گونه شناسی تشرفات

از آیت الله سید محمد هاشمی گلپایگانی، فرزند مرحوم آیت الله العظمی سید جمال هاشمی گلپایگانی نیز نقل شده که در عالم رؤیا، در محضر پدرشان، مشرف به محضر امام(ع) می شوند و آن حضرت(ع) می فرمایند: «از علائم ظهور، فقط نشانه های حتمی مانده است و شاید آنها نیز در مدتی کوتاه به وقوع بپیوندند. پس بر شما باد که برای فرج دعا کنید».

اشاره:

در گسترة ملاقات کنندگان بافضیلتی که به این شرافت دیدار امام(ع) وصول پیدا کرده اند، عالمان و رهبران دینی را می بینیم که به ویژه در مواقع اضطرار عالم اسلام، خصوصاً شیعیان آنگاه که همة امیدها منقطع و تلاش ها بی ثمر مانده، با توسّل به حجت پروردگار و صاحب امرشان، از گرداب هلاکت و نابودی به ساحل امن و امان رهایی یافته اند. در این نوشتار، در پی آن هستیم که انواع و گونه های این تشرفات را بر مبنای اشارات و رهنمودهای امام زمان(ع) به تشرف یافتگان مورد بررسی قرار دهیم.

تشرفات عالمان و رهبران دینی

در غیبت طولانی مدت امام شیعیان(ع)، چه بسیار عالمان دینی و رهبرانی از امت که به صورت پنهان، یا آشکار از وجود ملجأ و پناه صاحب امر خود در این انجام وظیفة هدایت و انسان سازی که از سوی امام(ع) بدان مکلّف و مسئول شده اند، بهره ها گرفته اند. از میان این همه، آنچه مورد توجه نگارنده می باشد، دیدارهایی است که شهرت پیدا کرده و از سوی افراد موثق و مورد اعتماد نقل گردیده است. اکثر قریب به اتفاق این تشرفات را می توان در عناوین کلی زیر دسته بندی کرد:

1. حمایت از عقاید تشیع و اتمام حجت بر منکران و مخالفان آن؛ 2. معرفی عالمان مورد اعتماد به عنوان رهبران مردم؛ 3. ارشادات علمی، اعمّ از راهنمایی های کلّی و اجمالی، یا همراه تعیین مصداق؛ 4. تعیین نحوة سلوک و ارتباط عالمان با مردم؛ 5. بیان ادعیه و راه های توسل و ارتباط معنوی با امام(ع) یا ارتباط از طریق آن حضرت با پروردگار.9 اینک به تفصیل، به توضیح هر یک از این عنوان ها می پردازیم.

1. حمایت از تشیع و اتمام حجت بر مخالفان

امام زمان(ع) در مواقع مختلف و بنا به اقتضای زمانی و موقعیتی، با توجه به نقش و رسالت تکوینی و تشریعی شان، به دفاع از کیان مذهب حقّه و پیروان آیین الهی عصر اقدام نموده اند و در برخی موارد به نحوی حجت را بر طالبان راه نجات، اتمام گردانیده اند. این حمایت ها، گاه از طریق تعلیم روش بحث و پاسخ پرسش های مخالفان مذهب امامیه ـ مانند: پاسخ به سؤالات عبدالله سعد قمی در تشرف به محضر امام(ع) در سنین طفولیت آن حضرت(ع) ـ ، تأیید و تمجید از مبارزة در راه حق علیه باطل، در نامة حضرت(ع) به شیخ مفید(ره)، هدایت بحرالعلوم یمنی در تشرفی که به واسطة مرجع وقت شیعیان، آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی به محضر امام(ع) پیدا کرد و ایمان آوردن و گرویدن وی به همراه گروه فراوانی از مقلّدان و پیروانش در یمن به تشیّع، پیام تشکرآمیز حضرت نسبت به مرجع وقت شیعیان آیت الله العظمی بروجردی از طریق آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی(ره)10؛ تأیید اظهار مخالفت علنی آیت الله شیخ مرتضی حائری(ره) با پیشنهاد ضدّ اسلامی یکی از نمایندگان زن مجلس در دوران پهلوی از طریق تبسم شیرین و محبت آمیز امام(ع) در عالم رؤیا و موارد دیگری از این قبیل.

2. معرفی عالمان مورد اعتماد به عنوان وکیل امام(ع) و رهبر مردم

علاوه بر توقیع مشهور امام عصر(ع)، در پاسخ به اسحاق بن یعقوب کلینی، که طیّ آن، فقیهان و صاحبان قوة اجتهاد و استنباط را به عنوان حجّت و نمایندة عامّ خود و مردم تعیین فرمودند11، آن حضرت(ع) در طول دوران غیبت، از راه های مختلف، مراجع تقلید را به عنوان وکلای (عام) خود، تأیید نموده اند. این امر در مواردی به صورت تأیید طریق اجتهاد و زعامت امور دینی، تحت عنوان امانت امام زمان(ع)، یا به صورت معرفی موردی بزرگانی همچون آیات عظام: میرزای بزرگ شیرازی، سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ بزرگ انصاری، شیخ عبدالکریم حائری، آیت الله بروجردی و دیگران به عنوان وکیل خویش در تشرفات افراد و شیعیان مورد اعتماد بوده است.12

از جمله در تشرف معروف حاج علی بغدادی، آیت الله محمد حسین کاظمینی را که حاجی بغدادی وجوهات شرعی و سهم امام را به وی پرداخت نموده و در تشرف شیعه ای اهل قطیف که مرحوم آیت الله ملاعلی همدانی آن را از آیت الله آقاضیاء عراقی نقل کرده است، آن حضرت(ع)، میرزای شیرازی را وکیل خود معرفی نمودند. در تشرف دیگری که برای شیخ مرتضی انصاری یقین آور بود، نظر مبارک امام زمان(ع) مبنی بر مجتهد بودن آن مرجع جلیل القدر آشکار گردید و پس از آن بود که وی حاضر به قرار دادن رسالة عملیه اش در دسترس مردم شد.

همچنین آن حضرت(ع) در تشرف مرحوم آیت الله عبدالنبی اراکی(ره) که خود را مجتهد اعلم می دانست و پس از انجام اعمال خاصی، توفیق آن را یافت که محضر امام(ع) را دریابد، به وی ابراز می فرمایند که آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی وکیل (نماینده)شان می باشد. آن مرحوم، به دنبال دانستن این موضوع، از ادعای خود صرف نظر می نماید.

3. راهنمایی های علمی

امام زمان(ع) از آن جهت که خزانه دار علم بی منتهای الهی و پیشوای شیعیان هستند، در مسائل و مشکلات علمی نیز، هیچ گاه آنان، به ویژه عالمانشان را از یاد نبرده و از طرق مختلف، راه حل مسائل دشوار را به ایشان می نمایانند. در این مورد، اتفاقات فراوانی نقل شده است که به عنوان نمونه به مصادیقی از معروف ترین آنها اشاره می شود: پاسخ به مسائل علامه بزرگ آیت الله سید مهدی بحرالعلوم در تشرفاتی که در سرداب مطهر،13 در مسیر زیارت کربلای معلّا پیرامون ثواب زیارت سیدالشّهدا(ع) داشتند، پاسخ به سؤالات شیخ مرتضی انصاری،15 راهنمایی مرحوم آیت الله سید احمد مقدس اردبیلی در مسجد کوفه،16 پاسخ به سؤال علامه حلّی در مسیر کربلای معلّا،17 تصحیح فتوای شیخ مفید(ره) و صدور این توقیع سرنوشت ساز از جانب امام(ع) برای وی که:

«بر شماست که فتوا دهید و بر ماست که نگذاریم شما در خطا واقع شوید».18

مرحوم مقدس اردبیلی که بزرگان در طهارت باطنی و صداقتش تردیدی ندارند، بنا به آنچه در منتهی الآمال آمده، گفته است:

«بسا اوقاتی که مسئله ای بر من مشتبه می شود، شبانه نزد قبر امیرالمؤمنین(ع) می روم و با ایشان تکلّم می کنم و جواب می شنوم، امّا امشب مرا نزد فرزندش حضرت مهدی(ع) فرستاد...، ایشان جواب فرمودند و اکنون به نجف بازمی گردم».19

شیخ انصاری در پاسخ به اصرار یکی از شاگردانش که ماجرای تشرف و گفت وگوی ایشان را شنیده بود، می گوید:

«گاهی برای رسیدن به خدمت امام عصر(ع) اجازه پیدا می کنم و در کنار خانه ای که تو آن را پیدا نخواهی کرد، می روم و «زیارت جامعه» می خوانم، چنانچه اجازة ثانوی برسد، به خدمت آن حضرت شرفیاب می شوم و مطالب لازم را از آن بزرگوار می پرسم و یاری می خواهم و باز می گردم».20

علاوه بر این موارد، راهنمایی های شخصی برخی از عالمان دربارة مسائل فردی شان همچون: تشرف آیت الله مرعشی نجفی و تعیین تکلیف در امور بسیار مهم سیاسی ـ اجتماعی نظیر: فتوای تحریم تنباکو، جنبش مشروطیت و انقلاب اسلامی ایران.

دربارة اذن صدور فتوای تحریم تنباکو به میرزای شیرازی؛ خود وی در پاسخ به اعتراض آیت الله فشارکی می گوید:

«مدت هاست که در فکر آن [صدور حکم تحریم] بودم و در این مدت، جهات مختلف این فتوا را بررسی کردم تا اینکه دیروز به نتیجة نهایی رسیدم و امروز به سرداب غیبت رفتم تا از مولایم امام زمان(ع) اجازة حکم را بگیرم و آقا نیز اجازه فرمودند و امروز قبل از آمدن شما حکم را نوشتم».21

دربارة رؤیای مرحوم آیت الله نائینی ـ از مراجع تقلید ـ که در آغاز، از موافقان جنبش مشروطیت بودند و آن را در مقابل روش سلطنت، پسندیده می دانستند، از قول خودشان در کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة چنین نقل شده است که:

«چند شب قبل، در عالم رؤیا خدمت مرحوم آیت الله آقای حاج میرزا حسین تهرانی(ره)... مشرف شدم و مسائلی را از ایشان پرسیدم که همه را از زبان مبارک حضرت ولی عصر(ع) پاسخ دادند. پس از پایان آنها، دربارة مشروطه پرسیدم. حاصل عبارت این جواب بود:

«حضرت(ع) فرمودند: مشروطه، اسمش تازه است، مطلب که قدیمی است. ...»

بعد این عبارت را گفت:

«حضرت فرمودند: مشروطه مثل آن است که کنیز سیاهی را که دستش هم آلوده باشد، به شستن دست وادارش نمایند».

به نظر مرحوم نائینی، سیاهی کنیز، اشاره به غصب بودن اصل حکومت به جای امام زمان(ع) از جانب غیرمجتهدان و آلوده بودن دست آن، اشاره به غصب زائد (یعنی نظام سلطنت) است که به وسیلة مشروطیت برطرف می شود.22

از جمله راهنمایی ها و عنایات امام زمان(ع) در مورد انقلاب اسلامی ایران، دستور آن حضرت(ع) به شکستن فرمان حکومت نظامی دولت ملی (بختیار) در شب 22 بهمن 1357 است. آیت الله خزعلی گفته است:

«22 بهمن 57 یوم الله بود. واقعاً ما در معرض کشته شدن بودیم. فقط ندای ولی عصر(ع) به داد ما رسید. فردی که الآن زنده است، پیام برد به دبیرستان علوی گفت: «حضرت مهدی(ع) می فرمایند: در خانه نمانید. اگر ماندید، کشته می شوید». لذا امام(ره) خیلی محکم فرمود: در خانه نمانید. آقای طالقانی به امام عرض کرد: آقا! مردم را درو می کنند. اینها عصبانی هستند، آخرِ کارشان است. امام فرمودند: باید بیرون بریزند. ایشان (آقای طالقانی) خیلی اصرار کرد. امام(ره) فرمود: اگر پیام از جای دیگر باشد باز [بر] سر حرف خود ایستاده اید؟ [آقای طالقانی] گفت: چشم، تسلیم هستم».23

و به نقل آقای مرتضایی فرد، در کتاب برداشت هایی از سیرة امام خمینی(ره)، امام گفته بود: «شاید این حکم از طرف امام زمان(ع) باشد».24

4. اجماع؛ جلوة هدایت امام(ع)

از دیگر شواهدی که مبنی بر حمایت علمی امام از جامعة تشیع در عصر غیبت می توان ذکر کرد، اجماع است. یعنی عالمی، سخنی را از امام(ع) شنیده و آن را به خاطر اینکه تکذیب نشود، در قالب اجماع بیان کرده است. محقق تستری در کشف القناع برای اثبات اجماع و گونه های آن می نویسد:

«برخی بزرگان و حاملان اسرار ائمه(ع) مسائلی را از امام عصر(ع) دریافت کرده اند و چون امکان اعلان آن نبوده با عنوان اجماع از نظر امام زمان(ع) یاد می کنند».25

5. دستور نوشتن کتاب

برخی از راهنمایی های امام(ع) در تشرفات واقع شده، سفارش و دستور به تألیف آثار مکتوب اعتقادی حول محور امامت و مهدویت است. از جمله معروف ترین این موارد می توان از تشرف مرحوم شیخ صدوق(ره) در حال استلام حجرالاسود به محضر آن حضرت(ع) یاد کرد. او، خود می گوید که:

امام(ع) به من فرمودند: «چرا کتابی دربارة غیبت تألیف نمی کنی که نگرانی و ناراحتی تو را برطرف کند؟»

عرض کردم: «یابن رسول الله، دربارة غیبت، کتابی نوشته ام».

امام(ع) فرمود: «آن شیوه را نمی گویم، بلکه هم اکنون کتابی دربارة غیبت تألیف کن و در آن غیبت های انبیا را یادآور شو».

شیخ می گوید: «... وقتی روز شد، مشغول تألیف کتاب کمال الدین و تمام النعمه شدم. و امر ولیّ خدا را امتثال نمودم».26

فرمان به نویسندة کتاب ارزشمند مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم که امام(ع) در عالم رؤیا به او امر فرمودند که این کتاب را به عربی بنگارد و نام آن را نیز شخصاً تعیین نمودند.27 (یعنی، پیمانه های کرامت در اثر دعا برای حضرت قائم(ع)) یا دستور امام(ع) به نوشتن کتاب کلمة الامام المهدی به نویسندة آن، شهید آیت الله سید حسن شیرازی که در زندان رژیم بعثی عراق، با آن حضرت(ع) عهد بسته بود که اگر از زندان آزاد شود، مجموعة فرمایشات، نامه ها، دعاها و زیارات حضرتشان را جمع آوری نماید.28

6. دستور بنای اماکن مقدس

از جمله فرمان های امام زمان(ع) در دیدار با آن محبوب قلب ها، فرمان به بنای اماکن خاصّ عبادی است. اماکنی که با دلایلی که خود از آن آگاهند، نزد خدای متعال از منزلت ویژه ای برخوردار بوده، موجب تقرّب بندگان به حضرت پروردگار و محبّت او می گردد.

به عنوان نمونه، از این گونه تشرفات می توان به تشرّف حسن بن مثلة جمکرانی و دستور امام(ع) مبنی بر ساخت مسجد امام زمان(ع) در جمکران و همچنین فرمان ساخت مسجد امام حسن مجتبی(ع) در شهر قم29 در تشرفی دیگر اشاره کرد.

7. تعلیم اعمال و ادعیة خاص

در برخی از تشرّفات صورت گرفته به محضر امام زمان(ع)، آن حضرت، اعمال و دعاهای ویژه ای را جهت توسل به پروردگار و نیز ارتباط با خویش، یا جهت حلّ مشکلات تعلیم فرموده اند، یا آنکه برخی از دعاهای موجود را تصحیح نموده اند.

از دستة اوّل می توان به این موارد اشاره کرد: بیان نماز و اعمال ویژة مسجد مقدس جمکران، نماز مقام امام زمان(ع) در حلّه و نعمانیه، نماز و زیارت شریف آل یاسین(ع)، نماز و دعای ویژه جهت گشایش امور تعلیم شده به ابوحسین (ابی البغل)، کاتب، نماز و دعای معروف استغاثه به حضرت مهدی(ع)، نماز حاجت امام(ع) در شب جمعه و نمازها و دعاهای بافضیلت دیگر که در کتب مربوطه، به ویژه صحیفة مهدیه گردآوری شده است.

در اهمیت و آثار نماز و اعمال مسجد مقدس جمکران، از آن حضرت(ع) چنین نقل شده که فرمودند: «هر کس این نماز را بخواند، مانند آن است که در بیت عتیق (کعبه) نماز گزارده باشد».30

یا آنکه در مورد نماز حاجت در شب جمعه به نقل از امام(ع) چنین آمده است: «... هیچ مرد و زن مؤمنه ای نیست که این نماز را بخواند و با این دعا با خلوص نیت دعا کند مگر آنکه درهای آسمان برای اجابت به سوی او گشوده می شود و در همان وقت و در همان شب هر حاجتی داشته باشد، برآورده می شود و این از فضل خداوند برای ما و مردم است».31

همچنین دربارة تأیید و تصحیح دیگر ادعیه و زیارات می توان به تأیید زیارت جامعة کبیره به وسیلة ایشان، به نقل علامه محمدتقی مجلسی، تصحیح این عبارت از دعای ندبه: «و عرجت بروحه إلی سمائک» به عبارت: «و عرجت به إلی سمائک» در تشرف آیت الله محمد حسن میرجهانی. علاوه بر مواردی که برشمردیم آن حضرت(ع) نسبت به دعای فرج نیز سفارش های متعددی نموده اند از جمله نویسندة مکیال المکارم، آیت الله موسوی اصفهانی(ره)؛ می نویسد: به نقل از یکی از برادران صالح مورد اعتماد خویش می نویسد:

آن حضرت(ع) فرمودند: «من برای هر مؤمنی که پس از ذکر مصائب سید الشهدا(ع) در مجالس عزاداری برای من دعا کند، دعا می کنم».32

8. توصیه های سلوکی به عالمان و رهبران دینی

امام زمان(ع) همچنان که چتر حمایت اعتقادی خویش را بر سر وکلای عامّ خویش در عصر غیبت گسترانیده اند و لحظه ای از توجه به مسائل شیعیان خود غافل نیستند، شرایط و لوازمی را در خصوص نحوة سلوک عالمان و رهبران دینی با مردم لازم شمرده اند. این مهم در توقیعات و بیانات آن حضرت(ع) در برخی از تشرفات و دیدارها آشکار است.

در تشرف معروف و مشهور ابن مهزیار، آنگاه که توفیق می یابد تا در خیمه گاه امام(ع) با آن حضرت دیدار نماید، امام(ع) از وی می پرسند: «ما شب و روز منتظر تو بودیم، چه چیزی دیدارت را از ما به تأخیر انداخت؟»

هنگامی که عرض می کند: کسی که راهنمای من به سوی شما باشد را نیافتم. امام(ع) فرمودند: «نه، بلکه شما مشغول مال اندوزی شدید، بر مؤمنان مستضعف ستم روا داشتید، صلة رحم را کنار نهادید و چه عذری دارید؟»34

امام(ع) در توقیعی به وسیلة شیخ محمد کوفی شوشتری، خطاب به مرجع وقت شیعیان، آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی می فرمایند: «به او بگو: خودت را برای مردم در دسترس قرار بده. محل نشستنت را در دهلیز خانه ات انتخاب کن [تا مردم سریع و آسان با تو ارتباط داشته باشند] و نیازهای مردم را برآور. ما یاری ات می کنیم».35

مرحوم آخوند ملاعلی همدانی(ره) نیز نقل کردند که پس از انجام عملی جهت شرفیابی به محضر امام(ع) در عالم رؤیا شیخ عبدالکریم حائری(ره) را می بیند که در یکی از خیابان های شهر راه می رفت و فقرای زیادی به دنبال ایشان می رفتند و از وی پول می گرفتند. در آن حال، نگاه شیخ به آخوند همدانی می افتد و می گوید: «من از طرف حضرت بقیـت الله، امام زمان(ع) دستور می دهم که به فقرا توجه نموده، آنها را دست خالی برمگردان».

مرحوم آخوند از همان وقت، به هر فقیری که از ایشان درخواست کمک می کرد، کمک می کردند و در پاسخ کسانی که از تأمین بودجة آن می پرسیدند، می گفتند: «من مطمئنم که امام زمان(ع) خودشان مسئول این بودجه هستند و این از برکت وجود آن حضرت است».36

همچنین آن حضرت(ع) در خلال تشرفات عالمان به محضر گرامی شان، آنان را از تمسک به شیوه ها و روش های علمی غیر از طریق اهل بیت(ع) منع نموده اند. از آن جمله در مکاشفه ای که در بیداری برای عالم جلیل القدر مرحوم آیت الله میرزا مهدی اصفهانی پس از توسّلات فراوان، در مورد پرسش از روش ها و مسلک های مختلف فلسفی و عرفانی واقع شد، چنین پاسخ فرمودند که: «جستجوی معارف، جز از راه ما خاندان [پیامبر]، مثل انکار نمودن ماست و خداوند مرا برپا داشته است و من حجت خدا ـ پسر حضرت عسکری(ع) ـ

هستم».37

آن مرحوم، بعد از آن، خود بر مبنای قرآن و اهل بیت(ع) روش علمی، سلوکی جدیدی را پایه گذاری کردند که محتوای آن نزد برخی از شاگردان وی موجود است.38

9. واگذار کردن برخی از مأموریت های ویژه

در جریان برخی از تشرفات و دیدارهای علما با امام(ع)، آن حضرت، علاوه بر مواردی که تاکنون بیان شد، مأموریت های ویژه ای را به ایشان واگذار نمودند. از جملة این مأموریت ها می توان موارد زیر اشاره کرد:

الف ـ فرمان به شیخ مرتضی انصاری مبنی بر ماندن در کربلا و انجام فرمان امام(ع): ناقل این جریان مرحوم آیت الله سید علی شوشتری، استاد اخلاق و عرفان شیخ است. وی نقل می کند که در یکی از سفرهایی که از نجف اشرف به کربلای معلّا مشرف شدند، به ترتیبی که خود می گوید، متوجه تشرف شیخ مرتضی به محضر امام زمان(ع) می شود و حضرت، ایشان را مأمور امری می فرمایند و تا آن امر به انجام نمی رسد، اجازة خروج شیخ را از کربلا صادر نمی فرمایند.

امّا پس از آنکه سید شوشتری از او دربارة آن امر سؤال می کند، ایشان پاسخ می دهد که از اسرار است.39

ب ـ فرمان به مرحوم آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی(ره) برای جلوگیری از خلع لباس روحانیان: مرحوم آیت الله حاج مرتضی حائری نقل کردند: زمانی که رضا شاه پهلوی، دستور داده بود همه لباس متحدالشکل (:کت و شلوار و کلاه پهلوی) بپوشند، و روحانیان به شرط ارائة مدرک، از این قانون معاف می شوند؛ مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی(ره) تا حدّ امکان از دادن مدرک دریغ نمی کرد. از این رو، یکی از علما در مورد این امر، به آن مرحوم اعتراض کرد و گفت که این کار باعث سست شدن اجازه های شما می شود. مرحوم اصفهانی در جواب می گویند:

دستور کتبی از امام زمان(ع) آمده است.

ج ـ نمونه های دیگر: همچنین دربارة موارد دیگر از این قبیل می توان به دستور امام عصر(ع) نسبت به احداث مسجد مقدس جمکران در عالم بیداری به حسن بن مثله جمکرانی و دستور مجدد آن حضرت(ع) به مرحوم قدرت الله لطیفی نسب، ـ مدیر هیئت امنای مسجد ـ در خصوص بازسازی و توسعة آن مسجد مقدس اشاره کرد. بنا به نقل مرحوم لطیفی(ره)، خود در این باره، امام(ع) ضمن دادن نقشة توسعه مسجد، از وی می خواهند که کار بازسازی را آغاز کند. همچنین در تشرفی دیگر، آن حضرت(ع) به مرحوم لطیفی امر می فرمایند که از مشهد به تهران بیاید و به تأسیس آموزشگاه های اسلامی اقدام کند.40

در مجموع، راهنمایی ها و ارشادات امام(ع) در ملاقات ها و دیدارها به گونه هایی که برشمردیم؛ جملگی مصادیقی از نحوة بهره گیری از وجوه امام غایب در عصر غیبت است و از طریق بررسی و تحلیل جامع آنها، معنای «خورشید پشت ابر» که در روایات بیان شده، آشکارتر می شود. چنانچه مشاهده می شود، رهنمودهای امام(ع) در تشرفات، همچون دیگر فرمایشات آن حضرت(ع) در توقیعات و پیام های مکتوب، نیازمند تحلیل های اجتهادی و فقهی ـ در سطوح فردی و اجتماعی ـ است.