واکاوی آسیب های فرهنگی علیه زنان(قسمت پایانی)

چکیده:

آسیب های فرهنگی که به واسطه کژکارکردی وسائل ارتباط جمعی و ابزارهای پیام رسانی ایجاد می شود، به جهت وسعت سیطره، تنوع و تعدد ابزارهای فرهنگی از گستره و عمق تخریبی بالائی برخوردار است؛ اما این آسیب رسانی محدود به جامعه زنان نمی باشد و اثرات سوء این تولیدات و کالاهای فرهنگی، زنان و مردان را در هر گروه سنی، تحت تأثیر قرار می دهد. در بخش پایانی این نوشتار، برخی آثار و آسیب های منتج از مصرف کالاهای فرهنگی در سطح خرد، میانی و کلان، به اجمال تبیین شده است.

واژگان کلیدی:

آسیب های فرهنگی، زنان، مردان، کالاهای فرهنگی، ارتباطات، پورنوگرافی، تخیلات جنسی، نظام اجتماعی، شی ءانگاری، حریم خصوصی، فروپاشی خانواده.

عنصر «ارزش»، در میان عناصر فرهنگی، دارای اهمیت وافری است و عموم جامعه شناسان، ارزش ها را بدان جهت که منشاء اثر اجتماعی اند، در زمرة «پدیده های اجتماعی» می شمارند[1] و «گسترده ترین و کوچک ترین واحد سازندة هر فرهنگ را ارزش های اجتماعی می دانند». «ارزش» آن چیزی است که یک فرهنگ از جنبة اخلاقی به عنوان خوب یا بد به آن توجه دارد.[2] ارزش، زائیده عناصر معرفتی و باورهای فرهنگی است، زیرا افراد جامعه با توجه به عناصر فرهنگی می آموزند که «چه چیزی خوب، حقیقی و زیباست».

تغییرات ارزشی (شامل تولید ارزش های جدید و گاه معارض با ارزش های قبلی) که عمدتاً با تغییرات فرهنگی همراه است، می تواند به واسطه کالاها و ابزارهای فرهنگی ایجاد شود. همچنین ابزارهای فرهنگی در ایجاد آنومی و تولید ناهنجاری های اجتماعی تأثیرگذارند. تحلیل محتوای مطبوعات به عنوان یکی از ابزارهای فرهنگ ساز، میزان تأثیرات تولیدات فرهنگی را در تغییر ذائقه ها و ارزش ها نشان می دهد. به عنوان نمونه در یکی از تحقیقات مربوط به تحلیل محتوای مطالب و اخبار چند روزنامة فراگیر ایران،[3] در دو مقطع زمانی 1375-1360 (مقاطع جنگ و دوران سازندگی) نتایج ذیل بدست آمده است:

به اعتقاد صاحبنظران ارتباطات قدرت تأثیرگذاری کالاهای فرهنگی محدود به تغییر ارزش ها در یک حوزه نمی باشد و این تولیدات قادرند ارزش های مربوط به حوزة زنان را نیز تحت تأثیر قرار دهند. همچنین در حوزه های مربوط به اخلاق فردی و حریم های خصوصی افراد نیز به طور خاص، تغییراتی ایجاد نمایند. چنین تغییراتی، بسترهای مناسبی را برای آسیب رسانی فرهنگی علیه زنان و پیامدهای ناگوار آن فراهم می سازد. در این مجال برخی از پیامدها و آسیب های فرهنگی علیه زنان تبیین می شود:

اختلال امنیت

در نگرش شیءانگارانه نسبت به اعضای جامعه، میزان مطلوبیت هر فرد، به میزان بهره گیری و ارضای نیازها به واسطه او وابسته است. در چنین نگرشی انسان ها دارای حرمت و حقوق انسانی نیستند، صاحبان اندیشة شیءانگارانه، به جهت فاصله با واقعیت هستی زن، در هنگام تعامل با او، به دنبال شایع ترین راه های انحرافی، از جمله تهدید و تحقیر شخصیت وی می روند تا به مطلوب خود دست یابند. در این راستا، رسانه ها و کالاهای فرهنگی، با نیازسازی کاذب و هنجارمند جلوه دادن راه های انحرافی، نقش مؤثری در آسیب سازی علیه زنان دارند. گزارش ذیل مؤیّد این ادعاست:

«طی یک بررسی در ایالات متحده آمریکا، مشخص شد که میزان فروش مجلّات دارای تصاویر شهوت انگیز در هر یک از ایالت های آمریکا با تعداد تجاوز جنسی مرتبط است».[4] تجاوز به عنف که نوعی برخورد خشونت آمیز با فرد مورد تجاوز است، محدود به بزرگسالان نمی شود، بلکه تنوع طلبی های جنسی ایی که به واسطه عملکرد آسیب زای ابزارهای فرهنگی ایجاد می شود و امکان پاسخ یابی قانونی ندارد، دامن خردسالان و نوجوانان را هم آلوده ساخته است، تا آنجا که میزان تجاوز به دختران زیر پانزده سال، در برخی کشورها، به 20 درصد رسیده است.[5] این ناامنی، مختص کشور آمریکا نیست، بلکه جامعه انگلستان را نیز در خود فروبرده است و زنان در کشوری که مدعی ایجاد تمدن جدید می باشد، از آزار و تجاوز جنسی مردان در امان نیستند. از دیگر مصادیق نا امنی، خشونت های کلامی و نوشتاری است که از طریق مدرن ترین ابزارهای فرهنگی نظیر اینترنت و چت به صورت حملات نوشتاری، بکارگیری کلمات رکیک و آزاردهنده علیه زنان و یا حتی تخریب و حمله به سایت های زنان جهت إعمال خشونت و ابراز قدرت علیه آنان صورت می گیرد.[6]

اشاعه تخیّلات جنسی

با گذشت زمان، توان تبلیغی بشر در جهت ایجاد جذبه‎های شنیداری و دیداری در سطحی گسترده و با سرعتی زیاد فزونی می‎یابد. این نوآوری و جذابیت، در عرصه موضوعات جنسی نیز مشاهده می‎شود و نیازهای جنسی اعضای جامعه را تحت تأثیر قرار می دهد، تا بدانجا که تلاش می شود نیاز جنسی از طریق تخیّلات و تصوّرات تأمین گردد. بدین منظور فیلم‎های سکسی و تصاویر مستهجن، پورنوگرافی، تصویرگری جنسی و ... ظهور می‎یابد و فرد را در عرصه خیال به سوی خشونت جنسی سوق می دهد. تصاویر پورنوگرافیک تأثیر زیادی بر زندگی جنسی مردان دارند و به آنها می آموزند که زنان، موجوداتی آسیب پذیر اند و باید مورد سوء استفاده، پرخاشگری، تجاوز جنسی و آزار جنسی باشند. فعالیت های پورنوگرافیک علامت تداوم سیستم مردسالاری است؛ زیرا این مردان هستند که آشکار و پنهان میل به برتری خود را با سوء استفاده جنسی از زنان نشان می دهند. این تصاویر، زنان را مطیع و تسلیم پذیر نشان می دهند. خشونت و سکس دستمایه اصلی تصاویر پورنوگرافیک است. در اغلب این تصاویر، مردان در حالت غلبه و تسلط بر زن هستند و صحنه هایی که زن را در موقعیت خوار و پست نمایش می دهد، بسیار وجود دارد. مطالعات اجتماعی نشان می دهد که در طی سال‎های 1974-1968 موارد تصویرگری تجاوز به عنف در کتاب‎های جلد شمیز ویژه پورنوگرافی [در برخی کشورهای غربی] دو برابر شده است.[7] به عبارت دیگر علیرغم آنکه خشونت فیزیکی جنسی برای مدت کوتاهی تقلیل یافته است، ولی نوع خشونت تغییر کرده و خشونت تخیّلی علیه زنان افزایش یافته است. این تغییرپذیری در انواع تخلیة نیروی جنسی، مختص کشورهای غربی نیست، بلکه در هر کشوری که سیاست فرهنگی آن رهاسازی رفتارهای جنسی است، با همین اثرات مخرّب مشاهده می شود. در سال های اخیر برخی کشورهای آسیائی، به دنبال اعمال سیاست رهاسازی فرهنگی، با نتایج ناگوار آن مواجه گردیده اند.[8] بنا بر اظهار نظر یکی از کارشناسان اجتماعی[9] فراگیری لذت‎های تخیّلی و هیجانی از طریق کالاها و ابزارهای فرهنگی، به صورت معضلی جهانی در آمده است و بسیاری از افراد از این طریق به هیجانات و لذت‎های آنی دست می‎یابند. گزارشات تحقیقی حاکی است که اغلب جوانان در جوامع بسته از طریق فیلم های جنسی و سوپر با مسائل جنسی آشنا می شوند که این موضوع، آغاز انحراف واختلال جنسی است و جنبه های پاتولوژیک رفتار جنسی در جوانان کم سن افزایش می دهد. علت اصلی بیماری ها و اختلالات جنسی این افراد، فراگیری و اجرای رفتارهای نامتعارف جنسی و اختلالات رفتار جنسی است. این تولیدات انواع توقعات جنسی را در خود ایجاد می کند که برای ارضای آنها هر نوع انحرافی را مرتکب می شود. این نوع تصویرگری و پورنوگرافی جهت کامجوئی‎های شهوانی و ارضای نیاز جنسی، تا آنجا پیش رفته است که گاه برخی نویسندگان را مفتون خود ساخته است؛ در مورد نویسنده کتاب «بوف‎کور» نقل شده است که: «او دچار ناتوانی جنسی بوده و به کسانی که در این زمینه توانا بوده‎اند، رشک می برده است»، لذا این عقده ها را در قالب ارضای تخیّلی و از طریق نوشتن رمان های پورنوگرافی می گشوده است.[10]

ارضای تمایلات مردان در خارج از خانه

محدود نمودن لذات جنسی به محیط خانوادگی، موجب اتصال بیشتر زوجین به یکدیگر می‎شود، در حالی که در سیستم کامیابی آزاد، همسر قانونی از لحاظ روانی یک مزاحم به شمار می‎رود... یکی از علت هایی که جوانان امروز از ازدواج گریزانند، همین موضوع است.[11]

اینک در برخی کشورها انواع آزادی‎های جنسی از طریق مراکز فرهنگی و رسانه‎ها ی گروهی تبلیغ و ترویج می‎شود و در کشورهایی با فرهنگ دینی نیز این عبارت طیبه که «الانسان حریص علی ما منع»[12] دستاویزی برای رهاسازی فرهنگی و توجیه ادبیات فرویدی قرار گرفته است؛ در حالی که نه ادبیات فرویدی، درمان نیاز بشر است و نه این عبارت، چنین موضوعی را مطرح می کند. زیرا با استناد به سایر روایات[13] می توان دریافت که منظور، تخطئه صفت مذموم حریص بودن انسان است، نه توبیخ منع کنندگان؛ لذا در جای دیگر می فرمایند: اگر مبعوث می‎شدم تا مردم را نهی کنم از اینکه وارد «جحون» نشوند، هر آینه به سوی او می‎رفتند، اگرچه به آن نیاز نداشتند، چنان که در قرآن کریم نیز انسان به این صفات متصف شده است.[14] عدم کنترل این صفت (سیری ناپذیری) در انسان و بازار روابط آزاد جنسی، فرد را به دنبال کالاهایی جدیدتر سوق می دهد، تا بدان حد که از شریک قانونی خود طرفی نمی بندد و جز تکرار و دلزدگی از آن احساسی ندارد، زیرا همسرش دیگر برای او جذابیتی ندارد و تصاویر، فیلم ها و پورنوگرافی ها، بخشی از نیازهای جنسی او را اشباع می کنند، این وضعیت موجب می شود که در زندگی واقعی، از شریک جنسی خویش کمتر احساس رضایت کند[15] و گاه علیرغم داشتن همسر قانونی، عشق خود را در جای دیگر جستجو کند. این وضعیت همچنین می تواند این دیدگاه را در فرد ایجاد کند که «پیمان ازدواج به دوران آزادی دختر و پسر خاتمه می دهد... زیرا پس از ازدواج این آزادی محدود می شود، اگر یک شب دیر به خانه بیاید، مورد مؤاخذه همسرش قرار می گیرد که کجا بودی؟!»[16] به همین جهت پسر و دختر ترجیح می دهند که یا اصلاً ازدواج نکنند یا با تأخیر ازدواج کنند، زیرا در بیرون خانه و دور از ازدواج رسمی، می توانند با تنوع و آزادی جنسی بیشتر ارضا شوند.

استفاده ابزاری از زن

نگرش شیءانگارانه نسبت به زن، همچون فرهنگ نهادینه می شود تا بدانجا که در باور افراد جامعه، زن، کارکردی جز تولید نیروی کار و تولید مولد نیروی کار و برآوردن نیاز جنسی ندارد و در کشورهای به ظاهر شایسته سالار نیز تمام تلاش زنان صرف تصاحب پایین ترین سطوح کار با کسب درآمد ناچیزی می شود تا آنان یا نیاز اولیه زنده ماندن را برطرف کنند و یا وسایل آراستن و جلوه گری را تدارک ببینند. هیچ گاه در باور عمومی زنان راه نمی یابد که می توانند سطوح عالی تحصیلی، تربیتی و تحقیقی را اشغال کنند[17] و در سرنوشت خویش، جامعه و تاریخ بشری تأثیرگذار باشند. به همین جهت تلاش می کنند تا با رهائی از نُرم های پوشش، از روابط با جنس مخالف، بهرة بیشتری ببرند و در قالب مشابه سازی زن با مرد، به عرصه های غیرمفید وارد شوند، لیکن تلاش نمی کنند تا از ابزاری شدن خود به دست زورمداران، زرداران و کارگردانان تزویر در عرصه های هنر، مکتوبات و تبلیغات تجاری رهایی یابند، زیرا از جمله باورهای جدانشدنی زن معاصر، «در دسترس همگان بودن» است که هم راستای جلوه گری، رونق بخشی بازار خرید و فروش کالاها به زنان می باشد.

تحقیر شخصیت زن

در فضائی که نا امنی، به زن ارزانی گردیده و مرد در بیرون از خانه ارضا می شود و حتی به اَشکال تخیّلی ارضا گرائیده است و در فضائی که زن را به مثابه کالا و جایگاه او را همچون لباس وصله داری می بینند که در روزهای سرد زمستانی جهت مضاعف کردن گرمای بدن و جلوه گیری از باد و طوفان بکار می رود و در ایام بهار به دور افکنده می شود تا خنکای بیشتری نصیب بدن گردد؛ زن تحقیر می شود. همین سقوط منزلت، فرهیختگان و نقّادان غرب را برانگیخته است تا از سوزدل فریاد سردهند که: «ممکن است زنان امروزه به آزادی و برابری رسیده باشند و لیکن هیچ گاه به این فلاکت و بدبختی نبوده اند».[18] اینک در جوامع مدعی سلامتی زنان بیان می شود که سن ازدواج و بارداری باید به بالای 18 سالگی برسد، ولی آمار مادران مجرد بین 19-15 سال از 43 درصد در سال 1970 به 87 درصد در سال 1997 رسید که 20 درصد این بارداری ها، از روی اکراه و اجبار بوده است و طبق همین گزارش ها نیمی از این روابط با دخترانی صورت گرفته است که زیر خط فقر می زیسته اند.[19] یک جامعه شناس در مورد وضعیت فرهنگی قبل از انقلاب گفته است که متأسفانه در دنیای سوداگر ما «جنسیت» مانند بسیاری از پدیده های دیگر حالت کالایی تجاری را پیدا کرده است و وسیله ای برای کسب مالی بسیاری از افراد شده است[20] و حتی شخصیت بخشی از جامعه زنان در بازار خود فروشی، تحقیر می گردد[21] و بخش دیگری که خود را از این آلودگی فاحش در امان داشته اند، در درون فیلم نامه ها و متن فیلم ها و سریال ها گاه به عنوان افرادی احمق، موبور، بی مغز و زودباور معرفی می شوند که مردها را اغوا می کنند و گاه به عنوان موجودات بیچاره ای نشان داده می شوند که کارکردهای آنان باید به خانه داری محدود شود.[22]

عمومی شدن مسائل خصوصی

گاه از طریق برخی ابزار و کالاهای فرهنگی، به ویژه اینترنت، مطالب صریح سکسی منتشر می شود که به هیچ روی جنبه تجاری و انگیزة سودجویی ندارد، زیرا این رفتارها از سوی زنان و مردانی صادر می شود که نه تنها سابقه ای حرفه ای ندارند، بلکه طالب هیچ دستمزدی هم نمی باشند، بنا بر پژوهش محققین اجتماعی افراد غیرحرفه ای «وب سایت هایی» طراحی کرده اند که تصاویری پورنوگرافیک از ماجراجویی های خویش ارائه می دهند یا کارهای پندارگونه خویش را به گروه های خبری انتقال می دهند و شبکه های گپ با موضوعات آشکار سکسی را طراحی می کنند.... در مطالعه بر روی صد و پنجاه تصویر وقیح جنسی که به گروه های خبری ارسال شده است، مایکل و همکارانش مشخص نمودند که تصاویر مورد نظر را غیر حرفه ای ها فرستاده اند، سپس شرکت های تجاری از آن بهره برده اند.[23]

ابزارهای مدرن تکنولوژیکی، سطح، گستره و میزان تعمیم پذیری مسائل خصوصی را افزایش داده است. پورنوگرافی اینترنتی در مقایسه با ابزارهای متعارف تر، در سطح گسترده تری توزیع می گردد و شمار به مراتب بیشتری از افراد به آن دسترسی دارند.[24] اینترنت ممکن است از نظر پرده دری و حریم شکنی، باعث برداشتن قید و بندهایی شود که از دیگر وسایل ارتباطی انتظار می رود. ]مثلاً[ برخی افراد ممکن است که هیچ گاه به سالن سینمائی که فیلم سکسی نمایش می دهد، پای نگذارند یا به تماشای نمایش های جنسی نروند، اما ممکن است با آسودگی خاطر به کاوش راه های انحرافی در اینترنت بپردازند.[25]

این تحقیقات، گوشه ای از اعترافات مدعیان ضرورت آزادسازی رفتارهای جنسی است؛ کسانی که با عنوان آزادی، رهاسازی جنسی را دنبال می کنند، چنانچه برآیند اثرگذاری همه ابزارها و کالاهای فرهنگی را در اشاعه مسائل خصوصی جنسی در نظر آوریم، مشخص می شود که چه نتیجة فاجعه آمیزی در مورد عمومی شدن مسائل خصوصی (جنسی) در حال وقوع است.

سست شدن بنیان های اخلاقی

نتیجة طبیعی و غیرقابل تفکیک پیامدهای فوق الذکر، نابودی بنیان های اخلاقی و شکستن همه حریم های اخلاقی است. همه افراد جامعه با این امید که نقش، حد، وظیفه و حق آنها گرامی داشته می شود و دارای امنیت اخلاقی هستند، از محیط خانه وارد اجتماع می شوند، در حالی که کارکرد منفی ابزارهای فرهنگی موجب شده است که همه مرزها و حریم های اخلاقی شکسته شود تا جایی که دختران نوجوان زیر 18 سال امنیت ندارند و عفاف که مهمترین سرمایه شخصی است، در راه خانه و مدرسه به تاراج می رود و یا به دست اعضای مذکر خانواده دریده می شود.

فروپاشی بنیان خانواده

از افتخارات دوران صنعتی، فروپاشی خانوادة گسترده و تبدیل آن به خانواده هسته ای است، هرچند انتهای این روند نیز نابودی خانواده هسته ای بود و اسفناک تر آنکه امروز نیز با افول اخلاق در غرب، روابط انسان ها از نوع ناهمجنس گرایانه به همجنس گرایانه و رابطه با حیوانات و اخیراً رابطه جنسی از طریق اشیاء سوق داده شده است، به عبارت دیگر امروز دیگر خانواده ای نمانده است تا فروپاشیده شود، لذا شاهد نتایج تحقیقات میدانی بهت آوری برای نسبی گرایان اخلاقی هستیم. «جاناتان. اچ. ترنر»، جامعه شناس برجسته آمریکائی با صراحت اعتراف می کند که: «در مطالعه تازه ای در سوئد، جائی که زندگی مشترک قبل از ازدواج رایج است، دریافته است که احتمال طلاق در بین زنانی که قبل از ازدواج با همسر خود، زندگی مشترک داشته اند، نسبت به کسانی که قبل از ازدواج با همسر خود زندگی نکرده اند، 80 درصد بیشتر است».[26] زیرا در این شرایط عاطفه های انسان مرده است و عشق های مجازی از طریق کالاهای فرهنگی اشاعه داده می شود، عشق، به کالای جنسی بدون هزینه اقتصادی، اخلاقی و اجتماعی تبدیل شده است، در باور بسیاری از افراد، تعهد، هزینه آور است، به همین جهت زنانی که قبل از ازدواج با همسر خود رابطه داشته اند، زندگی آسیب پذیرتری دارند، زیرا لذت جنسی آنان قبلاً در بازار آزاد تهیه شده است و تمام ابزارهای فرهنگی نظیر جلد مجلات، صفحات رنگی و براق آنها، رمان های عاشقانه، فیلم های مهیج جنسی و... فرد را به رهائی از چارچوب خانواده تشویق می کند.

بدون تردید در این شرایط، خانواده ای شکل نمی گیرد تا متلاشی شود و دل ها هیچ گاه بهم گره نمی خورد، در این آشفته بازار فرهنگی، تفاوتی بین زن بودن و مرد بودن نیست. رسانه های مخرب «تمامی افکار افراد را متوجه سکس و تلذّذ جنسی» می کنند و سکس را لازمه زندگی می شمارند و سایت های غیراخلاقی انتظارات کاذب جنسی را در مردان ایجاد می کنند که زنان در پاسخگویی به این تنوع طلبی دچار مشکل می شوند و در نتیجه مشکلات زناشویی و فروپاشی خانواده ایجاد می شود.

فروپاشی نظام اجتماعی

مردان نیز همانند زنان در جریان تأثیرپذیری از ابزارهای فرهنگی، اسیر دست صاحبان قدرت و ثروت می باشند و کالاهای فرهنگی ضد ارزشی، جوامع بشری اعم از زن و مرد، پیر و جوان را به سراشیبی سقوط و هلاکت سوق می دهد. زیرا در چنین جامعه ای تمامی مردم، به سکس و تلذّذ جنسی توجه دارند و در این راه تمامی انرژی معنوی و مادی خود را از دست می دهند، دیگر نه کسی به فکر همبستگی های ملی است، نه کسی به آگاهی سیاسی می اندیشد، نه کسی برای فداکاری ارزشی قائل می شود،[27] بلکه جامعه به سوی فروپاشی در حال سقوط است.[28]

مقابله و پیشگیری

طرح مبسوط راهکارها از حوصله مقاله حاضر خارج است و نیازمند بررسی در نوشتاری دیگر می باشد. در این مجال به اختصار دو راهکار تبلیغاتی- آموزشی و عملیاتی بررسی می شود. در راهکار تبلیغاتی- آموزشی بر فضاسازی و سوق دهی مردم به سوی صلاح و سداد و آسان سازی اجتماعی جهت اجرای قواعد و هنجارها تأکید می شود، زیرا در این فضا مقاومت اجتماعی در برابر اجرای هنجارها کاهش می یابد. عمده ترین عناوین آموزشی برای دستیابی به این هدف شامل احیای شخصیت متعادل زن و مرد، معرفی شخصیت زن و مرد به یکدیگر، آشنایی آنان نسبت به حدود و حقوق یکدیگر، بیان کارکردها، اهداف و پیامدهای پنهان آسیب رسانی فرهنگی علیه زنان و ... است. راهکارهای عملیاتی می تواند شامل ایجاد فضای سالم جهت مشارکت های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی زنان، تدوین قوانین شفاف بازدارنده، پیگیری و اجرای قوانین و... باشد. البته با توجه اینکه در شرایط فعلی جامعه ایران، آسیب های فرهنگی بسیاری وجود دارد و هر روز شاهد طرحی نو برای آسیب رسانی فرهنگی هستیم، مهمترین راهکار؛ ایجاد عزمی ملی و دغدغه ای همگانی است که بهترین فرصت اجتماعی و مقاومت ملی برای آسیب زدائی می باشد.

فهرست منابع:

قرآن مجید

المحمدی، الری شهری، محمد: «میزان الحکمة»، مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الرابعة، قم، 1371.

بنت، ویلیام جی: «شاخص های فرهنگی در ایالات متحده آمریکا در پایان قرن بیستم»، ترجمه فاطمه فراهانی، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381.

ترنر، جاناتان، اچ: «کاربرد و مفاهیم جامعه شناسی»، ترجمه؛ محمد فولادی و عزیزالله بختیاری، قم، انتشارات موسسه امام خمینی (ره)، 1378.

حاجیلری، عبدالرضا: «کنکاشی در تغییر ارزش ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی»، انتشارات فرهنگ و معارف، 1380.

رهگذر، امید: «تقدیس ابتذال»، پرتو، 8/10/1382.

روزبهانی، احمد: «انهدام شبکه اغفال اینترنتی»، صدای عدالت، 12/12/1381.

سرشار، محمدرضا: «نقد و بررسی بوف کور»، کیهان، 27/12/1381.

ستوده، هدایت الله: «مقدمه ای بر جامعه شناسی وسائل ارتباط جمعی»، سازمان نشر فرهنگ انسانی، 1355.

شورای فرهنگی اجتماعی زنان، «نمای آبگینه»، انتشارات سفیر صبح، 1379.

صدیقی، مرضیه: «نگاهی به روند جهانی شدن جنبش زنان»، کتاب نقد، ش12، پائیز1378.

فولادآملی، محمدرضا: «کشف و انهدام شبکه بین المللی اینترنتی فساد»، کیهان، 3/12/1381.

قائم مقامی، فرهت: «مقدمه ای بر جامعه شناسی وسائل ارتباط جمعی»، سازمان نشر فرهنگ انسانی، تهران، 1355.

مطهری، مرتضی: «مسئله حجاب»، دفتر انتشارات اسلامی، (قم).

محسنیان راد، مهدی: «انقلاب، مطبوعات و ارزش ها»، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1375.

نیک گوهر، عبدالحسین: «مبانی جامعه شناسی»، انتشارات رایزن، 1369.

ولش، پاتریشیا: «روانشناسی اینترنت»، ترجمه بهنام اوحدی، انتشارات نقش خورشید، 1382.

پی نوشتها

* - کارشناس ارشد جامعه شناسی، مدرس حوزه و دانشگاه.

[1] - نیک گوهر، ص 179.

[2] - محسنیان راد، ص 44.

[3] - حاجیلری، ص 229.

[4] - ولش، ص 294.

[5]- بنت، ص 153.

[6] - ولش، ص 304.

[7] - همان، ص 295.

[8] - روزنامه صدای عدالت، 12/12/1381 .

[9] - روزنامه کیهان، 13/12/1381 .

[10] - سرشار، ص 9.

[11] - مطهری، ص 74.

[12] - محمدی ری شهری، ج 2، ص 362، ح 3644.

[13] - همان، صص 362-356، ح 3648-3590.

[14] - المعارج، 19.

[15] - ولش، ص 294.

[16] - همان.

[17] - ترنر، صص 251-250.

[18] - صدیقی، ص 69.

[19]- بنت، صص 154-147.

[20]- قائم مقامی، ص 116.

[21]- ستوده، ص180.

[22]- نمای آبگینه، ص 259.

[23]- ولش، صص 291-290.

[24] - همان، صص 304-303.

[25] - همان.

[26] - ترنر، ص 269.

[27] - قائم مقامی، صص 18-16.

[28] - تذکر: در اینجا عنایت به جامعه خاصی نیست.