(قسمت دوم)
3. دلایل نظریه
1ـ3. دلایل کلامی ـ نقلی
ظهور یعنی آشکار شدن بعد از غیبت کردن و مخفی شدن1. به عبارتی دیگر ما وقتی می گوییم فلانی ظهور پیدا کرد یعنی قبلا آن شخص حضور داشته ولی مانعی باعث شده که ایشان مخفی شوند.
همانطور که در فصل قبل اشاره کردیم، وجود امام و حضور ایشان در زمین ضروری است، نصب و آفریدن امام لطفی واجب بر خداوند و حضور امام(ع) تکلیفی واجب بر ایشان است. لذا اصل بر حضور امام(ع) است؛ یعنی تا وقتی که مانعی از حضور امام نباشد، باید امام حضور داشته باشند. پس غیبت و عدم حضور امام(ع) حاکی از مانعی است که بر سر راه حضور امام قرار گرفته و آن مانع ایشان را از حضور داشتن، معذور کرده است. حال اگر آن مانع برداشته شود بلافاصله ظهور تحقق می یابد؛ چرا که حضور امام(ع) ضروری و واجب است.
علّت و سبب غیبت چیزی جز مانع حضور امام(ع) نیست و با رفع این مانع، غیبت امام(ع) بدون دلیل و بی حکمت خواهد شد. بلکه دلیل، بر حضور امام(ع) دلالت خواهد کرد. پس اگر بخواهیم اسباب ظهور را پیدا کنیم باید آنرا از موانع حضور امام(ع) و به تعبیری دیگر از علل غیبت، سراغ بگیریم؛ چون با رفع و از بین رفتن این موانع، ظهور بلافاصله تحقق خواهد یافت. بنابراین، رفع علت غیبت، سبب ظهور است و به عبارتی دقیق تر می توان گفت با رفع علت غیبت، دلیل حضور امام که همان لطف وجوبی از طرف خداوند است موجود است و مانع حضور نیز مفقود می باشد و از این رو ظهور فورا و وجوبا تحقق خواهد یافت.
خلاصه اینکه اسباب ظهور رابطه عکس با علل غیبت دارند. یعنی نبودن علّت غیبت، سبب ظهور خواهد شد و هر چه علل غیبت کم رنگ تر شوند، اسباب ظهور پررنگ تر خواهد شد. حال برای بررسی کردن نقش اراده و اختیار شیعیان در تعجیل و تحقق ظهور باید به علل غیبت بپردازیم. به بیان دیگر برای اثبات اختیاری بودن ظهور باید ثابت کنیم که غیبت امام ناشی از سوء انتخاب مردم بوده است و مردم با جبران رفتارشان می توانند به ظهور دست یابند.
علماء سه علّت عمده برای غیبت ذکر کرده اندکه به آن می پردازیم.
الف) غیبت، پناهگاهی برای حفظ جان مبارکشان امام صادق(ع) فرمودند:
ای زراره! امام مهدی(ع) چاره ای جز غیبت نخواهد داشت. زراره سؤال کرد: دلیل غیبتش چیست؟ امام(ع) در حالی که با انگشت به بدن مبارک شان اشاره می کردند فرمودند: ترس از جانش»2.
از امام معصوم نقل شده است که:
در زندگی صاحب الامر(ع) سنتی از حضرت موسی(ع) است. سؤال شد چه سنتی؟ فرمودند: همیشگی خوف و غیبت او از حکومتها، تا این که خداوند به یاری کردن او اذن دهد و به همین دلیل رسول اکرم(ص) یک بار در شعب و بار دیگر در غار مخفی شدند و به همین دلیل امیر المؤمنین(ع) خانه نشین شد و از مطالبه حق خویش صرف نظر کرد.3
امام موسی بن جعفر(ع) می فرمایند:
غیبت در زندگی امام مهدی(ع) دقیقاً مانند سنت انبیاء(ع) اتفاق می افتد.4
انبیاء(ع) با تهدید جدی به قتل از امت خود جدا می شدند و در مکانی دور از چشم ستمگران مخفی می شدند؛ چرا که در تمام شرایع الهی، حفظ جان واجب است خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
لا تلقوا بأیدیکم إلی التهلکه.5
خویشتن را به دست خویش به هلاکت میندازید.
لذا خودکشی حرام است. البته وقتی که افرادی با سلاح قصد کشتن فردی را داشتند و او بدون هیچ سلاح دفاعی فرار نکند تا اینکه او را بکشند، این چیزی جز خودکشی نیست. تقیه یکی از واجبات شرعی است و به خصوص در شیعه زیاد به آن سفارش شده است. یعنی وقتی کسی جانش به خاطر مذهبش به خطر افتاد باید مذهب خویش را مخفی کند. البته تقیه نباید طوری باشد که اساس معنویت در زمین نابود شود. در شرایع سه چیز به طور رتبی حرمت دارد: اول دین؛ دوم جان؛ سوم مال. یعنی در درجه اول دین حرمت دارد و در درجه دوم جان و بعد مال باید حفظ شود. برای بیان دین و حفظ معنویت هیچ گاه زمین خالی از حجت و اولیای الهی نبوده است.
پیامبران زیادی برای تبلیغ دین، آمده اند و در این راه خیلی از اذیت و آزارها را تحمل کرده اندو حتی شهید شده اند. چون اگر دین به طوری در خطر باشد که اثری از آن در زمین نماند و جای حق و باطل عوض شود و مردم نتوانند حتی به صورت مخفیانه دیندار باشند، آنگاه جان مباح می شود و برای حفظ اساس دین باید جان فشانی کرد. در صورت خطر نابود شدن دین، نمی توان حفظ جان کرد. ولی اگر معنویت و دین را می توان ترسیم کرد و حق و باطل را بیان کرد ولی اقامه دین به خاطر ستمگران مشکل باشد در این صورت بدون هیچ سلاح دفاعی نمی توانیم جان خویش را به خطر بیندازیم. و به عبارتی ابلاغ دین و رساندن آن به مردم که لطفی واجب بر خداوند و تکلیفی بر پیامبران و اولیا(ع) می باشد، حتی در صورت نیاز به جانفشانی باید صورت بگیرد. و در این مرتبه تقیه معنا ندارد ولی بعد از تبلیغ دین و رسیدن آن به مردم و انفکاک حق از باطل است که تقیه معنا پیدا می کند؛ یعنی برای اقامه دین که در حوزه افعال و اختیار مردم است، باید به سلاح دفاعی مجهز شد در صورت نبودن سلاح، باید حفظ جان کرد و مخفیانه دینداری کرد. البته ما در عناوین بعدی به این موضوع بیشتر خواهیم پرداخت.
ائمه اطهار(ع) برای فهمیدن غیبت امام عصر(ع) ما را به سنت انبیا ارجاع داه اند. شیخ صدوق کتاب مفصّلی در غیبت امام زمان(ع) تألیف کرده است. ایشان درباره انگیزه تألیف این کتاب می فرماید که در عالم خواب به حضور امام عصر(ع) رسیده است و چنین توضیح می دهد:
به او سلام کردم و او جواب سلام گفت و بعد فرمودند که چرا درباره غیبت کتابی تألیف نمی کنی تا اندوه دلت را ببرد، عرض کردم یابن رسول اللّه (ص) درباره غیبت تألیفاتی دارم، فرمودند: آنها به گونه ای که من دستور می دهم تألیف نشده اند، اکنون مستقلاً کتابی درباره غیبت تألیف کن و غیبت پیغمبران را در آن درج کن.6
بنابراین کلید معمای غیبت را باید از سنت پیامبران سراغ گرفت. برای روشن شدن این مطلب به ناچار به سنت پیامبران نگاهی گذرا می اندازیم:7
ادریس پیامبر(ع) در زمان پادشاه ستمگری با تقیه زندگی می کرد تا اینکه یکی از شیعیان ایشان به دست پادشاه کشته شد و زمین او غصب شد. حضرت ادریس(ع) از طرف خداوند به پادشاه وعده عذاب داد. پادشاه که از این وعید عصبانی شده بود چهل نفر را در تعقیب آن حضرت فرستاد تا او را بکشند. آن حضرت بعد از اطلاع به بیرون از شهر گریخت و در کوهی بلند در درون غار مخفی گردید. یعنی وقتی حضرت ادریس یقین کرد که در صورت حضور در بین امت لحظاتی بعد کشته خواهد شد، از بین امت خویش غیبت کرد؛ چرا که فرار نکردن ایشان مساوی با خودکشی بود.
حضرت ابراهیم(ع) در زمان نمرودیان به دنیا آمد. وعده تولد ابراهیم توسط پیامبران به مؤمنان داده شده بود و این خبر را نمرودیان می دانستند. لذا حضرت ابراهیم مخفیانه به دنیا آمد. و مادرش مخفیانه ایشان را بزرگ کرد تا اینکه حضرت ابراهیم بزرگ شد و برای انجام رسالت تبلیغ دین دعوتش را علنی کرد، اما بعد از ماجرای زنده ماندن در درون آتش دوباره غیبت کرد، چون آن حضرت را از شهر بیرون کردند.
قبل از تولد حضرت موسی، همه در انتظار تولد چنین مولودی بودند؛ زیرا همه این وعده الهی را می دانستند که به دست ایشان کاخ فرعونیان نابود می شود و مؤمنان به فرج خواهند رسید. حضرت موسی(ع) مخفیانه به دنیا آمد و مادرش از ترس اینکه فرزندش به دست فرعونیان کشته شود با الهام الهی وی را درون تابوتی گذاشت و در رود نیل رها کرد. آسیه زن فرعون در کنار رود به تفریح مشغول بود. تابوت را پیدا کرد و موسی را به دامان گرفت و محبت آن حضرت(ع) در دل آسیه افتاد و او فرعون را متقاعد ساخت که حضرت را به فرزندی قبول کند. موسی(ع) به دست فرعونیان بزرگ شد و مخفیانه به انجام رسالت و تبلیغ دین مشغول بود تا اینکه روزی به دفاع از یکی از شیعیانش یک مرد فرعونی را کشت و فرعون دستور قتل ایشان را صادر کرد و سربازانش را در تعقیب وی فرستاد. موسی(ع) که از این ماجرا با خبر شد از آن سرزمین فرار کرد و از امت خویش غایب شد؛ چرا که اگر لحظه ای بیش تر در آنجا می ماند به دست سربازان فرعون کشته می شد و این چیزی جز خودکشی نبود.
امام صادق(ع) فرمودند: در قائم(ع) سنتی از موسی بن عمران هست. عرض کردم: چه سنتی؟ فرمودند: پنهانی ولادت او و غیبت او ... .8
بعد از حضرت موسی(ع) یوشع بن نون به نبوت رسید. مردم از دعوت وی استقبال کردند تا آنکه توانست به کمک شیعیانش حکومت را به دست گیرد. ولی بعد از ایشان دوباره محیط رعب و وحشت برای مؤمنان ایجاد شد و پیامبران بعد از این پیامبر تا زمان حضرت داوود(ع) مخفیانه ابلاغ رسالت می کردند. لذا از اسم و زندگانی آنها خبری نداریم ولی می دانیم که در هیچ زمانی، زمین از پیامبران و اولیای الهی برای رساندن دین به مردم خالی نمانده است.
امیر المؤمنین(ع) می فرمایند:
خدایا چنین است که هرگز روی زمین از قیام کننده ای با حجت و دلیل، خالی نمی ماند، خواه ظاهر و آشکار باشد و خواه بیمناک و پنهان، تا دلائل و اسناد روشن الهی از بین نرود و به فراموشی نگراید.9
حضرت داوود(ع) با کشتن جالوت، طاغوت زمان خویش، حکومت را به دست گرفت و حضرت سلیمان(ع) را برای نبوت و خلافت بعد از خودش به مردم معرفی کرد، ولی آنها به بهانه جوان بودن حضرت سلیمان(ع) اطاعت نکردند. حضرت سلیمان(ع) مخفیانه به تبلیغ دین پرداخت و پس از مدتی با امداد غیبی به چنان قدرت عظیمی رسید که همه موجودات در خدمت ایشان قرار گرفتند. ایشان با این قدرت الهی حکومت را در دست گرفت و این سندی شد تا مردم بدانند که خداوند می تواند اولیا و پیامبران خود را با قدرت خودش به حکومت برساند، ولی آن را به اختیار و انتخاب مردم وا گذارده است تا آنها را در دنیا آزمایش کند.
بعد از حضرت سلیمان تا حضرت عیسی(ع) همه پیامبران در خفا به رسالت تبلیغ دین مشغول بودند. حضرت عیسی(ع) نیز مخفیانه متولد شد ولی تولد ایشان به تولد امام عصر(ع) تشبیه نشده است بلکه تولد آن حضرت به تولد حضرت موسی(ع) تشبیه شده است. چون علّت مخفیانه بودن تولد حضرت عیسی(ع) شرم و حیای حضرت مریم(س) و ترس از اتهام به آن بانو بود ولی علّت مخفیانه بودن تولد امام عصر(ع) همچون تولد حضرت موسی(ع) ترس از به قتل رسیدن توسط حکومتهای طاغوت بود. حضرت عیسی(ع) نیز در رسانیدن دین و معنویت به مردم مصائب زیادی را تحمل کرد تا اینکه حکومت وقت تصمیم به قتل ایشان گرفت و هنگامی که گروهی در تعقیب وی برآمدند تا ایشان را به صلیب بکشند، ایشان با امداد الهی به آسمان رفت و از بین امت خویش غایب شد.
بعد از حضرت عیسی(ع) انبیاء الهی در خفا و تقیه زندگی می کردند.
رسول اکرم (ص) نیز در سه سال اول به تبلیغ مخفیانه پرداختند و بعد از آن که دعوت خود را علنی کردند از طرف کفار مورد ستم و اذیت قرار گرفتند لذا تصمیم به هجرت گرفتند و هنگامی که به سوی مدینه حرکت کردند، کفار در تعقیب ایشان برآمدند تا آن حضرت را به قتل برسانند. ایشان به غار نور پناه بردند و در آنجا مخفی شدند.
بنابراین روشن شد که انبیا نیز غیبت داشته اند و غیبت ایشان در زمانهایی بوده است که گروهی قصد جان ایشان را می کردند و ایشان برای حفظ جانشان که یک واجب عقلی و شرعی است مخفی می شدند و از بین امت خویش غیبت می کردند. غیبت امام زمان(ع) نیز به همین دلیل بوده است؛ یعنی به خاطر حفظ جان مبارکشان؛ چرا که در زمان ائمه(ع) اختناق شدیدی حاکم بود و هر چه که به زمان امام مهدی(ع) نزدیک می شد اوضاع بدتر می شد؛ چون همه می دانستند که حضرت مهدی(ع) متولد خواهد شد و ایشان حکومتهای طاغوت را شکست خواهد داد و فرج شیعیان می رسد. لذا از زمانی که رعب و وحشت زیادتر شد ائمه(ع) نیز بیشتر تقیه می کرند به طوری که امام هادی(ع) خود را از بسیاری از یاران و شیعیان پوشیده می داشتند و جز تعداد اندکی از یاران خاص آن حضرت ایشان را نمی دیدند. و هنگامی که نوبت به امامت امام حسن عسکری(ع) رسید ایشان چه با یاران خاص خود و چه با مردم عادی از پشت پرده سخن می گفتند و کسی ایشان را نمی دید مگر هنگامی که آن حضرت برای رفتن به دارالخلافه از منزل خارج می شد.10 که در آن زمان طاغوتیان مترصد تولد حضرت صاحب الزمان (عج) بودند که به محض تولّد، ایشان را بکشند لذا آن حضرت(ع) مخفیانه به دنیا آمد و از همان ابتدا در غیبت به سر بردند. ولی گاهی اوقات امام حسن عسکری(ع) ایشان را به شیعیان نشان می دادند تا در تولد یافتن ایشان شک نکنند و بعد از امام حسن عسکری، امام زمان(ع) امامت را پذیرا شدند و با تعیین نواب خاص، امر تبلیغ دین را کامل کردند و هر نوع شبهه ای در وجود و تولد خود را برطرف نمودند و بعد دوران غیبت کبرا فرا رسید و ایشان فقط نواب عام را نصب کردند و از میان امت خویش غایب شدند.
1ـ1ـ3. مؤیدات این علّت غیبت: در عنوان قبلی روایاتی را آوردیم که علّت غیبت امام عصر (عج) را حفظ جان و خون مبارک شان می دانستند. علاوه بر این روایات، احادیث دیگری این علّت را تأیید می کنند. گرچه این احادیث صراحتا از علّت غیبت سخن نگفته اند ولی از مضمون آنها، این علت فهمیده می شود و به اصطلاح علمی با دلالت التزامی بر این علّت دلالت می کنند.
مویّد اول: با بررسی روایاتی که درباره تحریم بردن نام امام زمان(ع) وارد شده است به این رهیافت می رسیم که علّت تحریم افشای نام ایشان، شناسایی امام زمان(ع) توسط حکومت وقت و در نتیجه به خطر افتادن جان شریف ایشان بوده است. لذا حرمت نام بردن اسم امام(ع) فقط مخصوص همان زمان بوده است.
شیخ حر عاملی در کتاب گران سنگ خود، وسائل الشیعه بابی به نام «تحریم تسمیة المهدی(ع) و سائرالأئمة(ع) و ذکرهم وقت التقیه و جواز ذلک مع عدم الخوف»11 دارد. که در این باب احادیثی را که بر حرمت نام بردن اسم امام(ع) دلالت دارند آورده است و از آنها علّت حرمت را خوف و ترس از ظالمان استنباط کرده است. و در بقیه زمانها که نام بردن اسم حضرت تهدیدی را در پی ندارد، حکم به جواز کرده است.
از جمله آن روایات، حدیثی است که از محمد بن عثمان العمری، یکی از نواب خاص حضرت(ع) سؤال شده که:
آیا امام زمان(ع) را دیده ای؟ فرمود: به خدا سوگند آری. بعد از آن از او پرسیدند: و اسم حضرت چیست؟ محمد بن عثمان گفت: بر شما حرام است که از نام حضرت سراغ بگیرید و این حکم را نه از جانب خود می گویم بلکه حکمی است از طرف امام عصر(ع) چون سلطان (حاکم وقت) چنین پنداشته که امام حسن عسکری(ع) از دنیا رفته و جانشینی تعیین نکرده است. پس هنگامی که اسم ایشان شایع شود سراغ امام(ع) را می گیرد. پس از خدا بترسید و در این باره سؤال نکنید.12
بنابراین تأکید از نام نبردن امام(ع) برای ناشناس ماندن ایشان و اختفای محل ایشان از حکومت طاغوت وقت بوده است. و این تأییدی است بر اینکه علّت غیبت نیز ترس از حکومت ظالمان و حفظ جانشان بوده است. در آن زمان اختناق سیاسی به قدری بوده است که حتی سؤال از نام آن حضرت نیز حرام شده است. لذا غیبت کاملاً یک حرکت عقلانی و سیاسی بوده است.
البته نام بردن اسم امام(ع) علاوه بر اینکه برای امام خطر داشته است برای شیعیان نیز خطر داشته است.13 لذا بعضی از علمای معاصر منع نام بردن اسم حضرت(ع) را دائر مدار خوف بر امام(ع) یا خودمان دانسته اند.
مؤید دوم: احادیثی که درباره محل سکونت امام زمان(ع) وارد شده است به دو دسته تقسیم می شوند: یک دسته از روایات محل سکونت امام(ع) را دور از شهر و جایی که کسی در آنجا زندگی نمی کند؛ مثل کوهها و بیابانها دانسته اند. برای نمونه امام زمان در نامه ای به شیخ مفید ـ که گویا نگران حال آن حضرت(ع) بوده است ـ چنین نوشته اند:
... اکنون در قله کوهی در مکانی ناشناخته سکونت داریم که اخیرا به خاطر افرادی بی ایمان به ناچار از منطقه ای پر درخت به اینجا آمده ایم و به همین زودی از این محل به دشتی هموار که چندان از آبادی دور نباشد خواهیم رفت.14
در این روایت علّت تغییر مکانشان را فرار از دست ظالمان اعلام کرده اند. به هر حال محل سکونت امام دور از شهر و اجتماع مردم بیان شده است.
دسته دیگری از روایات، محل سکونت امام زمان(ع) را در بین مردم، اما به گونه ای که شناخته نمی شوند، دانسته اند. امام صادق(ع) امام زمان(ع) را به حضرت یوسف(ع) تشبیه نموده و می فرمایند:
امام غایب میان آنها گردش می کند و در بازارهای آنها راه می رود و پا روی فرش آنها می نهد، در حالی که آنها او را نمی شناسند تا آنکه خدای عزّوجلّ، به او اجازه دهد که خود را به آنها معرفی کند... .15
البته در این روایات بر ناشناخته ماندن امام(ع) تأکید شده است. یعنی اگرچه در بین مردم هستند ولی به خاطر گمنام بودن، کاملاً از دست ظالمان در امنیت به سر می برند.
جمع این دو دسته روایات بر این است که دسته اول روایات محل سکونت امام را در سالهای اول غیبت تعیین کرده اند؛ یعنی چون امکان شناختن حضرت(ع) توسط حکومت وقت بوده است لذا کاملاً دور از دسترس آنها و مردم زندگی می کرده اند ولی بعد از گذشت سالهای متمادی که شناختن امام منتفی شده است امام در بین مردم زندگی می کنند و این مضمون روایات دسته دوم است. به هر حال همه روایات بر اختفای حضرت از ظالمان و ناشناخته ماندن ایشان تأکید کرده اند؛ یعنی مسأله اصلی حفظ جان مبارکشان از دست حکومتهای طاغوت بوده است و ایشان با رعایت این اصل محل زندگی خود را تعیین می کنند. بنابراین، این روایات نیز به گونه ای علّت غیبت و اختفای امام زمان(ع) را حفظ خون مبارکشان می دانند.
مؤید سوم: بعضی از شیعیان با توجه به محبتی که به امام زمان(ع) دارند، همواره در جست وجوی حضرت بوده اند و سعی کرده اند به زیارت ایشان نائل شوند. ولی بسیاری از آنها توفیق حضور نیافته اند.
با بررسی روایاتی که در این زمینه وارد شده است به این نتیجه می رسیم که علّت ندیدن امام زمان(ع) به خاطر پنهان ماندن مکان و امنیت امام زمان(ع) بوده است. لذا به یکی از شیعیان که در جست وجوی امام خسته شده بود از طرف امام(ع) توسط حسین بن روح، یکی از نائبان خاص حضرت(ع) نامه ای رسید که در آن نوشته شده بود:
هر کس کنجکاو شود پس حتما به جست وجو برخیزد و هر که به جست وجو برخیزد، دشمنان را راهنما شود و هر که دشمنان را راهنما شود، جان مرا به خطر انداخته است و هر که جان مرا به خطر اندازد، حتما مشرک خواهد بود.16
لذا علّت به حضور نرسیدن شیعیان به محضر امام(ع) همان مخفی ماندن و ناشناس ماندن آن حضرت(ع) است؛ چرا که اگر شناخته شوند جان شریفشان تهدید می شود و حال آنکه خداوند اراده کرده است امام(ع) را برای فرج مستضعفان ذخیره کند. پس علت ندیدن امام(ع) خوف از ظالمان و در امان ماندن ایشان است.
البته بسیاری از علماء تصریح به این علّت غیبت کرده اند. شیخ مفید(ره) می فرماید:
امام زمان(ع) در تقیه و ترس زندگی می کنند چون ظالمان ریختن خون مبارکش را مباح می دانند... .17
شیخ طوسی نیز فرموده است:
لاعلة تمنع من ظهوره إلاّ خوفه علی نفسه من القتل.18
تنها علتی که مانع از حضور حضرت شده است ترس از قتل امام(ع) می باشد.
در جایی دیگر فرموده است:
از جمله اسبابی که قطع داریم موجب غیبت امام(ع) شده است ترس بر قتل امام می باشد. پس هنگامی که بین امام و مرادش (اقامه امامت) حائل شدند وجوب اقامه امامت ساقط می شود و هنگامی که بر جانش خوف داشته غیبت بر امام(ع) واجب شد و مخفی شدن بر امام لازم گردید، همانطور که رسول اکرم (ص) یکبار در شِعب و بار دیگر در غار مخفی شدند.
ب) علت غیبت امتحان شیعیان است: امام کاظم(ع) فرمودند:
صاحب الامر(ع) چاره ای جز غیبت ندارد. به طوری که گروهی از مؤمنان از عقیده خویش بر می گردند. همانا غیبت امام(ع) امتحانی است از طرف خداوند که بندگانش را بوسیله آن آزمایش می کند.19
چرا امام زمان(ع) چاره ای جز غیبت ندارند؟ غیبت را چه کسی بر امام(ع) تحمیل کرده است؟ این حتمیت غیبت برای چیست؟ مسلما نمی توان گفت که خداوند وسیله ای جز غیبت برای امتحان شیعیان نداشته است؛ چرا که هر واقعه ای می تواند وسیله ای برای آزمایش بندگان باشد. اما این ناگزیری از غیبت نیز نمی تواند از جانب شخص امام(ع) باشد؛ چرا که در این صورت باید قصوری و تقصیری را در شخص امام زمان(ع) فرض کرد و چنین فرضی با معصوم بودن امام(ع) ناسازگار است. پس باید بگوییم که انسانها و مردم غیبت را بر امام زمان(ع) تحمیل کرده اند. یعنی خداوند متعال اراده کرده است که انسان را با گذر از میدان انتخاب و اختیار، به تکامل برساند و این میدان نبرد به قدری خطیر و وسیع می باشد که شامل تحمیل غیبت بر امام(ع) و حتی شامل تحقق و تعجیل ظهور نیز می شود.
در حدیث فوق، غیبت، وسیله ای برای آزمایش مؤمنین شمرده شده است. اما تنها غیبت امام(ع) وسیله آزمایش شیعیان نیست، بلکه ظهور حضرت(ع) نیز آزمایشی بزرگ برای شیعیان می باشد. توضیح اینکه اغلب افراد گمان می کنند که خداوند متعال فقط با ناملایمات و شرور و گرفتاریها انسان را آزمایش می کند ولی با بررسی آیات و روایات می فهمیم که انسان با نعمتها و حسنات و لذات نیز آزمایش می شود. لذا هنگامی که حضرت سلیمان(ع) با یک چشم برهم زدن تاج و تخت ملکه سبا را نزد خویش حاضر دید و به عظمت قدرتی که خداوند به او عطا کرده است آگاه شد، فرمود:
این از فضل پروردگار من است تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می آورم یا کفران می کنم.20
و نیز خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
و نبلوکم بالشر و الخیر فتنة21
شما را به بدیها و خوبیها آزمایش می کنیم.
بنابراین همانطور که مصیبت فراق امام زمان(ع) برای ما آزمایشی بزرگ است حضور و ظهور حضرت(ع) نیز آزمایش عظیمی برای ماست. یعنی در غیبت امام(ع) با صبر بر این مصیبت و تثبیت ایمانمان و تبلیغ تشیّع و زمینه سازی برای ظهور آزمایش می شویم، همانطور که در حضور آن حضرت(ع) با جهاد در رکاب ایشان و حمایت از حکومت امام(ع) آزمایش خواهیم شد. نتیجه اینکه غیبت امام زمان، همانطور که در حدیث به آن اشاره شده است، گرچه وسیله ای برای آزمایش شیعیان است، ولی علّت برای غیبت نمی تواند باشد. شیخ طوسی در نقد این علت می فرماید:
علت صدور اخباری که درباره امتحان شیعه هنگام غیبت حضرت(ع) وارد شده است اطلاع دادن از دشواریها و سختیهایی است که اتفاق می افتد، نه اینکه خداوند متعال، امام(ع) را غایب نموده است که این مشکلات پیش آید (تا بندگان آزمایش شوند) چگونه خداوند اراده چنین کاری را می کند در حالی که [در غیبت امام(ع)] مؤمنین از طرف ظالمان، مورد ستم قرار می گیرند و اگر خداوند چنین اراده ای کند، گناه و معصیت خدا محسوب می شود، پس خداوند متعال چنین اراده ای را نمی کند بلکه سبب غیبت همان خوف و ترس است.22
