در گذشته پاسخ هایی که بزرگان و دولتمردان ذیل سؤال ها و درخواست ها می نگاشتند، «توقیع » خوانده می شد . امضاء کردن نامه و فرمان و نشان کردن برنامه و منشور نیز از دیگر معانی توقیع شمرده شده است . (1)
توقیع نویسی از دیرباز بین فرمانروایان رواج داشته است . در آثار به جای مانده از گذشتگان، موارد بسیاری از توقیعات به چشم می خورد .
در متون دینی و کتاب های روایی و فقهی و تاریخی شیعه، بخشی از دست نوشته های ائمه اطهار باعنوان توقیعات ذکر شده است که بیش تر آن ها به واپسین پیشوای شیعیان، امام عصر (ع)، اختصاص دارد . شمار توقیعات آن حضرت به اندازه ای است که واژه «توقیع » به ندرت درباره دیگر امامان به کار می رود . دلیل این نوع ارتباط حضرت با خواص یارانش را می توان در فلسفه غیبت جست و جو کرد . با آغاز غیبت صغرای حضرت مهدی (ع)، صدور توقیع و نامه تنها راه هدایت شیعیان به شمار می آمد .
البته نحوه صدور توقیعات و چگونگی ارتباط سفیران چهارگانه حضرت حجت (ع) در طول غیبت صغرا فاش نگردیده است; ولی بی تردید توقیعات از طرف خود حضرت و در بسیاری از موارد، به خط شریف وی صادر شده است . جمعی از محدثان بزرگ و وکلای حضرتش که خط وی را می شناختند، بر درستی این سخن گواهی داده اند . (2)
افزون بر این، همراهی برخی توقیعات با گونه ای اعجاز، اطمینان به صدور آن از طرف حضرت بقیة الله (ع) را فزونی می بخشید; برای نمونه، شیخ طوسی در کتاب الغیبه می نویسد: محمدبن فضل موصلی شیعه بود ولی نیابت حسین بن روح (سفیر خاص حضرت مهدی (ع)) را قبول نداشت . او با یکی از دوستانش به نام «حسن بن علی بن وجنا» بحث می کند و قانع نمی شود و سرانجام تصمیم می گیرند صحت نیابت حسین بن روح را بیازمایند . بدین منظور، کاغذی سفید آماده می کنند و با قلمی نوک تیز - بی آن که آن را در مرکب فرو برند - بر کاغذ چیزی می نویسند . پس آن رامهر کرده، توسط خدمتکار نزد حسین بن روح می فرستند .
ظهر همان روز، در حالی که محمد بن فضل مشغول غذا خوردن بود، جواب نامه را دریافت کرد که فصل به فصل با مرکب نوشته های ناپیدای وی را پاسخ گفته بود . محمد بن فضل که سخت تحت تاثیر قرار گرفته بود، همراه حسین بن وجنا دمت حسین بن روح شتافت و عذرخواهی کرد . (3)
با توجه به این که در طول مدت نیابت سفیران چهارگانه این توقعیات به طور یکنواخت ظاهر می گشت، مردم به صدور آن ها از شخص امام (ع) یقین داشتند و افراد فرصت طلب و مغرض راه سود جویی نمی یافتند .
البته توقیعات آراسته به خط امام را تنها افراد خاص و مورد اعتماد می دیدند . این گروه پس از رونویسی یا به خاطره سپردن مضمون توقیع، آن را به مخاطبان و شیعیان انتقال می دادند . اگر چه برخی از توقیعات نیز، به اقتضای مصلحت، میان شیعیان منتشر می شد .
بنابراین، همه توقیعات حضرت مهدی (ع) تنها توسط نواب خاص آن حضرت برای افراد ظاهر می گشت و ارتباط کتبی با حضرتش تنها از طریق آن ها انجام پذیر بود . به گونه ای که حتی وکلای امام - افرادی که به دستور حضرت رابطه میان نواب و مردم بودند - نامه های خود و دیگر افراد را نزد نایب امام می فرستادند و از او پاسخ دریافت می کردند . این امر از ادعاهای بی اساس جلوگیری می کرد و راه هر گونه سودجویی را بر فرصت طلبان می بست .
جمعی از دانشوران توقیعات را به زمان غیبت صغرا منحصر ندانسته، پس از این دوره نیز نامه هایی چند به آن حضرت نسبت داده اند . مرحوم طبرسی در کتاب احتجاج دو نامه از حضرت مهدی (ع) نقل کرده است . این نامه ها توسط شخص مورد اعتمادی که نامش ذکر نشده، به شیخ مفید رسیده است . همچنین برخی از معاصران پیامی راکه توسط شیخ محمد کوفی شوشتری از سوی آن حضرت برای مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی نقل شده، در شمار توقیعات ذکر کرده اند . (4)
درباره توقیعات قطعی، روش نایبان خاص حضرت مهدی چنان بود که پرسش ها و تقاضاهای مراجعه کنندگان را در ورقی می نوشتند و جواب آن ها را حداکثر ظرف سه روز یکجا دریافت می کردند . (5) البته گاه جواب سؤالات شفاهی گفته می شد و در پاره ای از موارد - به جهت مصلحتی که حضرت می دانستند - اصلا پاسخ داده نمی شد . ناگفته پیدا است، گاه امام (ع) بی آن که سؤال و تقاضایی در کار باشد، برای نایبانش یا برخی از نیکان نامه می نوشت . این توقیعات زمان خاصی نداشت و بر اساس نظر شریف حضرتش صادر می شد .
چنان که اشاره شد، موضوعات مندرج در توقیعات گستره ای بس وسیع داشت . فهرست اجمالی آن ها بدین قرار است .
الف) مباحث عقیدتی: در زمینه های مختلف توحید، نبوت، امامت، معاد و غیره .
ب) مباحث اجتماعی: شامل مسائل اخلاقی، تربیتی واقتصادی و مشکلات مالی .
ج) وظایف و تکالیف شیعیان در عصر غیبت: بخشی از توقیعات چگونگی توجه به خداوند و ایجاد زمینه های خودسازی، چگونگی ارتباط با آن حضرت و پیروی از وی و روش کسب آمادگی برای بر پایی حکومت عدل جهانی حضرتش را بیان می کند .
د) احکام و مسائل فقهی: احکام نماز، روزه، حج، نذر، خمس، ازدواج و . . . که شیعیان بدان نیاز داشتند، در بخشی از توقیعات بیان شده است . (6)
ه) مطالب شخصی: قسمتی از توقیعات به درخواست های شخصی افراد مانند نام گذاری فرزند، انتخاب دوست، اجازه مسافرت و غیره اختصاص دارد . (7)
و) امور مربوط به نواب و وکلا و مدعیان دروغین و منحرفان (8) : امام (ع) در شماری از توقیعات به نصب و تایید نواب و وکلایش پرداخته، تزویر مدعیان دروغین را افشا و منحرفان را طرد و لعن کرده است .
ز) دفع خطر از نیکان و شیعیان: گاه توقیع تنها برای دفع خطر از شیعیان صادر می شد . این کار به ویژه در عصری که حاکمان ستمگر در جهت شناسایی و نابودی شیعیان می کوشیدند، بسیار سودمند بود . برای نمونه، نزد خلیفه عباسی گروهی را که در شمار وکیلان امام غایب (ع) جای داشتند، به نیابت و وکالت امام مهدی (ع) متهم کردند . وی، برای شناسایی و دستگیری آنان، دستور داد افراد ناشناسی پول هایی نزد آنان برند و آن را از اموال امام (ع) بخوانند . اگر کسی از آن ها چیزی پذیرفت، بی درنگ دستگیر شود .
در این هنگام، از طرف حضرت مهدی (ع) خطاب به همه وکلا توقیعی صادر شد . در این توقیع آمده بود: وکلا از هیچ کس چیزی نپذیرند و خود را بی اطلاع نشان دهند . (9)
همه توقیعات حضرت مهدی (ع) در کتابی ویژه گردنیامده است; ولی در منابع اولیه حدیثی و تاریخی شیعه مانند کافی، کمال الدین، ارشاد وغیبت طوسی و نیز مجموعه های بزرگ حدیث و کتب معتبر متاخرین مانند بحارالانوار، وسائل الشیعه وافی، مستدرک الوسائل، الصحیفة المهدیه توقیعات بسیاری ذکر شده است . در عصر حاضر نیز آثاری ارزشمند در این زمینه انتشار یافته است .
در پایان اشاره به بخشی از توقیعی که به نام اسحاق بن یعقوب صادر شده، سودمند می نماید:
«. . . در خصوص علت غیبت سؤال کرده بودید . خداوند متعال در قرآن کریمش می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می کند، مپرسید .
. . . وقتی قیام می کنم بیعت هیچ یک از گردنکشان و طاغوت های زمان را برگردن ندارم .
اما وجه استفاده و انتفاع از وجود من در زمان غیبت همانند استفاده از خورشید است آن هنگام که ابرها آن را از دیدگان پوشیده اند .
آگاه باشید، وجود من موجب امنیت اهل زمین است; آن گونه که ستارگان سبب امنیت اهل آسمانند . . . (10)
