نگاهی به مناره های بارگاه رضوی؛ این ستون‌های آسمانی

خبرگزاری ایسنا: ‌وقتی که از این پایین به این ستون‌های طلایی، استوار و قدبرافراشته خیره می‌شوی، دلت غنج می‌زند برای اینکه دری باز شود و تو وارد شوی و پله‌ها را یکی یکی پشت سر بگذاری و برسی به آن بالا... آنجا که انگار در دل آسمان ادغام شده، آنجا که قدیمی‌ترها موذن‌ها می‌ایستادند و دست روی گوش می‌گذاشتند و با طنین «الله اکبر» و «اشهد ان لا اله الا الله» تمام شهر را فرا می‌خواندند به اینجا، به حضور در نماز جماعتی که صف‌هایش در صحن و رواق‌های مسجد جامع گوهرشاد شکل می‌گرفت و در نمای پس‌زمینه‌اش همین گلدسته‌ها، گنبد طلایی و نماهایی از معماری دلنشین حرم دیده می‌شد.

حالا هرچند دیگر موذن‌ها مثل آن روزها بر بلندای همه گلدسته‌ها اذان نمی‌گویند، اما هنوز هم «این دسته‌های گل» به مانند پرتوهای «شمس و الشموس» عالم تاب این حرم، عشق و ارادت می‌تابانند بر همه دل‌هایی که در گرو این بارگاه بی‌تابی می‌کند.

 

حالا تو ایستاده‌ای پای یکی از این مناره‌ها، یکی از 12 گلدسته‌ای که از جای جای این زمین بهشتی قامت برافراشته‌اند و به برکت و عظمت وجود منوری که از حضورش وجودشان معنا یافته، ستون‌های استواری شده‌اند برای آسمان ...

در میان گلدسته‌های حرم مطهر رضوی، گلدسته کنار گنبد، قدیمی‌ترین و آشناترین گلدسته به حساب می‌آید.

بنا بر مستندات تاریخی، در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد، یکی در جنوب صحن انقلاب، نزدیک گنبد طلا و دیگری مقابل و به قرینه آن، درشمال صحن و بالای ایوان عباسی.

این‌ دو مناره هر دو با روکش طلا تزیین شده‌اند و مناره نزدیک گنبد که به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاریخی و قدمت بیشتری برخوردار است.

احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول شد. بنابراین، تاریخ بنای مناره کنار گنبد به اوایل قرن ششم باز می‌گردد که به ‌جای احداث دو مناره کنار گنبد، یک مناره ساخته شد. طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و به طلا آراسته کرد.

بعد از آن، نادرشاه افشار هم‌زمان با طلاکاری ایوان امیرعلیشیر، مناره کنار گنبد را نیز دو باره طلاکاری کرد.
بلندی مناره کنار گنبد، 40/5 متر و محیط آن حدود 13 متر است. ابتدای قسمت پایین گلدسته از سطح بام ایوان آجرچینی شده و بالای آن با کاشی تزیین یافته است. از بالای کاشی تا انتهای گلدسته با خشت‌های مطلا از نوع خشت‌های مطلای گنبد پوشیده شده است.

زیر مناره، کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته، حاوی صلوات بر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم(ع) وجود دارد که در آخر آن نوشته شده: «کتبه بهاءالدین محمدالخادم 1142 هجری». بعد از آن آیه شریفه «ان الله یمسک السموات و الارض ان تزولا» دیده می‌شود. آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحاً مبیناً» نیز به خط بنایی درشت، زیر کاشی‌کاری ساقه مناره نوشته شده است.

گلدسته کنار گنبد که در 252 سال قبل طلاکاری شده بود، به دلیل ضخامت کم، حدود 4 هزارم میلی‌متر و تأثیر عوامل طبیعی، فرسوده و بدنما شده بود. از این ‌رو پس از انقلاب اسلامی با خشت‌های مطلای جدید بازسازی شد. به همین منظور، مانند بازسازی گنبد، خشت‌های مطلای قدیمی و فرسوده برچیده و زیر آن بتون‌ریزی شد، پس از آن سطح گلدسته مجددا با ورق‌های مسی که به روش الکترولیت، حدود 16 هزارم میلی‌متر روکش طلا شده بود، پوشیده شد. اکنون حدود 145 متر مربع خشت زرین بر سطح گلدسته وجود دارد.

 

 
این تصویر نمایی از مناره ایوان عباسی را به نمایش می‌گذارد. مناره‌ای که در بخش قبل نیز درباره آن توضیحاتی ارائه شد.

این گلدسته روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب است که از آثار عهد نادری به‌شمار می‌رود. در تاریخ آمده است که نادرشاه دستور داد گلدسته دیگری در مقابل گلدسته شاهرخی بسازند و گلدسته‌ها و ایوان امیرعلیشیر نوایی درصحن انقلاب را طلا کنند. استاد علینقی مشهدی در مدت یک سال، گلدسته جدید را ساخت و طلاکاری کرد.

این مناره نیز از نظر کاشی‌کاری و آجرچینی ساقه و طلاکاری بالای آن، به قرینه و همچون مناره کنار گنبد است. درکتیبه این گلدسته نیز صلوات بر معصومان(ع) بر خشت‌های زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت «فی ذیقعده‌الحرام سنة 1145» و زیر آن به خط نستعلیق عبارت «عالی‌جناب سلاله‌السادات‌العظام امیر سید احمدالحسینی سر کشیک و کلب عتبة علیة روضة رضویة محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارک 1146» دیده می‌شود.

حرم مطهر رضوی علاوه بر دو مناره‌ای که به آنها اشاره شد، 10 مناره دیگر نیز دارد که دو مناره مسجد جامع گوهرشاد از آن جمله است.

 

این دو گلدسته در دو سوی ایوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد بنا شده‌اند و ارتفاع آنها از سطح زمین به 43 متر می‌رسد.

 
البته در میان این دو مناره، گنبد فیروزه‌ای رنگ مسجد نیز خودنمایی می‌کند. ارتفاع این گنبد دو پوسته 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد 13 متر است.

مناره ساعت که در صحن انقلاب اسلامی بنا شده یکی دیگر از گلدسته‌های آشنای حرم مطهر رضوی است. این مناره بر فراز ایوان غربی صحن انقلاب مشهور به ایوان ساعت زیرساعت قرار دارد. این سردرب تاریخی و مرتفع، در اصل متشکل از دو ایوان بوده که ایوان داخلی آن در سمت صحن و ایوان خارجی به سمت بست شیخ طوسی و متصل به آن است. ایوان‌ها که بنا بر نقل تاریخ توسط شاه عباس صفوی ساخته شده‌اند، در هر دو سمت خود مزین به کتیبه‌ها و کاشی‌های معرق بوده‌اند و بیش از 24 متر بلندی دارند.

 

بر سر درب ایوان، ساعت بزرگی وجود دارد که زیر آن گنبد کوچک و ظریفی است که از چهار سو دیده می‌شود. این ساعت به وضوح وقت را می‌نمایاند.

به طور کلی مناره‌های دو گانه ‌ساعت که یکی در این صحن و دیگری در صحن آزادی قرار دارد، از بلندترین اماکن آستان قدس رضوی به‌شمار می‌روند. ارقام و عقربه‌های آنها برای همگان قابل مشاهده و خواندن است و در فواصل زمانی معین، یک ربع به یک ربع با طنین زنگ‌های مختلف، وقت را اعلام می‌کنند.

در گذشته که مشهد شهری کوچک بود، زنگ این ساعت‌ها در همه ‌نقاط شهر شنیده می‌شده است و مردم، اوقات شب و روز خود را با آن تشخیص می‌داده‌اند.

البته هنوز هم از فواصل نه چندان دوری، این ساعت دیده می‌شود. علاوه بر این چون در آن ایام هنوز ساعت همگانی نشده بود و تنها تعداد انگشت‌شماری از مردم ساعت به دست داشـتند، سـاعت‌های آسـتان قـدس رضـوی تنها ساعت‌های عمومی مشهد به‌شمار می‌رفت. تاریخ ‌نویسان درباره ‌پیشینه ‌ساعت در حرم مطهر، اطلاع دقیقی ندارند، اما برای آنها مسلم است که حرم مطهر رضوی در زمان صفویان دارای سـاعت بـوده است.

گفته می‌شود ساعتی که اینک بر فراز ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی قرار دارد، ادای نذر بیمار صعب‌العلاجی است که پس از سلامت و بهبودی در سال 1327 هجری شمسی آن را به آستان امام هشتم(ع) تقدیم کرده است.

 

این تصویر در سال 1352 از بارگاه منور رضوی در حافظه تاریخ به ثبت رسیده و در آن تعدادی از گلدسته‌های حرم مطهر رضوی به وضوح مشهود است. این تصویر را لنز دوربین علی اصغر صابری مهر ضبط کرده و به یادگار گذاشته است.

همچنین خوب است به این نکته هم اشاره شود که مناره یا منار در لغت به جای نور و روشنایی اطلاق می‌شود و در اصطلاح، بنایی است بلند که از قدیم بر فراز ایوان اصلی مسجدها، زیارتگاه‌ها و مدارس دینی می‌ساختند و از آن برای پرتوافکنی و اذان‌گویی استفاده می‌کردند.

علاوه براین، مناره یا گلدسته، نمادی از مهم‌ترین عناصر معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری اسلامی و آداب وسنن اجتماعی ایران دارد. بنابراین، پیش از آن که مناره در کنار مسجدها برای اذان‌گویی ایجاد شود، ‌به عنوان برج‌های راهنمایی بوده که مسافران را هدایت می‌کرده و در مواردی میلِ نشان راهنما به حساب می‌آمده است.

اکنون با احتساب دو مناره رفیع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا (ع) وجود دارد.