاک و پاکیزه است.»
6. «أَلا اِنَّ حَرَمِی وَحَرَمَ وُلْدِی مِنْ بَعْدِی قُمْ؛ آگاه باشید که حرم من و حرم فزندانم پس از من قم می باشد.»
7. فِی قُمْ شِیعَتُنا وَمَوالِینا وَتَکْثُرُ فِیها الْعِمارَةُ؛ دوستان و شیعیان ما در قم هستند، عمارت [و ساختمان] در آن فراوان شود.»
8. «ثُمَّ یَظْهَرُ الْعِلْمُ بِبَلْدَةٍ یُقالُ لَها: «قُمْ» وَتَصِیرُ مَعْدِنا لِلْعِلْمِ... فَیَفِیضُ الْعِلْمُ مِنْها اِلی سائِرِ الْبُلْدانِ؛ آنگاه علم در شهری به نام قم پدیدار گردد که مرکز دانش و فضیلت شود... پس دانش از آنجا به تمام سرزمینها سرازیر شود.»
9. «وَاحْتَجَّ بِبَلْدَةِ قُمْ عَلی سائِرِ الْبِلادِ؛ [خداوند] به وسیله قم بر همه شهرها احتجاج نمود.»
10. «لَوْلا الْقُمِّیُّونَ لَضاعَ الدِّینُ؛ اگر قمیها نبودند، دین تباه می شد.»
حضرت موسی بن جعفر علیه السلام درباره قم فرمود: «قُمْ عُشُّ آلِ مُحَمَّدٍ وَمَأْوی شِیعَتِهِمْ؛ قم آشیانه آل محمّد و پناهگاه شیعیان آنهاست.»
و در باره مردم آن فرمود: «خَمَّرَ اللّهُ تَعالَی وِلایَتَنا فِی طِینَتِهِمْ؛ خداوند ولایت ما را با آب و گل آنها آمیخته است.»
به هنگام میلاد مسعود حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه، امام حسن عسکری علیه السلام به احمد بن اسحاق نامه می نویسد تا اهالی قم از ولادت آن حضرت مطّلع شوند و خبر تولّد آن حضرت در میان آنها شهرت پیدا کند.
و در نامه دیگری می نویسد: همواره دلهای ما به نیک اندیشی شما مطمئن بود، رشته اتّصالی که بین ما و شما ریشه دوانیده، مستحکم بود.
پیشینه قم
قدمت شهر قم را برخی از مورّخان بسیار زیاد دانسته، بنای آن را به «تهمورث» سوّمین پادشاه پیشدادی نسبت داده اند. در مقابل، برخی از مورّخان آن را یک شهر تازه ساز و از آثار قرن اوّل هجری می دانند.
قدیمی ترین منبعی که قم را از شهرهای مستحدث اسلامی دانسته، سفر نامه منسوب به «ابی دلف» می باشد. یاقوت نیز این نظر را برگزیده و با قاطعیّت قم را یک شهر مستحدث اسلامی معرّفی کرده است. از بررسی اسناد و منابع استفاده می شود که در قرن دوم هجری نام «قم» به این سرزمین اطلاق می شد و در عصر ساسانی سرزمینی به نام «قم» نبوده است.
در دوران باستان این سرزمین را «براوستان» می گفتند و حوزه رستاقی آن را «کمیدان» و مرکز رستاق را «کم» می خواندند. از آثار به دست آمده ثابت می شود که قبل از اسلام شهر معتبری به نام: «کُم» در بیست کیلومتری شهر فعلی قم وجود داشته است.
گستره تشیّع در قم
با ورود اشعریان به قم در سال 94 ق. تشیّع در این شهر رواج یافت و هنگامی که قدرت را به دست گرفتند، پایه های تشیّع را در آن استحکام بخشیدند، تا جایی که یاقوت می نویسد: نخستین کسی که از اشعریان وارد قم شد «عبدالله بن سعد»است، او را پسری بود که در کوفه تربیت شده بود، هنگامی که از کوفه به قم مهاجرت نمود، تشیّع را به این سرزمین به ارمغان آورد، حتّی یک نفر سنّی در این شهر یافت نمی شود.
اشعریها از اعراب قحطانی مقیم یمن بودند و بزرگ آنها مالک بن عامر از شیعیان خالص امیر مؤمنان علیه السلام بود. مالک دو پسر به نامهای: سعد و سائب داشت، سائب به همراه مختار ثقفی قیام کرد، از قاتلان کربلا انتقام گرفت و سرانجام به همراه مختار کشته شد.
فرزندان سعد به نامهای: «احوص» و «عبدالله» در کنار امیر سیستان با حجّاج بن یوسف جنگیدند و چون شکست خوردند به سوی قم عزیمت کردند. ورود ایشان به قم روز اوّل فروردین، مصادف با نوروز باستانی، به سال 94 هجری اتّفاق افتاد.
به هنگام خروج زید بن علی علیه السلام در کوفه، احوص با وی خروج کرد و زید بن علی او را امیر لشکر خود گردانید.
اشعریان در آبادانی شهر قم تلاش فراوان کردند و مردم قم را مردمانی سلحشور و ظلم ستیز پرورش دادند. از سال 132 ق. از دادن خراج به خلفای دوران امتناع کردند و از آن تاریخ، شهر قم به صورت یک سرزمین نیمه مختار درآمد.
پس از تشریف فرمایی حضرت معصومه علیهاالسلام ، قم رونق به سزایی پیدا کرد و پناهگاه مطمئنّی برای دوستان اهل بیت و شیعیان شد، ولی با کمال تأسّف در حمله مغول به صورت تلّی از خاک درآمد.
پس از حمله مغول، سلطان محمد خدا بنده به باز سازی آن همّت گماشت، ولی این بار شهر قم در مجاورت حرم مطهّر حضرت معصومه علیهاالسلام ساخته شد و شهر جدید، حرم مطهّر را چون نگینی درخشان در میان گرفت.
شجاعت، صداقت، اخلاص و هشیاری اشعریان موجب شد که شهر قم همانند یک کشور مستقل، در دوران خفقان اموی و عباسی اداره شود. اهل قم عقاید خود را بدون تقیّه ابراز می کردند، اخبار و احادیث اهل بیت را نشر می دادند، و آوای روح بخش شهادت به ولایت مولای متّقیان را بر فراز گلدسته ها به طور علنی طنین انداز می کردند.
اشعریان مکتب امامیّه را در قم پی ریزی کردند، فقه شیعه را به طور رسمی تدریس نمودند، و مشعل نور افشان تشیّع را در سایر بلاد اسلامی پرتو افکن ساختند.
پرورش یافتگان این مکتب، حکومتهای مستقل کوچکی در طبرستان، دیلمان، قزوین و زنجان به وجود آوردند که دامنه نفوذشان تا نیشابور گسترش یافت. با گسترش حوزه علمی شیعه در این سامان، به سال 189 ق، قم رسماً از اصفهان جدا شد، و نماز جمعه، عیدین و دیگر مراسم مذهبی، دقیقاً بر مبنای آیین تشیّع برگزار می شد.
تشریف فرمایی حضرت معصومه علیهاالسلام به قم
حدود نیم قرن پیش از تولّد حضرت معصومه علیهاالسلام ، رئیس مذهب جعفری، حضرت امام صادق علیه السلام از خاکسپاری آن حضرت در شهر قم خبر داده، می فرماید: «تُقْبَضُ فِیها اِمْرَأَةٌ هِیَ مِنْ وُلْدِی، وَاسْمُها فاطِمَةُ بِنْتُ مُوسی، تَدْخُلُ بِشَفاعِتِها شِیعَتُنا الْجَنَّةَ بِاَجْمَعِهِمْ؛ بانویی از تبار من به نام فاطمه دخت موسی در آن شهر قبض روح می گردد [و به خاک سپرده می شود] که همه شیعیان ما با شفاعت او داخل بهشت می شوند.»
حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام پس از استقرار در مرو، نامه ای نوشته، به تنها خواهر تنی اش حضرت معصومه علیهاالسلام ارسال می دارد که به مجرّد وصول نامه، رخت سفر بر بسته، به سوی خراسان حرکت کند.
حضرت معصومه علیهاالسلام به مجرّد وصول نامه به همراه پنج تن از برادران و شماری از برادر زادگان و تنی چند از غلامان و کنیزان مهیّای سفر شده، به سوی خراسان عزیمت نمود.
مأمون به والیان خود دستور داده بود که با علویان و سادات مهاجر به سوی خراسان به شدّت برخورد کنند. از این رهگذر والی ساوه با این مجموعه که در محضر حضرت معصومه عازم خراسان بودند درگیر شده، همه همراهان حضرت را به خاک و خون کشید.
حضرت معصومه با دیدن پیکرهای غرقه به خون 23 تن از عزیزان خود به شدّت محزون شد و به بیماری جانکاهی مبتلا گردید. شیعیان قم از این حادثه دلخراش مطلع شده، به سوی ساوه عزیمت نمودند، و حضرت معصومه علیهاالسلام را به شهر قم دعوت کردند.
موسی بن خزرج، بزرگ اشعریها، شخصاً زمام ناقه را به دوش کشید و حضرت معصومه علیهاالسلام در میان استقبال پر شور مردم قم وارد این سرزمین شده، و در محلی که امروز «میدان میر» نامیده می شود، اقامت گزید. اقامت آن حضرت در قم فقط 17 روز طول کشید و محراب عبادتش در طول تاریخ به عنوان: «بیت النّور» شهرت یافت که تاکنون زیارتگاه خاص و عام می باشد. حضرت معصومه علیهاالسلام سرانجام پیش از دیدار برادر بزرگوارش، در روز دهم ربیع الثانی 201 ق. در دیار غربت، و در میان آه و اندوه فراوان رحلت نمود و شیعیان قم را در سوگ خود داغدار ساخت.
جلوه های وجودی حضرت معصومه علیهاالسلام
در دوران خفقان هارونی نَفَسها در سینه ها حبس بود، تنها نقطه ای که کانون مبارزه با زر و زور و تزویر هارون الرشید به شمار می رفت، دودمان امامت بود. در ایّام زندانی بودن حضرت موسی بن جعفر علیهماالسلام همگان نگران سلامتی امام رضا علیه السلام بودند و عرضه می داشتند: از شمشیر هارون خون می چکد و نام شما همواره بر سرِ زبانهاست.
امام رضا علیه السلام می فرمود: اگر هارون بتواند تار مویی از سر من کم کند، بدانید که من امام نیستم. هیچ خطری از وی متوجّه من نمی شود. نه، هرگز چنین قدرتی ندارند.
در یک چنین مکتبی حضرت معصومه علیهاالسلام با پشتگرمی حضرت رضا علیه السلام به تربیت برادران، خواهران، برادر زادگان، کنیزان و دیگر افراد مرتبط با خاندان امامت پرداخت.
با توجه به اینکه حضرت معصومه 18 برادر و 18 خواهر داشت، شمار دیگر افراد مرتبط با این خاندان، که همگی در تحت تربیت حضرت معصومه علیهاالسلام بودند، تا حدّی روشن می شود.
مهم ترین دغدغه حضرت معصومه علیهاالسلام در تربیت این افراد دو چیز بود:
1. پایداری و استقامت آن مجموعه در اعتقاد راستین و عدم لغزش و انحراف آنها و نگهداری آنان از سقوط در دامهای دزدان عقیده، که به ویژه در دوران زندانی بودن امام کاظم علیه السلام از زرق و برق خاصی برخوردار بوند.
2. حفاظت و حراست آنها از تمایل به رژیم حاکم و شکار شدنشان به دست عمّال هارون به شکلهای مختلف و شگردهای گوناگون.
این نقش مهم حضرت معصومه علیهاالسلام در این دو عرصه، او را از همه برادران و خواهران ممتاز کرده و به جایگاهی رسید که حضرت رضا علیه السلام در حق او می فرماید: «مَنْ زارَ الْمَعْصُومَةَ بِقُمْ کَمَنْ زارَنِی؛ هر کس حضرت معصومه را در قم زیارت کند، همانند کسی است که مرا زیارت کرده باشد.» در اثر این موضع گیریها و ظلم ستیزیهاست که همه فرزندان امام کاظم علیه السلام از خانه و کاشانه خود مهاجرت نموده، در اقطار و اکناف جهان به نور افشانی و روشنگری پرداخته و غالباً با زهر جفا و یا تیغ اعداء به شهادت رسیده اند و اینک گنبد و بارگاه حرم باصفایشان چون مشعلی فروزان فرا راه شیعیان شیفته و ارادتمندان دلباخته شان، راه درست و مؤثّر ظلم ستیزی را می آموزد.
نقش امامان در شکل گیری حوزه علمیه قم
امامان معصوم علیهم السلام از راههای مختلف، شیعیان را برای عزیمت به قم، سکونت در قم و تجمّع در این سرزمین فرا خوانده اند:
1. بیان فضیلت زیارت حضرت معصومه علیهاالسلام
امام صادق علیه السلام می فرماید: «مَنْ زارَها وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ هر کس او را زیارت کند؛ بهشت بر او واجب می شود.»
امام رضا علیه السلام می فرماید: «مَنْ زارَها فَلَهُ الْجَنَّةُ؛ هر کس او را زیارت کند، بهشت از آنِ اوست.» و می فرماید: «مَنْ زارَها عارِفا بِحَقِّها فَلَهُ الْجَنَّةُ؛ هر کس او را زیارت کند در حالی که به حق اوعارف باشد، بهشت از آنِ اوست.»
امام جواد علیه السلام در این رابطه فرمود: «مَنْ زارَ قَبْرَ عَمِّی بِقُمْ فَلَهُ الْجَنَّةُ؛ هر کس قبر عمّه ام را در قم زیارت کند، بهشت از آنِ اوست.»
2. بیان قداست و فضیلت سرزمین قم
در همین گفتار احادیثی به این مضمون آوردیم که: تربت قم مقدّس است، قم حرم اهل بیت است، قم جایگاه شیعیان است، قم جایگاه فاطمیان است، قم آشیانه آل محمد است، فرشته ای بالهایش را بر فراز شهر قم گسترده است و... .
3. بیان فضیلت اهالی قم
و در همین مقال احادیثی به این مضمون آوردیم که: خوشا به حال اهل قم، که آنها فقیهان، دانشوران، فرهیختگان، شیعیان اهل بیت، یاوران حضرت مهدی علیه السلام و... می باشند و محبّت و ولایت اهل بیت با خاک و گل آنها آمیخته است.
4. تشویق به اقامت در شهر قم
امام صادق علیه السلام فرمود: «اِذا عَمَّتِ الْبُلْدانَ الْفِتَنُ فَعَلَیْکُمْ بِقُمْ وَ حَوالیها وَ نَواحیها؛ هنگامی که همه شهرها را فتنه ها فرا گرفت، بر شما باد به قم و اطراف آن.»
در حدیث دیگری فرمود: «وَنِعْمَ الْمَوْضِعُ قُمْ لِلْخائِفِ الطّائِفِ؛ قم چه پناهگاه خوبی است، برای افراد وحشت زده و دور از وطن.»
5. نوید روزگاران خوش
امام صادق علیه السلام در فرازی از یک حدیث طولانی می فرماید: «وَتَکْثُرُ فِیهَا الْعِمارَةُ، وَیَقْصُدُهَا النّاسُ، وَیَجْتَمِعُونَ فِیها؛ عمارت [و ساختمان] در قم بسیار شود، مردم [از همه جا] به سوی قم روی آورند و در آنجا تجمّع کنند.»
امام صادق علیه السلام در حدیث دیگری فرمود: «به زودی دانش از کوفه برچیده شود... در شهری به نام «قم» آشکار گردد، آنجا مرکز دانش و فضیلت گردد، دیگر یک نفر جاهل و مستضعف در دین باقی نمی ماند، حتّی بانوان پرده نشین، و آن در نزدیکی ظهور قائم ما می باشد... در آن ایّام به سرتاسر جهان، دانش از قم سرازیر می شود و حجت بر همگان تمام شود.»
این حدیث شریف امروز جامه عمل پوشیده و قم جایگاه خودش را در مراکز علمی جهان پیدا کرده و معارف اهل بیت به همه نقاط جهان به وسیله رسانه های گروهی، شبکه ها، ماهواره ها، کتابها، سی دیها، روزنامه ها، مجله ها و دیگر وسائل ارتباط جمعی از قم سرازیر می شود.
هم اکنون از بیش از یکصد کشور در قم طلبه داریم که پس از اتمام تحصیلات به کشور خود باز گشته، معارف اهل بیت را به اقصی نقاط عالم می رسانند و انوار درخشان اهل بیت را در کشورهای خود منعکس می کنند.
و این گوشه ای از جلوه های وجودی حضرت معصومه علیهاالسلام است که شناسنامه قم، راز و رمز قداست این شهر، پناهگاه مستضعفان جهان، تجلیگاه قبر گمشده حضرت فاطمه علیهاالسلام ، محور تجمّع یاوران حضرت ولی عصر علیه السلام در آستانه ظهور آن یکتا ذخیره خدا در روی زمین می باشد.
