رسالت مجمع تقریب و افق های آن

چکیده

در مسئله تقریب مذاهب، توجه به این نکته که آیات قرآن و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله تفسیرهای متعددی را بر می تابد، اختلاف مذاهب امری طبیعی خواهد بود و این اختلاف ها، اختلاف هایی موازی مکمل یکدیگر و در امور جزئی و متغیر است نه در مسائل کلی و ثابت. از آن جا که این گونه اختلاف ها از سوی بزرگان دینی پذیرفته شده و هر یک نظر دیگری را محترم می شمارد، شایسته است در بین مردم هم چنین شیوه ای ترویج گردد و برای عملی ساختن آن سه قشر لازم است مورد توجه جدی قرار گیرند: مبلغان، جوانان و زنان و با تربیت مبلغان کارآمد، جایگاه صحیحی برای جوانان و زنان نیز ترسیم گردد.

کلیدواژه ها: مذاهب اسلامی، ریشه های اختلاف، امور متغیر و ثابت، تفسیر متون دینی.

به نام خداوند بخشنده مهربان نیک ترین و نورانی ترین هستی.

درود و سلام بر بنده و پیامبر او برترین انسان و بر پیروان و ستارگان درخشان او تا روزی که آفتاب و ماه در گردشند.

سخن گفتن تقریب میان مذاهب اسلامی امروزه دو وجه دارد، یک وجه ساده و بسیط است که با عقل سالم برخوردار از نور الهی سازگار است و با اصل قرآنی و پیامبر مطابقت دارد، و یک وجه آن پیچیده است که خردمندان آن را نمی پذیرند. این مورد در معرض افزودنی های ناشی از تنش های سیاسی بر سر قدرت و خلافت و مربوط به کینه های اجتماعی خانوادگی و عشایری و قبیله ای و اختلاف های مالی و درآمدها و برخورداری از آن و اختلاف های اندیشه ای ناشی از غلو و افراطی گری و تکفیر و ایجاد نفرت بوده که طی قرون و اعصار روی هم انباشته شده است.

نگاه در این دو وجه و بازگشت به اصل قرآنی و سنت پیامبر برای شناخت وجه صحیح و سودمند برای مذاهب موجود در اسلام، بند نخست از بندهای رسالت این مجمع است و بر پایه معارفه میان مردم به عنوان یک هدف الهی ثابت قرار دارد. چنان که خداوند در این باره می فرماید: «یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا... (حجرات:13)؛ ای مردم ما شما را از نر و ماده آفریدیم و شما را ملل و قبیله هایی قرار دادیم تا با هم آشنا شوید».

معارفه بر مبنای اطلاق لفظ، بی تردید در برگیرنده بخش اندیشه و عقاید و مذهب است.

نیز این گفته خداوند است که: «تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ وَ لا تُسْئَلُونَ عَمّا کانُوا یَعْمَلُونَ» (بقره: 134)؛ آنها امتی در گذشته بوده اند آن چه کرده اند به آنها مربوط است و آن چه شما انجام می دهید به شما تعلق می گیرد و از کاری که آنها انجام داده اند شما بازخواست نمی شوید».

هم چنین این گفته خداوند است: «وَ الَّذِینَ جاوءُ مِنْ بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لإِِخْوانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونا بِالإِْیمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِینَ آمَنُوا... (حشر:10)؛ کسانی که پس از آنها آمدند می گویند: خدایا ما و برادران ما را که در ایمان از ما سبقت جسته اند بیامرز و در دل های ما نسبت به کسانی که ایمان آورده اند کینه قرار مده». پایبند بودن به دو اصل عظیم بر مبنای این گفته پیامبر اکرم است: «انی ترکت فیکم شیئین لن تضلوا بعدهما کتاب الله و سنتی (المستدرک علی الصحیحین؛ 1/173)؛ من دو چیز در اختیار شما قرار داده ام که اگر به آنها رجوع کنید گمراه نخواهید شد: کتاب خداوند و سنت من». نیز این گفته امام صادق علیه السلام است: «کل شی ء مردة الی کتاب الله و السنة و کل حدیث لایوافق کتاب الله فهو زخرف؛ همه چیز به خداوند و سنت پیامبر باز می گردد و هر سخنی که با کتاب خدا و سنت پیامبر وفق نداشته باشد سخنی باطل و بیهوده است».

سخن در زمینه مذاهب اسلامی بر دو گونه است: یک گونه مذهب گرایی را یک نیاز و ضرورت عقلی می داند و همان گونه که دکتر قرضاوی می گوید: مذهب یک ضرورت دینی و زبانی و بشری و جهانی است (ر.ک.: رسالة التقریب، 1998، ش 19 و 20: 219) چون مذهب در اصل خود بیان گر درک متون قرآن و حدیث پیامبر از سوی صاحب آن و راه اجرا و به کارگیری امر و نهی آن است. از آن جا که قرآن کریم و حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله طبق فرمایش حضرت علی علیه السلام «حمال اوجه» یعنی در برگیرنده چندین وجه است، طبیعی است که برداشت ها نسبت به مقاصد و معانی آنها متفاوت خواهد بود. گونه دیگر [سخن از مذاهب اسلامی به این دلیل] مذموم و نکوهیده است که ناشی از عصبیت عشایری و اندیشه ای و غلو و افراطی گری است و اختلافات مذهبی را اختلافات عمدی می داند که در مسائل ثابت و متغیر با هم متناقض می باشند. توجه به این دو صورت و بازگشت به اصل در معنای مذهبیت که اختلاف میان مذاهب باید اختلاف موازی و مکمل یکدیگر و در جزئیات و متغیرها باشد و نه در مسائل ثابت و عمومی، بند دوم از بندهای رسالت این مجمع را تشکیل می دهد. عمر بن عبد العزیز یکی از خلفای بنی امیه بود ولی این سمت و مقام وی، مانع عاقل بودن و موءمن بودن او نمی شد. من نیازی نمی بینم که درباره فضایل و مآثر ایشان سخن بگویم. در سرلوحه فضایل وی خودداری ایشان از گفتن چیزهایی بود که قبل از آن بنا به دستور خلفای پیشین روی منبرها گفته می شد. من تنها به ذکر یک قضیه کوتاه درباره ایشان اکتفا می کنم. روایت شده است شخصی از ایشان سوءال کرد کدامیک نزد تو بهترند عثمان یا علی؟ او جواب داد: «وای بر تو از من درباره دو مرد می پرسی که هر دو از من بهترند». حال در پرتو چنین چیزی آیا ما می توانیم این گفته را بپذیریم که منظور از شجره ملعونه در قرآن کریم شجره نسبت اموی است در حالی که قول خداوند را در پنج موضع قرآن کریم نادیده گرفتیم که می فرماید: «لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری؛ هیچ کسی گناه دیگری را به دوش نمی کشد». نیز از این گفته خداوند متعال غافل شده ایم که: «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ (زلزله: 7)؛ هر کسی که به اندازه مثقال ذره ای کار نیکو انجام دهد آن را خواهد دید». سخن در اختلاف موازی موجود میان مذاهب است که به تکامل و سرانجام به یگانگی و وحدت منتهی می شود، و سخن درباره اختلاف های عمدی میان مذاهب است که به برخورد با یکدیگر و تفرقه منجر خواهد شد (بند سوم از بندهای رسالت این مجمع).

اگر شیوه و روش فرعون در زمان او همان گونه که خداوند متعال می فرماید، چنین بوده است:

«إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الأَْرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً (قصص: 4)؛ همانا فرعون در زمین سر برافراشت و مردم آن را دسته دسته به تفرقه واداشت» و اگر روش فرعون ها در هر زمان و مکانی آن باشد مردم را دسته دسته کنند و آنها را به جان هم بیندازند، در این صورت رسالت این مجمع این است که شیوه و روش خود را به سوی وحدت و توحید قرار دهد و فرمان خداوند را اجرا نماید که می گوید: «إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِی شَیْ ءٍ (انعام: 59)؛ کسانی که دینشان را پراکنده کردند و دسته دسته شدند، تو را با آنها کاری نیست».

افراد بسیاری هنگامی که «لا اله الا الله » می گویند و نام واژه توحید را بر آن می گذارند، فکر می کنند که توحید برای خدای متعال است؛ در حالی که خداوند واحد و أحد است و تجزیه نگردیده تا جمع شود و پراکنده نگردیده تا به یگانگی برسد. بلکه مقصود از آن، وحدت امت قائل به آن است و توحید و وحدت بخشیدن به صف های دعوت کنندگان به آن است. هشت سال پیش خداوند به من این کرامت را بخشید که برای شرکت در دهمین کنفرانس وحدت اسلامی زیر نظر مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسلامی دعوت شدم. من در آن کنفرانس درباره «زمینه وحدت در تقریب بین مذاهب» سخن رانی کردم و در شرح جزئیات آن وحدت توحیدی مورد نظر به طور مفصل سخن گفتم که در این جا نیازی به تکرار آن نیست.

بند چهارم و پنجم و دهم را در مورد رسالت این مجمع می توان بدون زحمت از اساسنامه مجمع بیرون آورد، چنان که در فصل دوم ماده پنجم زیر عنوان هدف های مجمع نیز آمده است. من می توانستم این کار را انجام دهم و بندهای رسالت مجمع و هدف های آن را برایتان بازگو کنم که البته این کار نظیر آوردن خرما به هجر یا آب به ساحل رودخانه بردن است.

بنابراین به من اجازه دهید تعارف ها را کنار بگذارم و بگویم مسئله، مسئله تقریب مذاهب نیست، مسئله تقریب و نزدیکی میان پیروان مذاهب و زدودن تعصبات مذهبی افراطی کورکورانه موجود نزد این اتباع است که در پی متحول شدن اختلاف از خطوط موازی به خطوط متقاطع به وجود آمده است و از حالت اختلاف در فهم متون به عنوان یک پدیده صحیح مطلوب، به اختلاف فرقه ای نامطلوب و ویران گر تبدیل گردیده است. شاید مهم ترین مثال های آن سخن یاقوت حموی در «معجم البلدان» است که درباره عوامل خراب شدن شهر ری در قرن ششم و خالی شدن آن از ساکنانش سخن می گوید.

این مجمع رسماً در سال 1411 ق پایه گذاری شد و هدف خود را تقریب میان مذاهب قرار داد، در حالی که این هدف مدت های زیادی پیش از آن مطرح بود. ابو حنیفه نعمان می گفت قرائت حمد و سوره توسط پیشنماز در نماز جماعت، برای نمازگزاران مجزی و کافی است. پس از او امام شافعی نظر دیگری ارائه داد و گفت قرائت پیشنماز مجزی نیست و نمازگزاردن بدون قرائت باطل است. طبق روایات و اخبار شافعی در دیدار با ابویوسف شاگرد نعمانی درباره این مسئله گفت وگو کرد. ابویوسف گفت: چنان چه یک گروه از ما به دیدار سلطان برویم جایز است یا نه؟ شافعی گفت جایز است. ابو یوسف گفت خدا تو را بیامرزد، در نماز هم وضع به همین صورت است. اما درباره گفته شما دایر بر خواندن نماز به زبانی جز زبان عربی جایز نیست و چنان چه نمازگزار چنین کاری را انجام دهد نماز او باطل خواهد شد. خداوند متعال موءمنان رستگار را چنین توصیف می کند: «الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ (موءمنون: 2)؛ مسلمانان کسانی هستند که در نماز خود فروتن باشند» و فروتنی تنها با فهم معنی انجام می گیرد.

این هدف هم چنان در اندیشه و رفتار بسیاری از پیشنمازان و علما وجود دارد. شیخ دکتر احمد کفتارو مفتی سابق سوریه در یکی از سفرهای خود به ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی طی سخن رانی ای در دانشگاه تهران گفت: «اگر معنای تسنن عمل به کتاب خدا و سنت رسول الله باشد، همه ما اهل تسنن هستیم و تسنن به گروهی اختصاص ندارد و چنان چه شیعه به معنای دوستی اهل بیت و رسول الله و جانبداری از آنها باشد، همه ما شیعه خواهیم بود و مسلمانی که شیعه نشود مسلمان نخواهد بود.»

اجازه دهید که بگویم: در از هم فاصله گرفتن به بهانه مذهبیت، از نظر علما و نخبگان دانای مردم مشکلی وجود ندارد، بلکه مشکل نزد خود مردم است. از این رو همه همایش ها و کنفرانس ها و گردهمایی هایی که حضور و مشارکت در آن به نخبگان محدود شود، نقش فعالی در تحقق هدف ما در تقریب میان مذاهب نخواهد داشت، چون همان گونه که گفتم مشکل در خود مذاهب یا در پیشوایان و علمای مذاهب نیست، اینها به احترام به نظرها و اجتهادهای دیگر مذاهب شناخته شده اند، چون از نور واحدی روشنایی می گیرند، اصل واحدی را دنبال می کنند و از چشمه واحدی سیراب می شوند. مشکل در کسانی است که از آنها به نیکی پیروی نمی کنند و مذهب تقلید کور و افراطی از ظاهر گفته های پیشوایان مذاهب را برای خود انتخاب کرده اند. آنها با این کار خود تنها پنجره ای را که نور خداوند از آن به دل هایشان می تابد، یعنی پنجره عقل را می بندند، و این کار آنها یا ناشی از تنبلی یا نادانی و یا تعصب است.

مشکل در خلف است نه در گذشتگان، و در کسانی است که نهی پیامبر صلی الله علیه و آله از تفسیر و فهم قرآن با رأی خود خوانده اند و متوجه نشده اند که منظور از آن هوی و هوس است و نه عقل. هم چنین مشکل در کسانی است که برای خود یک قانون فقهی شگفت آور قرار داده اند که می گوید چنان چه گفته اصحاب ما با قرآن تعارض پیدا کند، ما از اصحاب پیروی می کنیم. اجازه دهید به این گفته اشاره کنم: مرحله نظریه پردازی که خداوند از آن به تفکر و تدبر و تفقه یاد می کند، مرحله ای است که در آغاز خود شکی در اهمیت آن نیست. ولی چنان چه تفکر و تدبر به درازا بکشد، یا به آن اکتفا شود و به مرحله عملی و اجرا منتقل نگردد و یا به جنبه شکلی و سازمانی و اداری آن اکتفا شود، در آن صورت اسم دیگری خواهد داشت. کسانی که هزاران صفحه انتشار یافته در مدت زمان عمر این مجمع همچون کتاب و مجله و تحقیقات و مقالات و گزارش های کنفرانس ها را ورق بزنند، همچون ما با نگرانی متوجه خواهند شد که بیشتر آنها کپی شده یا تکراری است و در حوضی از نظریه پردازی ریخته می شود بی آن که چیز تازه ای به آن افزوده شود. من از خداوند می خواهم و آرزو دارم که مسئله تقریب میان مذاهب همچون علم وضو به یک علم نظری تبدیل نشود، به گونه ای که صدها جلد کتاب درباره آن مطلب بنویسیم و پس از آن بحث مفصل را خلاصه کنیم و سپس اقدام به شرح آن مختصر بنماییم.

آیا ما نیاز به یک قرن زمان داریم تا با هم توافق کنیم که مذاهب فعالیت های عقلی می باشند و اختلاف مذهبی در اصل خود جدا از غلو و تعصب، یک ضرورت عقلی و دینی و زبانی و بشری و جهانی است؟ (آیا زمان زیادی می طلبد تا بدانیم) تقریب میان مذاهب زیر عنوان «معارفه» قرار می گیرد که به آن اشاره شد (حجرات: 13) و کلمه توحید در برگیرنده معنای کلمه توحید است و هدف از تقریب آن است که انسان یک فرد است و مردم جماعت ها و جامعه ها می باشند؟

به من اجازه دهید سرانجام به این گفته برسم: ما باید با اندیشه تقریب مردم را در نظر بگیریم و طبق نقد اولویت ها باید به سه قشر از مردم یعنی: مبلغان، جوانان و زنان توجه کنیم.

منظور ما از مبلغان یا دعوت کنندگان، همان ابزار با صلاحیت نشر اندیشه تقریب میان مردم در بازارها و معاملات و کشتزارها و در مساجد و مدارس و حوزه ها و مجالس مردم است. جناب آیة الله تسخیری دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در این باره گفته ای با ارزش دارند: ما باید گروه ها و کادرهایی برای گفت وگو تربیت کنیم که بتوانند شخصیت خود را حفظ و روی طرف دیگر تأثیر بگذارند... (ر.ک: رسالة التقریب، ش 19 و 20: 309). این جمله با همان کوتاهی خود دارای چهار محور است: تربیت، گفت وگو، شخصیت و تأثیر در دیگران. تربیت و آموزش مبلغان برای اندیشه تقریب باید با برنامه های تربیتی ویژه باشد که با آن چه در آموزشگاه های شرعی و حوزه های علمیه سنتی وجود دارد متفاوت است. سخن درباره کادرهای ویژه ای از مدرسان و ناظران بر آموزش این برنامه ها است.

سخن از گفتمان نیز باید در برگیرنده نظر طرف های دیگر باشد و جدال و بحث با بهترین شیوه «بالّتی هی احسن» باشد و برای همیشه این گفته کنار گذاشته شود که «نظر من صحیح است که اشتباه در آن محتمل است و نظر دیگری اشتباه است ولی صحیح در آن محتمل می باشد». در واقع و عمل، به این مطلب ایمان داریم که حقیقت همچون الماس یک میلیون وجه دارد و شاید یک نفر به سبب جایی که در آن قرار دارد تنها یک وجه آن را ببیند و دیگر وجه های آن را که دیگران می بینند از نظر او پنهان باشد. سخن در شخصیت و تأثیر در دیگران، با کیفیت برنامه های پرورشی و دبیران آن از یک سو، و با روش آموزشی طلاب از سوی دیگر رابطه نزدیکی دارد. سیستم آموزشی سرکوب کننده روحیه اندیشه دانش آموزان که در آغاز خلاقیت و شکوفایی خود قرار دارند، هیچ سودی جز برای مبلغان سنتی که منبرها را پر کرده و حلقه های تدریس را اشغال نموده اند، ندارد. ما در زمینه تقریب میان مذاهب نیاز به مبلغانی داریم که مردم را به شناخت فرماندهنده پیش از شناختن فرمان، دعوت کنند... و پیش از دعوت، نمونه و سرمشق را ببینند.. و با عقل و دل سخن بگویند... و گمان خوبی به خداوند و مردم داشته باشند... و «یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» باشند؛ یعنی گفته ها را بشنوند و بهترین آن را دنبال کنند. و ترغیب را پیش از ترهیب و احسان را پیش از بیان و اجرای پیش از تعریف و تحقیق در خبر و نه تصدیق آن را در پیش گیرند.

هم چنین هدف آنها آسان سازی باشد نه دشوار کردن امور. نصیحت را در پیش گیرند و نه رسوایی و برای جبران حرکت کنند نه به سوی شکستن... و خود را رحیم بدانند نه وکیل و وصی مردم... و ایمان داشته باشند که علم و عمل همزادند و علم بی عمل دیوانگی است و عمل بدون علم نیز امکان ناپذیر.

اما در مورد جوانان و نوجوانان که پس از ما رسالت الهی به انسان و هستی را به دوش خواهند کشید و به خلیفة الله تبدیل خواهند شد، این گفته خداوند را در پیش رو داریم: «وَ لْیَخْشَ الَّذِینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدِیداً (مائده: 9)؛ آنهایی که پس از خود اولاد ضعیفی بر جای گذارند و برای آنها بیم داشته باشند، از خدا بپرهیزند و سخن سنجیده بگویند».

این آیه هر چند در سیاق حدیث ارث آمده است ولی در عموم خود درس تربیتی آموزنده دارد که برای شخصی که دقت نماید پوشیده نیست.

ما در پیش روی خود احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اخبار امامان را داریم. خیلی نادر است یا شاید کتابی نباشد که در آن احادیث و اخبار گردآمده باشد و به نیاز مبرمی که به توجه و عنایت به عقل های جگر گوشه هایمان داریم، توجه شود. عقل چنان که اسطوره ها می گویند یک درخت جادویی نیست تا بذر خود را در هر جا و به هر شکلی در شب بیفشاند و صبح آن بذرها روییده وشکوفا شده، شاخ و برگ آن به آسمان و ریشه های آن در زمین فرو رود. عقل ظرفی است که در آن گفته ها و کرده های روزانه ما جمع می شود تا فردا از آن چه در آن است بیرون تراود. این کافی نیست که به فرزندانمان دستور دهیم نماز بخوانند و آنها را به انجام آن وادار کنیم؛ هر چند این امر مهمی است. بلکه باید به آنها بفهمانیم که اگر عقل را رها کرده و به تعطیلی بکشانند، به آدم های بی اختیار و ابن الوقت و مقلد تبدیل خواهند شد. ما در زمینه تقریب میان مذاهب باید امت وسط باشیم و نیاز مبرم به نسل تازه ای داریم که سوءال کند، دنبال پاسخ و جویای معرفت باشد، به حق خود در مخالفت و اعتراض ایمان داشته باشد، و بیاموزد چگونه از این حق خود در چارچوب ادب و عقل استفاده نماید. به نسل تازه ای نیاز داریم که با گفت وگو آشنا باشد و نه جدال و دعوا و به جای خشونت، تعریف را بداند و مدارا را به کار گیرد نه مداهنه و چاپلوسی را. ما نیاز مبرمی داریم که پیامبران را در توجهشان به نسل جوان الگوی خود قرار دهیم. این کافی نیست که از آنها دعوت کنیم که به حوزه ها و مساجد بروند، بلکه خودمان باید به باشگاه ها و مدارس و زمین های بازی و محل تجمعشان برویم.

سرانجام به مسئله زنان می رسیم که نیمی از جمعیت جامعه های بشری و انسانی را در هر زمان و مکانی تشکیل می دهند. زن در هر جامعه ای که حضور دارد، نقش مهم تر را بازی می کند و این نقش را در مقام مادری، خواهری، همسری یا دختری و به ویژه در تربیت نسل ها ایفا می نماید. چنان که هدف نخست و تنهای این مجمع تقریب میان مذاهب باشد، زنان در کجای بندهای ششگانه ماده پنجم اساسنامه مجمع قرار می گیرند؟

آیا زنان در حد خود یک موضوع را تشکیل نمی دهند که پیروان مذاهب در مورد آن اختلاف نظر داشته و نیازمند تقریب اند؟

حدیث نبوی به این مطلب اشاره دارد که اصلاح جامعه با اصلاح علما و رهبران آن ممکن است. در صحت این گفته هیچ گونه شک و تردیدی نیست و ما در قیاس به این مطلب نیز می توانیم بگوییم که اصلاح جامعه با اصلاح زنان آن جامعه امکان پذیر است.

حال این سوءال مطرح است که چگونه زن می تواند نقش خود را در تربیت نسل ها ایفا کند در حالی که خودش از نظر عقل و دین ناقص است؟⁽²⁾ و چگونه می تواند در خانه همسر خود طبق تعبیر گله دار و مسئول گله خود باشد؟ مگر نه این است که کسی که چیزی ندارد نمی تواند آن را به دیگران بدهد؟ چنان چه این گفته صحیح باشد که زن از نظر عقل و دین ناقص است پس اولاتر آن است که از او رفع تکلیف شود بر مبنای این قاعده: «اخذ ما اوهب اسقط ما اوجب؛ اگر چیزی را که داده است پس بگیرد، در آن صورت تکلیف را از او ساقط کرده است».

اسلام برای این آمده است که برای نخستین بار در تاریخ بشریت، کرامت زن را را به عنوان یک انسان و جایگاه وی را در جامعه بازگرداند. چنان که ما امروزه مسئله ارث را یک مسئله معمولی می دانیم؛ خداوند متعال در این باره می گوید: «... وَ لِلنِّساءِ نَصِیبٌ مِمّا تَرَکَ الْوالِدانِ وَ الأَْقْرَبُونَ مِمّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کَثُرَ نَصِیباً مَفْرُوضاً ؛ و زنان را از آن چه پدر و مادر و خویشان بر جای می نهند کم باشد یا زیاد سهمی جدا است». این مطلب در آن زمان یک انقلاب اقتصادی و اجتماعی در موضوع تقسیم ثروت و به کارگیری و انتقال آن بوده که از هیچ انقلاب دیگری در زمان خود کمتر نبوده است.

چه چیزی در آن زمان روی داد؟

چیزی که روی داد این است که موقع نزول قرآن لفظ ذکر (مرد) در آن آورده نمی شد مگر این که با لفظ انثی (زن) همراه بود و بدین سان خداوند ذکور و اناث بنی آدم را تکریم نمود. با وجود این ما شاهدیم که در اغلب فتواهای فقها و احکام آنها و هم چنین در بسیاری از معانی و مقاصد آیات و احادیث پیامبر، توجه به مرد غلبه دارد. خداوند متعال می فرماید: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ (بقره: 216)؛ نبرد بر شما واجب است». در این جا «کم» جمع شامل مردان و زنان است ولی بسیاری از فقها در زمینه اجرایی و عملی به این گفته شاعر تمایل دارند:

خداوند می فرماید: «و قل اعملوا (توبه: 105)؛ بگو عمل کنید» در این جا واو خطاب به مردان و زنان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره علم می گوید: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة؛ فراگیری علم برای هر مرد و زن مسلمانی واجب است». با وجود این بسیاری به این گفته شاعر تمایل دارند:

حتی برخی از آنها معتقد به منع زن از نوشتن و خواندن اند با این بهانه که نتواند نامه های عاشقانه بنویسد.

شاید برخی گمان کنند که شاهدهای من از عصرهای گذشته است و ما امروز به نقش زنان که خداوند و پیامبر او برایشان مقرر نموده اند، آگاهی و درک عمیق تری داریم. به این خبر زیر بی آن که درباره آن چیزی بگویم توجه کنید:

خبرگزاری ها به تاریخ 18 ژانویه سال 2005 مطابق 18 ذی حجة 1425 گزارش دادند: عربستان سعودی به زنان اجازه داده است که به عنوان شنونده آزاد در جلسات مجالس شورا حاضر شوند.

1 عضو مجمع عمومی جهانی تقریب مذاهب اسلامی، عضو جمعیت دولتی عربی سوریه و ایران، عضو کمیته پیشرفته نمودن برنامه عربی و اسلامی در سوریه.

2 این عبارت در یک حدیث نبوی آمده است و ما نمی خواهیم درباره صحت و سقم آن بحث کنیم بلکه اشاره ما مربوط به به کارگیری آن در جایی است که نباید به کار گرفته شود و قرائت آن در جایی است که منظور حدیث نیست و آن را وسیله ای برای جدا کردن زن از جامعه قرار داده و آن را جزء مسائل ثابت اسلام دانسته اند.

شگفت آور این که هنگامی که یکی از آنها متوجه خطرهای ناشی از تکیه نمودن بر ظاهر این حدیث می شود، مدعی می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را به عنوان مزاح گفته اند.