جهانی سازی، اسلام و آینده بشریت

با وجود گذشت بیش از یک دهه از ظهور پدیده جهانی شدن⁽¹⁾ یا در واقع، پروژه جهانی سازی، در واژگان و ادبیات بشری،⁽²⁾ هنوز زوایای آن در هاله ای از ابهام و تردید قرار دارند.⁽³⁾ از این رو، در اینجا سؤالاتی مطرح می شود؛ از جمله این که: جهانی شدن یا جهانی سازی به چه معناست؟ تاریخ پیدایش این اصطلاح و سابقه رویکرد و گرایش به آن کدام است؟ آیا در اسلام تمایلی به جهانی شدن وجود دارد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، آیا جهانی شدن اسلامی قابل اثبات است؟ و در صورت اثبات آن، مبانی، ویژگی ها، ساختار و ابزارهای جهانی شدن چیست؟

این مقال در پی پاسخ گویی به این سؤالات برآمده است.

برای دست یابی به پاسخ قانع کننده درباره هر یک از سؤالات، فرضیات ذیل قابل طرحند:

1. خاستگاه واژه «جهانی شدن» در غرب است، ولی زادگاه پدیده جهانی شدن در اسلام است.

2. تنها اسلام از توانایی های لازم برای جهانی سازی برخوردار است.

برای تعیین درستی یا نادرستی این فرضیات، مباحث ذیل در مقاله حاضر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است:

الف. تعریف جهانی شدن و تبیین تاریخ و سابقه آن؛

ب. اسلام و دیدگاه آن درباره جهانی شدن و تشریح قابلیت ها، ساختارها و ویژگی های جهانی شدن اسلامی.

مقدّمه

«جهانی شدن» به چه معناست؟ تاریخ پیدایش آن کدام است؟ و از چه زمانی، اصطلاح «جهانی شدن» به کار رفته و گرایش به آن پدید آمده است؟⁽⁴⁾

تعریف «جهانی شدن»

با وجود متداول بودن اصطلاح «جهانی شدن» یا «جهانی سازی»، هنوز تعریف جامع و مانعی از آن ارائه نشده است؛ زیرا:

1. زوایا و ابعاد جهانی شدن دقیقا ملموس و روشن نیستند، حتی برای آنانی که در فرایند آن قرار دارند.

2. اصطلاح «جهانی شدن» مفهوم جدیدی است و عمری کمتر از دو دهه دارد. بنابراین، هنوز تحقق نیافته و همچنان دست خوش تحوّل است.⁽⁵⁾

با این وصف، کوشش هایی برای ارائه تعاریفی از جهانی شدن، هر چند ناقص، مبهم و مشکوک صورت گرفته اند؛ از جمله:

«جهانی شدن» یعنی یکسان شدن و یا مشابه کردن دنیا. این فرایند به طرق گوناگونی همچون توسعه ماهواره ها، گسترش رایانه ها، افزایش رسانه ها، به ویژه ازدیاد شبکه های تلویزیونی صورت می گیرد.⁽⁶⁾

«جهانی شدن» پدیده ای چند بعدی است. از این رو، اقتصاد، سیاست و فرهنگ را در برمی گیرد و با تحقق آن، مرزهای ملّی از بین می روند و یا کم رنگ می شوند، کشورها نقش گذشته خود را از دست می دهند و به جای قوانین داخلی، قوانین بین المللی بر کشورها حاکم می گردند.⁽⁷⁾

جهانی شدن فرایندی اجتماعی است که در آن، قید و بندهای جغرافیایی، فرهنگی و مذهبی، که بر روابط انسانی سایه افکنده اند، از بین می روند. البته اگرچه جهانی شدن یک روند سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است، اما بیش از همه، روندی اقتصادی است.⁽⁸⁾

2

اگر به ماهیت جهانی شدن نه به صورتِ آن توجه کنیم، می توانیم این پدیده را به صور زیر تعریف نماییم:

گسترش فرهنگ اروپایی از طریق مهاجرت، استعمار و تقلید فرهنگی به سراسر کره زمین؛⁽⁹⁾

تداوم حرکت سرمایه داری که پس از پایان جنگ سرد، رویای تسلّط بر عالم را در سر می پروراند.⁽¹⁰⁾

تلاش برای گسترش جهانی الگوهای امریکا؛ همین نکته نگرانی و ترس برخی از کشورهای اروپایی را برانگیخته است.⁽¹¹⁾

تصویری ترسناک از یک بازار عنان گسیخته و پایان نوسازی به سبک ملّی و دینی که تا از هم گسیختن تمام شالوده های سیاسی و اجتماعی ملت ها و دولت ها به پیش می رود.⁽¹²⁾

دخالت در امور داخلی دولت های جهان سوم و کنار گذاشتن ممانعت هرگونه قانونی که مانع تجارت آزاد از سوی شرکت های چند ملّیتی است، بدون آنکه ثبات اجتماعی و حاکمیت این دولت ها را در نظر بگیرد.⁽¹³⁾

جهانی سازی گویای طرحی پیچیده برای استعمار است. می توان در این باره، از عبارت فرایندهای جهانی شدن استفاده کرد که قرین دهکده الکترونیک جهانی، پیدایش قبیله جهانی، انقلاب اطلاعاتی، فشردگی زمان و مکان و گسترش جهانی آگاهی می باشد.

پیروز مجتهدزاده، واژه «جهانی شدن ها» را به کار می برد که حاوی بار عظیمی از امریکایی شدن است و در واقع، همان جهانی سازی به دست صاحبان صنعت و سرمایه است و امریکا سکوی اصلی پرتاب موشک جهانی شدن فرض می شود و در پرتو جهانی شدن ها، جهانیان به فرهنگ، مفاهیم، زبان و اخلاق یا بی اخلاقی امریکایی تن می دهند.⁽¹⁴⁾

فرایند جهانی شدن را معمولاً در چهار حوزه فنی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مطالعه می کنند. در حوزه فنی و تکنولوژیک، از وقوع انقلاب صنعتی سوم سخن می رود. انقلاب صنعتی اول در قرن هجدهم میلادی، تحوّلی در تکنولوژی تولید بود. انقلاب صنعتی دوم در نیمه دوم قرن نوزدهم، تحوّلی در تکنولوژی توزیع و ارتباط ایجاد کرد. انقلاب صنعتی سوم در پایان قرن بیستم، تحوّلاتی اساسی در حوزه ارتباط، مصرف و اطلاعات به همراه آورد. در حوزه اقتصاد، به تبع تحوّلات فنی مذکور، تغییرات بی سابقه ای رخ نمودند. در جهانی شدن اقتصاد، کنترل دولت ملّی بر اقتصاد ملّی به نحو فزاینده ای از دست می رود و عناصر اصلی سیاست های اقتصادی و مالی ملّی، جهانی می شوند. از لحاظ سیاسی، با ظهور و گسترش اختیارات نهادهای سیاسی جهانی همچون بانک جهانی، تحوّلات چشم گیری در حوزه محدود شدن قدرت و حاکمیت دولت های ملّی رخ می نمایند. به طور کلی، در فرایند جهانی شدن، ویژگی های اصلی دولت ملّی همانند اهمیت و نقش مرزها در حال زوال قرار می گیرند. در سطح فرهنگ، باید از ظهور جامعه مدنی جهانی سخن گفت. جنبش های فرهنگی و اجتماعی بین المللی جزئی از این جامعه هستند و به مسائل و موضوعاتی همچون رعایت حقوق بشر و آزادی های مدنی از جانب دولت های ملّی نظر دارند که از حدود توانایی و دید دولت های ملی بسی فراتر می روند.⁽¹⁵⁾

تاریخ جهانی شدن

بحث مربوط به تاریخچه جهانی سازی، به دو بخش تقسیم می گردد:

1. گذشته اصطلاح جهانی شدن

قدمت این واژه به سال های آخر دهه 50 و سال های اولیه دهه 60 میلادی می رسد. در سال 1328 ش / 1959 م. مجله آکونومیست از کلمه «سهمیه جهانی»⁽¹⁶⁾ استفاده کرد. در سال 1330 ش / 1961 م فرهنگ وبستر نخستین فرهنگ معتبری بود که تعاریفی درباره دو اصطلاح «globalism»، «globalization» ارائه داد. یک سال بعد، نشریه spectatorمفهوم جهانی را گیج کننده توصیف نمود. در سال 1344 ش / 1965م مارشال مک لوهان، نام «دهکده جهانی» را بر کتابِ جنگ و صلح در دهکده جهانیِ خود گذارد.⁽¹⁷⁾

برخی اصطلاحِ «دهکده جهانی» را سرآغازی بر شکل گیری اصطلاحِ جهانی شدن می دانند. با این وصف، استعمالِ واژه «جهانی شدن» و یا مشتقّات آن تا دهه آخر قرن بیستم محدود باقی ماندند. از این رو، جای تعجب نیست که تا سال 1373ش / 1994م فهرست

3

کتاب های موجود در کنگره امریکا، که از واژه «جهانی» یا «جهانی شدن» استفاده کرده باشند، به 34 عنوان محدود شود، در حالی که این عناوین در سال 1377 ش / 1998 م به بیش از 200 عنوان و در سال 1378 به بیش از 400 عنوان رسیدند. این رشد، گویای پذیرش و یا مورد توجه قرار گرفتن اصطلاحِ جهانی شدن توسط نویسندگان و محققان در سال های پایانی سده بیستم است. بنابراین، می توان گفت: از ویژگی های سال های پایانی قرن بیستم کاربرد فراگیر واژه «جهانی شدن» است.⁽¹⁸⁾

نتیجه اینکه جهانی شدن تداوم حرکتِ نظام سرمایه داری و کاپیتالیستی غرب است که پس از جنگ سرد، از لاک دفاعی خود بیرون آمده، رؤیای تسلّط بر عالم را در سر می پروراند. به همین دلیل، با پایان جنگ سرد، که به فروپاشی بلوک شرق انجامید، سیاست و استراتژی جدیدی به نام «نظم نوین جهانی» از سوی امریکا مطرح گردیده است. این پدیده که با تحوّلات عظیم در تکنولوژی جدید اینترنتی همراه شده، به مقدّمه ای برای جهانی سازی تبدیل گردیده است.⁽¹⁹⁾

2. پیشینه گرایش به جهانی شدن

رویکرد به مفهوم «جهانی شدن»، چه در نظریه و چه در عمل، سابقه ای به قدمت بشر دارد؛ زیرا گرایش به جهانی شدن، نخست در ادیان الهی بروز کرد، به گونه ای که ادیان بزرگ الهی، همچون یهودیت، مسیحیت و اسلام، سودای جهانی سازی داشته اند و هر یک از آن ها در صددند امّت یگانه و حکومت واحد جهانی پدید آورند. البته در این میان، جهانی سازیِ اسلامی برترین و کامل ترین شکل جهانی سازی دینی را مطرح کرده است؛ زیرا براساس آیاتی همچون «اِنَّ الارضَ یرِثُها عبادیَ الصّالحونَ» (انبیاء: 105) مخاطبان در جهانی سازی اسلامی، نه عرب، نه عجم، نه مکّی، نه مدنی و نه حتی مسلمانان، بلکه کافه ناس و تمام مردمند، و معنویت (خدا) و عقلانیت (انسان) دو عنصر اساسی آن می باشند. در کنار ادیان الهی، تمدن ها، کشورها و مکتب هایی نیز بوده اند که بر پایه اندیشه های جاه طلبانه، سودجویانه و توسعه خواهانه به جهان گرایی علاقه داشته و حتی کوشیده اند در قالبِ جهان گشایی به آن جامه عمل بپوشانند. بابلیان، ایرانیان و رومیان از همین تمدن ها، کشورها و آدم ها هستند که در پی نیل به حکومت بر جهان و واداشتن همگان به پیروی از ارزش های خود بوده اند.⁽²⁰⁾

پس از اسلام، اغلب از دو مکتب مارکسیسم و کاپیتالیسم به عنوان مدعیان حکومت جهانی نام می برند:

مارکسیست ها با تقسیم تاریخ به کمون اولیه، برده داری، فئودالیسم و کاپیتالیسم، مدعی اند که بشر با گذر از این مراحل چهارگانه، به مرحله نهایی، یعنی کمونیسم وارد می شود که آن یک حکومت جهانی با ویژگی هایی همچون مرام اشتراکی، فقدان دولت و نبود مالکیت است. البته آن ها پیش از ورود به مرحله آخر تاریخ، یک مرحله انتقالی به نام «سوسیالیسم» را نیز پشت سر می گذارند. سوسیالیسم کمی به کاپیتالیسم و نیز اندکی به کمونیسم شبیه است؛ مثلاً، در سوسیالیسم، همانند کاپیتالیسم، دولت و حکومت وجود دارد، ولی بر خلاف کاپیتالیسم، حکومت در اختیار همه نیست، بلکه در حاکمیت کارگران است. اگرچه شکست کمونیسم در دنیای امروز، به معنای غیر قابل وصول و یا خیالی بودن حکومت جهانی کمونیستی است، ولی سوسیالیست ها معتقدند: به علت ریشه دار بودن شعارهای عدالت و مساوات سوسیالیستی در نهاد و فطرت انسان، بشر دوباره به سراغ سوسیالیسم و سپس کمونیسم خواهد آمد؟!⁽²¹⁾

کاپیتالیسم یا سرمایه داری غرب یکی دیگر از مدعیان جهانی شدن نیز، در پی جهان گرایی و ایجاد یک حکومت جهانی است.⁽²²⁾ از زمانی که سرمایه داری غرب شکل گرفت، یعنی از چهار پنج سده پیش، یا به عقیده والرشتاین، از قرن 16 میلادی تسلّط نظام سرمایه داری بر جهان آغاز شد. از اواخر قرن 19، و بخصوص از اوایل قرن 20، سرمایه در کشورهای شمال به مرحله اشباع رسید و انباشت سرمایه به رکود اقتصادی دامن زد. بنابراین، غرب به صدور سرمایه دست زد تا از این طریق به بازارهای جدید و جویای سرمایه دست یابد و بحران های نهفته در درون خود را نیز به کشورهای توسعه نیافته منتقل کند. این فرایند موجب رشد دوباره نظام سرمایه داری گردید. نتیجه اینکه جهانی شدن اولاً، ادامه تحوّلات کلان تاریخ بشر غربی، یعنی تحوّل انقلاب کشاورزی، انقلاب صنعتی و انقلاب اطلاعاتی است؛ ثانیا، تداوم حرکت سرمایه داری غرب است، ولی پس از پایان جنگ سرد، تهاجمی تر شده و رؤیای تسلّط بر عالم و جهان را در سر می پروراند.⁽²³⁾

به این دلایل، جهانی شدن پیش از هر تعریف دیگر، به آن معناست که سیاست اقتصادی، امنیت غذایی و... باید در حوزه اختیارات تجّار و سرمایه گذاران دولت های ثروتمند قرار گیرد و در این روند، حکومت ها، نهادهای بین المللی و حتی سازمان های بین المللی نیز اجازه ندارند فعالیت و قدرت آن ها را به پرسش گیرند.⁽²⁴⁾ با چنین نگرش و عقیده ای است که کروگمن جهانی شدن را ادغام بیشتر بازارهای جهانی، مک ایوان آن را گسترش بین المللی مناسبات تولید و مبادله سرمایه سالارانه، و بازانسون یکپارچگی تجارت با حذف مرزهای تجاری، سرعت در مبادله تکنولوژی و افزایش عمومی در مصرف جهانی می داند. طبیعی است که در رأس چنین

4

نظامی، امریکا قرار گیرد. از این رو، مالکوم واترز می گوید: «جهانی شدن نتیجه مستقیمِ گسترش فرهنگ اروپایی از طریق مهاجرت، استعمار و تقلید فرهنگی به سراسر کره زمین است. این پدیده به طور ذاتی، از طریق فعالیت های سیاسی و فرهنگی با الگوی توسعه سرمایه داری همراه است.»⁽²⁵⁾

روژه گارودی هم در این باره می گوید: «جهانی سازی نظامی است که قدرتمندان را با ادعای روابط آزاد و آزادی بازار، قادر می سازد تا اصنافی از دیکتاتوری های ضد انسانی را به مستضعفان تحمیل نمایند.»⁽²⁶⁾

رابرتسون در یک جمع بندی کلی، فرایند جهان خواهی کاپیتالیسم و مشخصه های آن را به این ترتیب مطرح می کند:

1. مرحله بدوی که در اروپا و در بین سال های 1400 تا 1750 رخ داد. تجزیه کلیسا، ظهور جوامع دولتِ ملت و استعمار کشورهای ضعیف مشخصه این مرحله است.

2. مرحله آغازین که از سال 1750 تا 1850 ادامه داشت و بروز مسائل شهروندی و انعقاد اولین قراردادهای بین المللی از نشانه های آن هستند.

3. مرحله جهش که به سال های 1875 تا 1925 برمی گردد. در این مرحله، بشر شاهد مهاجرت ها در سطح وسیع و جنگ های بزرگی همچون جنگ جهانی اول بوده است.

4. مرحله سلطه جویی که طی سال های 1925 تا 1969، با بروز جنگ جهانی دوم، تأسیس جامعه ملل و سازمان ملل متحد، آغاز جنگ سرد و افزایش کشورهای جهان، جهانی شدن روند سریع تری به خود گرفته است.

5. مرحله فقدان قطعیت که از سال 1969 به بعد، فعالیت وسیع رسانه های گروهی، تشدید جنگ سرد و تلاش برای دست یابی به سلاح های مرگ بارتر موجب شدند که ساکنان کره زمین، اعتماد کمتری نسبت به روندی که در جهان طی می شد، داشته باشند.

6. مرحله جهانی سازی که با پایان جنگ سرد،⁽²⁷⁾ فروپاشی شوروی (سابق)، حمله امریکا به عراق، و طرح نظم نوین جهانی (طرح نظام تک قطبی) به رهبری امریکا آغاز شد. این پدیده با تحوّلات گسترده تکنولوژی در زمینه اینترنت، تأسیس سازمان تجارت جهانی و نیز وحدت پولی یازده کشور اروپایی همراه است.⁽²⁸⁾

نتیجه آنچه ذکر شد آن است که تاریخ ابداع واژه «جهانی شدن» و «جهانی سازی» و محتوای سرمایه داری آن به غرب برمی گردد، اما آیا پدیده جهانی شدن یا جهانی سازی هم که اسلام مطرح می سازد، از چنین محتوایی دنیاگرایانه و انسان مدارانه برخوردار است؟

جهانی شدن اسلامی

حاصل مباحث قبلی این است که جهانی سازی ریشه در غرب دارد و در غرب متولد شده و بارور گردیده است. اصول و مبانی فکری و فلسفی آن دقیقا همان اصول و مبانی تفکر غرب هستند. اندیشمندان متعددی نیز بر ارتباط مستقیم بین جهانی سازی و غرب و بر پروژه بودن آن تأکید دارند. در رأس پروژه جهانی سازی امریکاست، اما امریکا به دلایل گوناگونی از صلاحیت رهبری جهانی سازی برخوردار نیست. در این صورت، این سؤال پیش می آید: اگر امریکا یا مسیحیت دولتی قادر به رهبری عادلانه جهان نیست، پس چه چیزی از این توانایی برخوردار است؟! پاسخ این سؤال اسلام است. اما آیا جهانی سازی اسلام بر اساس تعالیم دینی قابل اثبات است؟! این جهانی سازی بر چه اصولی استوار است و ویژگی ها و ابزارهای آن کدام است؟!⁽²⁹⁾ در پاسخ به سؤالات مذکور، توجه به مباحث ذیل ضروری است:

جهانی شدن در قرآن و حدیث

اسلام جهانی تولد یافت. مسلمانان برای جهانی کردن اسلام بسیار کوشیدند. شیعیان هم دل به حکومت جهانی حجة بن الحسن علیه السلام سپرده اند. آیات و روایات اسلامی نیز جریان جهانی شدن اسلام را مورد تأیید و تأکید قرار داده اند.⁽³⁰⁾

از جمله آیات و روایات فراوانی که درباره جهان مداری اسلام وجود دارند، موارد ذیل تنوّع و کاربرد بیشتری دارند.

الف. قرآن: آیاتی از قرآن به مسئله «جهانی شدن اسلام» اشاره دارند:

1. «وَ نُرِیدُ أَن نَّمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الاَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَونَ وَ هامانَ وَ جُنودَ هُما مِنهُم ما کانُواْ یَحْذَرُونَ.»(قصص: 5 و 6)⁽³¹⁾

این دو آیه گر چه به قصه حضرت موسی علیه السلام ، فرعون و بنی اسرائیل مربوطند، ولی محتوا و مفهوم آیات تنها به آن برنمی گردد. آنچه در آن دوره اتفاق افتاد، جلوه ای از اراده خداوند برای حاکمیت بخشیدن مستضعفان بر مستکبران بود، در حالی که اراده خدا در این باره، به طور کامل تحقق نیافته است. پس روزی می رسد که خداوند حاکمیت خویش بر زمین را از طریق سپردن آن به دست افراد صالح تحقق بخشد.⁽³²⁾

2. «قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنی إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنظَرِینَ إِلَی یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ.» (حجر: 3638)⁽³³⁾

بر پایه این آیه، روزی در عمرِ باقی مانده این دنیا می رسد که شیطان، دیگر بر انسان حاکمیت ندارد. در واقع، خداوند سبحان با مهلت درخواست ابلیس تا روز قیامت، موافقت نکرد و تا زمان معیّنی (= پیش از برپایی قیامت) به او مهلت داد. با پایان یافتن حاکمیت شیطان بر انسان، جهانی شدن اسلام از سوی بنده صالح خداوند تبارک و تعالی، یعنی حجة بن الحسن علیه السلام آغاز می گردد.⁽³⁴⁾

3. «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْکَرِهَ

5

الْمُشْرِکُونَ.» (توبه: 33)⁽³⁵⁾

امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمود: «سوگند به خدا، هنوز تفسیر این آیه تحقق نیافته است.» راوی پرسید: فدایت شوم پس چه زمانی تحقق می یابد؟ امام فرمود: «وقتی با اراده خدا، قائم قیام کند.»⁽³⁶⁾

بنابراین، جهانی شدن اسلام و تشکیل حکومت واحد جهانیِ امام زمان (عج) با به کارگیری علوم و فنون نوین به انجام می رسد و تداوم آن با تدبیر، تدبر، دانش و بینش میسر می شود.

4. «وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبوُرِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الاَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحوُنَ.» (انبیاء: 105)⁽³⁷⁾

«یرثُها» جنبه جهان شمولی دارد؛ یعنی همه حاکمان زمین، عباد صالحین خواهند شد. این مطلب در مزامیر داوود، مزمور 37 (= فصل 37) به این صورت آمده است: «حلیمان وارث زمین خواهند شد.» «زبور» در اینجا، نه زبور داوود، بلکه به اعتقاد مرحوم طبرسی، مراد مطلق کتاب آسمانی است. از این رو، برخی از مفسّران، آیه مزبور را این گونه ترجمه می کنند: «علاوه بر قرآن، در زبور هم گفتیم: بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد!»⁽³⁸⁾

5. «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنوُاْ مِنْکُمْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الاَْرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَُیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ و لَیُبَدِّلَنَّهُم مِن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنا یَعْبُدُونَنِی لاَیُشْرِکُونَ بِی شیْئا وَ مَن کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفَاسِقونَ.» (نور: 55)⁽³⁹⁾

در واقع، آیه مذکور بر این مسئله دلالت دارد که خداوند، جهان را با خاندان رسالت و امامت شروع کرد، با آن ها نیز به خاتمه می رساند؛ یعنی جهان در آغاز، در اختیار شایسته ترین بندگان خدا بود و در انتها هم در ید قدرت صالحان روی زمین است.⁽⁴⁰⁾ احادیث زیادی نیز تصریح دارند که حکومت الهی آینده روی زمین از سوی فردی از خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله بنا می شود. او از فرزندان علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام است، و این خاندان و ولی عصر (عج) کلیدهای حکمت و معدن های رحمت الهی اند.

ب. احادیث: برخی از روایات و احادیث اسلامی به تفسیر آیات مربوط به جهانی شدن اسلام پرداخته اند؛ از جمله:

حدیث اوّل: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خلفا و جانشینان من و حجت های خدا بر خلق پس از من دوازده نفرند: اول آنان برادرم و آخرشان فرزندم. گفته شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ، برادرت کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب علیه السلام ، سؤال شد: فرزندت کیست؟ فرمود: مهدی که زمین را از قسط و عدل پر سازد؛ همان سان که از ظلم و جور پر شده باشد. قسم به آنکه مرا به حق به عنوان بشارت دهنده و ترساننده برانگیخت، اگر از عمر دنیا یک روز باقی مانده باشد، خدا آن را چنان طولانی سازد تا فرزندم مهدی قیام کند. پس (بعد از خروج) عیسی بن مریم پشت سرش به نماز ایستد.⁽⁴¹⁾

حدیث دوم: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در آخرالزمان، مردی از فرزندان من قیام کند که اسم او همانند اسم من و کنیه اش مثل کنیه من است، زمین را از عدل پرسازد؛ چنان که از ظلم پر شده است و او مهدی(عج) است.»⁽⁴²⁾

حدیث سوم: پیامبر فرمود: «مهدی از ما (از من) است. چهره ای نورانی دارد و بینی خمیده، زمین را از قسط و عدل پرسازد، چنان که از ظلم و جور پر شده است.»⁽⁴³⁾

حدیث چهارم: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر از عمر دنیا جز یک روز نمانده باشد، خدای تعالی آن روز را چنان طولانی کند تا در آن روز مردی از من و اهل بیتم قیام کند که اسم او اسم من است.⁽⁴⁴⁾

حدیث پنجم: علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسید: «آیا مهدی (عج) از ما آل محمّد است یا از غیر ماست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بلکه از ماست. خداوند به سبب او ختم کند [کمال بخشد] چنان که به ما آغاز کرد.»⁽⁴⁵⁾

این احادیث پنج گانه بر پنج نکته مهم تأکید دارند: اولاً، اسلام در صدد گسترش خود در گستره جهان است؛ ثانیا، گسترش جهانی اسلام توسط امام زمان علیه السلام تحقق می یابد؛ ثالثا، حکومت امام زمان علیه السلام یک حکومت جهانی است؛ رابعا، جهانی شدن اسلامی بر پایه عدل و قسط قرار دارد؛ خامسا، حکومت جهانی امام زمان علیه السلام عمری طولانی دارد.

اسلام و مبانی فکری و فلسفی جهانی شدن

مبانی فکری و فلسفی تمدن و فرهنگ اسلامی، رهاورد وحی الهی، بعثت انبیا و امامت اولیاست که عقل و فطرت اصیل انسانی بر آن مهر تأیید می زند. این مبانی، ارکان تمدن اسلامی در چهار قرن گذشته را ساخته و تداوم آن، نوید دهنده جهانی شدن تمدن اسلامی است. برخی از مهم ترین عناصر این مبانی عبارتند از:

الف. فطرت جویی

توحید نخستین شرط تشرّف انسان به اسلام و لازمه ورود به جامعه جهانی اسلام

6

است. از این رو، قرآن با تعابیری همچون «لاَ اِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ»(مؤمنون: 115) و «لاَ اِلَهَ اِلاَّ هُو»(اسراء: 71)، اهتمام ویژه خود را بر این اصل ابراز کرده است. یکتاپرستی، نقطه اشتراک همه انسان هایی است که در جامعه جهانی اسلام مشارکت می ورزند، و آن فراگیرترین عامل همگرایی اجتماعی انسان ها به شمار می رود. به همین دلیل، خداوند می فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ.»(روم: 30)⁽⁴⁶⁾

ب. عاقبت جویی

عاقبت جویی یعنی فرجام خواهی و آخرت گرایی، که در اندیشه اسلامی به عنوان اعتقاد به معاد یاد می شود. تأکید اسلام بر معاد، به منظور تأسیس یک نظام جهانی است تا در کنار اعتقاد به مبدأ، سرنوشت ساز بودن نقش این باور (= اعتقاد به معاد) در جهت گیری زندگی فردی، جمعی و جهانی هویدا گردد؛ زیرا چنین اعتقادی رفتار اجتماعی را متأثر می سازد و آن را تحت کنترل در می آورد. قرآن کریم در این باره می فرماید: «اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثا وَ اَنّکُمْ اِلَیْنَا لاَ تُرْجَعوُنَ.»(مؤمنون: 115)⁽⁴⁷⁾

ج. کرامت انسانی

خداوند انسان را گرامی داشته و در قرآن فرموده است: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی ءَادَمَ.» (اسراء: 71)⁽⁴⁸⁾

از نظر دین، انسان موجودی است، هم مادی و هم رحمانی. از این رو، برنامه جهانی شدن تمدن اسلامی با برنامه جهانی شدن غربی، که در پی سلطه بر انسان می باشد، از بنیان متفاوت است؛ زیرا اسلام در پی ارج نهادن به انسان هاست و تنها به استقلال آگاهانه و آزادانه او از پیام دین می اندیشد و هرگز در صدد تحمیل عقیده بر او نیست.

با توجه به این سه اصل، برنامه های جهانی اسلام عبارتند از:

1. طبقه بندی انسان ها بر مدار عقیده و ایمان، نه نژاد و خون و...؛

2. نفی سلطه گری و سلطه پذیری بر اساس قاعده نفی سبیل؛

3. طرح و اجرای اصول و حقوق مشترک برای همه انسان ها، اعم از کافر و مسلمان.

ساختار نظام جهانی اسلام

تحقق ایده جهانی شدن اسلام و قوام آن بر پایه مبانی فکری و فلسفی، منوط به ارکان و ساختاری مناسب است⁽⁴⁹⁾ که برخی از آن ها عبارتند از:

الف. حاکمیت خداوند سبحان:

حاکمیت بر جهان هستی تنها از آن خداست. در واقع، اراده الهی بر سراسر گیتی، حاکم و ادامه هستی به مدد و فیض او وابسته است. به بیان دیگر، جهان و تمامی ارکان و عناصرش در ید قدرت لایزال الهی قرار دارند و هموست که انسان را بر سرنوشت خویش حاکم کرده و اداره جامعه بشری را به وی سپرده است؛ یعنی خداوند سبحان حاکمیت خویش را در تدبیر جامعه به انسان واگذاشته که آن نیز تجلّی اراده خداست. در حقیقت، حاکمیت خدا بر روی زمین به دست رهبر برگزیده الهی صورت می گیرد که خود او نیز از سوی امّت به جایگاه و منصب رهبری دست یافته است. در چینن نظامی، عقلانیت، معنویت و عدالت، جامعه را به جهانی در مسیر کمال تبدیل می کند.

ب. امامت و رهبری

مهم ترین ویژگی امامت و رهبری در ساختار نظام جهانی اسلام، برگزیده الهی بودن است. علی بن ابی طالب علیه السلام در این باره می فرماید: «وَ خَلَّفَ فیکُمْ مَا خَلَّفَتِ الاَنْبِیاءُ فی اُمَمِها، اِذْلَمْ یَتُرکُوهُمْ هَمَلاً، بِغَیْرِ طَریقٍ وَاضِحٍ، وَ لاعَلَمٍ قائِمٍ.»⁽⁵⁰⁾

به علاوه، امامت و رهبری از ویژگی های دیگری برخوردار است؛ از جمله: مرکزیت وحدت و یکپارچگی، زعامت معنوی و سیاسی، اساس و پایه فعالیت های بشریت، هسته مرکزی نظم اجتماعی، مشروعیت بیعت مردمی، اسوه فردی و جمعی.

همچنین رهبری و امامت در نظام جهانی اسلام، محور و قطب ایدئولوژیک به شمار می رود؛ همان گونه که حضرت علی علیه السلام فرمود: «اَما وَ اللّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابْنُ اَبی قُحافَةَ وَ اِنَّهُ لَیَعْلَمُ اَنَّ مَحَلّی مِنْها مَحَلُّ الْقُطبِ مِنَ الرَّحی، یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ، و لایَرْقی اِلَیَّ الطَّیْرُ.»⁽⁵¹⁾

7

ج. ملت واحد

انسان ها در نظام جهانی اسلام، در دوران بلوغ و شکوفایی عقلی و معنوی قرار دارند و به مرحله والای تعالی رسیده اند و بالفعل از ارزش های واقعی انسانی برخوردارند. جامعه جهانی اسلامی، جامعه ای همگون و متکامل است و در آن، استعدادها و ارزش های انسانی شکوفا می گردند، نیازهای اساسی فطری برآورده می شوند و از همه ابزارها برای تحقق صلح و عدالت بهره می گیرند. و به این دلایل است که خداوند در قرآن می فرماید: «وَ إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَ أَنَْا رَبُّکُمْ فَاتَّقوُن» (مؤمنون: 52)؛ و این امت شما امّت واحدی است، و من پروردگار شما هستم. پس از مخالفت فرمان من بپرهیزید.

د. قانون واحد

حدیث «ثقلین» گویای آن است که راز دست یابی به سعادت دنیوی و اخروی پیروی و اقتدا به قانون خوب (= کتاب الله) و مجری خوب (= اهل البیت) است. اگرچه جامعه بشری از نقصان قانون رنج برده، ولی رنجِ فقدان مجریان صالح همواره عمیق تر بوده است. در تهیه قانونی که در جامعه جهانی اسلام حاکمیت می یابد، عقل، که قادر به ترسیم حدود و تعیین همه جانبه مسائل انسان نیست، دخالتی ندارد. این قانون، قانون شرع است که از سوی خداوند آگاه به همه نیازهای انسان نازل شده و از این رو، همه جانبه بوده و کاملاً با فطرت انسان ها سازگار می باشد. در دوره تحقق حکومت جهانی اسلام، قانون تمام و کمال اسلام یا درحقیقت، نظام حقوقی اسلام به اجرا در می آید، که همه در برابر آن یکسانند، و برای هر شخصی به اندازه توان و استعداد، حقوق و وظایفی تعیین شده است.

ویژگی های حکومت جهانی موعود اسلامی

ویژگی های نظام جهانی اسلام یا مختصات جهانی شدن اسلامی با هیچ نظام دیگری قابل مقایسه نیست. در این نظام، جهانی بر پایه معنویت، عقلانیت، انسانیت، عدالت و امنیت شکل می گیرد و از این رو، جامعه ای است کامل و متعالی. اکنون به برخی از این ویژگی ها اشاره می شود:

الف. عدل و عدالت

عدالت در نظام جهانی اسلام، فراگیر، گسترده و عمیق است و بدین روی، جهانی شدن اسلامی به تاریخ سراسر ظلم و جورِ جهان پایان می دهد، به ریشه کنی ستم ها و تبعیض ها از جامعه بشری می پردازد و یک نظام اجتماعی، مساوات و برابری ایجاد می کند. احادیث بسیاری به این موضوع (= عدالت در جامعه جهانی اسلام) پرداخته اند؛ مانند این حدیث که ابوسعید خدری از محدثان اهل سنّت آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند: «شما را به ظهور مهدی علیه السلام بشارت می دهم که زمین را پُر از عدالت می کند؛ همان گونه که از جور و ستم پر شده است، ساکنان آسمان ها و زمین از او راضی می شوند و اموال و ثروت ها را به طور صحیح تقسیم می کند. شخصی پرسید: معنای «تقسیم صحیح ثروت» چیست؟ فرمود: به طور مساوی در میان مردم. سپس فرمود:) و دل های پیروان محمّد را از بی نیازی پر می کند و عدالتش همه را فرا می گیرد.»⁽⁵²⁾

علی عقبه از پدرش چنین نقل می کند: «هنگامی که قائم قیام کند، بر اساس عدالت حکم می کند و ظلم و جور در دوران او برچیده می شود و راه ها در پرتو وجودش امن و امان می گردند و زمین برکاتش را خارج می سازد و هر حقّی به صاحبش می رسد... و کسی موردی برای انفاق و صدقه و کمک مالی نمی یابد؛ زیرا همه مؤمنان بی نیاز و غنی خواهند شد.»⁽⁵³⁾

و در روایتی دیگر آمده است: «خداوند به وسیله او (حضرت مهدی عج ) زمین را پر از عدل و داد می کند، پس از آنکه از جور و ستم پر شده باشد.»⁽⁵⁴⁾

ب. رشد و پیشرفت

اطلاعات و صنعت در دوره حکومت جهانی امام عصر (عج) به آخرین درجه تکامل خود می رسد. در این دوران، هم توسعه علمی و هم توسعه اقتصادی به صورت همه جانبه اتفاق می افتد. از این رو، تمام علوم برای دست یابی به حداکثر پیشرفت و تولیدات به کار گرفته می شوند. احادیثی به این موضوع اشاره دارند؛ از جمله:

امام صادق علیه السلام فرمود: «علم و دانش بیست و هفت حرف (بیست و هفت شعبه و شاخه) است، تمام آنچه پیامبران الهی برای مردم آورده اند، دو حرف بیش نبود و مردم تا کنون جز آن دو حرف را نشناخته اند، اما هنگامی که قائم ما قیام کند، بیست و پنج حرف (شعبه و شاخه علم) دیگر را در میان مردم آشکار و منتشر می سازد، و این دو حرف موجود را هم به آن ضمیمه می کند تا بیست و هفت حرف کامل شود.»⁽⁵⁵⁾

در حدیثی دیگر آمده است: «حکومت او، مشرق و مغرب جهان را فراخواهد گرفت و گنجینه های زمین برای او ظاهر می شود و در سراسر جهان جای ویرانی باقی نخواهد ماند مگر آن را آباد خواهد ساخت.»⁽⁵⁶⁾

امام باقر علیه السلام نیز فرمود: «هنگامی که قائم ما قیام کند، دستش را بر سربندگان گذارد و خردهای آنان را گرد آورد و رشدشان را تکمیل گرداند.»⁽⁵⁷⁾

ج. معنویت

معنویت در حکومت جهانی آخرالزمان (عج) در حد اعلاست. در روایتی آمده است: «مردانی که شب ها نمی خوابند، در نمازشان مانند صدای زنبوران عسل در کند و زمزمه و تضرع می کنند، شب را با

8

نگهبانی دادن پیرامون خود به صبح می رسانند.»⁽⁵⁸⁾

د. امنیت

در یک حکومت ایده آل، امنیت، شرط توسعه و لازمه پرداختن به معنویت است. در حدیث می خوانیم: «راه ها (امن می شوند؛ چندان که) زن از عراق تا شام برود و پای خود را جز بر روی گیاه نگذارد، جواهراتش را بر سرش بگذارد، هیچ درنده ای او را به ترس نیفکند و او نیز از هیچ درنده ای نترسد.»⁽⁵⁹⁾

ه . رضایت

حکومت اسلام، جهانی است: «یرضی بخلافته السماوات و الارض»؛ یعنی آسمان ها و زمین اظهار رضایت و خشنودی می کنند و حکومتی است که «یحبُّه اهلُ السماواتِ و الارضِ» سماواتیان از آن خوششان می آید و آن را دوست دارند؛ حکومتی که نتیجه و برکات آن برای همه، حتی مردگان، فرج و گشایش است.⁽⁶⁰⁾

و. برکت

خدا به واسطه صالحانی که حکومت جهانی را در دست دارند، برکت را بر آنان ارزانی می کند. در حدیث می خوانیم: «یَتَمَسَّحونَ بسَرْجِ الإمامِ تَطلُبونَ بذلکَ البَرَکَةَ یُحِفُّونَ بِه.»⁽⁶¹⁾

ز. اطاعت

اطاعت از امام زمان (عج) در حکومت جهانی اش، خالص و کامل است. در حدیث آمده است: «با جانشان امام را در جنگ ها یاری می کنند و هر دستوری بدیشان بدهد، انجامش می دهند.»⁽⁶²⁾

ابزارهای جهانی شدن اسلامی

نظام جهانی اسلام برای تحقق خویش، نخست به اصل دعوت و هدایت عمومی و سپس در مواجهه با انسان های لجوج به جهاد فی سبیل الله متّکی است، به دلایل ذیل:

1. اصل دعوت و هدایت اسلامی

قرآن در این باره می فرماید: «ما اَرْسَلْناکَ اِلاّ کافَّةً لِّلنَّاسِ بَشِیرا و نَذِیرا»(سبأ: 28)؛ و نیز اضافه می کند: «قُلْ یا اَیُّهَا النّاسُ اِنّیِ رِسُولُ اللَّهِ اِلَیْکُمْ جَمیعا.» (اعراف: 158).

همچنین پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله رسالت خود را دعوت و هدایت تمامی مردم دانست و فرمود: «...فَاِنّی رَسُولُ اللّهِ اِلیَ النّاسِ کَافَّةً لاُِنْذِرَ مَنْ کَانَ حَیّا وَ یَحِقَّ الْقَولُ عَلَی الْکافِرینَ.»⁽⁶³⁾

دعوت و هدایت اسلامی بر پایه صلح و دوستی قرار دارد؛ زیرا همان گونه که راغب اصفهانی در مفردات می نویسد: «الصُّلْحُ تَخْتَصُّ بِاِزالَةِ النِّفارِ بَیْنَ النّاسِ»؛ صلح به زدودن کدورت از میان مردم اختصاص دارد و به ازاله آن کمک می کند. خداوند سبحان هم به پیامبر دستور می دهد: چنانچه دشمن تو از در مسالمت وارد شد، تو نیز با آن موافقت کن: «وَ اِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها»(انفال: 61)؛ اگر تمایل به صلح نشان دهند، تو نیز از در صلح درآی.

2. اصل جهاد و دفاع

اگر دعوت اسلامی مؤثر نیفتاد و انسان های لجوج به مقابله با اسلام برخاستند، و یا کسانی که دعوت را پذیرفتند، با خطر مواجه شدند، آن گاه اسلام بر جهاد و یا دفاع تأکید می ورزد. به آیاتی در این باره توجه کنید:

1. «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جَاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنَافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَ مَأْویهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصیِرُ»(توبه: 73)

2. «وَ قاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلوُنَکُمْ وَ لاَتَعْتَدُوآاْ إِنَّ اللَّهَ لاَیُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ»(بقره: 19)

3. «وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لاتُقاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّی یُقاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِن قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزَآءُ الْکَافِرِینَ» (بقره: 191)

··· پی نوشت ها

1. Globalization.

2. Globalizm.

3 علی رغم تفاوتی که برخی بین جهانی شدن و جهانی سازی قایل شده اند، در این مقاله این دو مفهوم، به یک معنا به کار رفته اند.

4 رجوع کنید به:

P. Hirst and G. Thompson, Globalization in Question (Cambridge: Polity Press, 1999).

5 لسلی اسکلد، «تعریف واحدی از جهانی شدن وجود ندارد»، ترجمه داود کیانی، جام جم (3 مهر 1380)، ص 8 و نیز ر.ک:

U. Beck, What is Globalization? Trans. By: P. Camiller. Blacwell Publishers.

6 باری اکسفورد، نظام جهانی: سیاست و فرهنگ، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1378، ص 34.

7 فرهنگ رجایی، پدیده جهانی شدن: وضعیت بشری و تمدن اطلاعاتی، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، آگاه، 1380، ص 40.

8 جان تامیلسون، جهانی شدن و فرهنگ، ترجمه محسن حکیمی، تهران، دفترپژوهش های فرهنگی،1381، ص 28.

9 سلیمان ایران زاده، جهانی شدن و تحولات استراتژیک در مدیریت و سازمان، تهران، مرکز آموزشی دولتی، 1380، ص 24.

10 مانوئل کاستلز، عصر اطلاعات، ترجمه علی قلیان و افشین خاکباز، تهران، طرح نو، 1380، ج 1، ص 130.

11 آنتونی گیدنز، جهان رهاشده، ترجمه علی اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوّهاب، تهران، علم و ادب، 1379، ص 6.

12 پل سوئیزی و دیگران، جهانی شدن با کدام هدف، ترجمه ناصر زرافشان، تهران، آگاه، 1381، ص 84.

13 سرژ لاتوش، غربی سازی جهان، ترجمه امیر رضایی، تهران، قصیده، 1379، ص 110.

14 قدیر نصیری، «در چیستی جهانی شدن؛ تأملی نظری در سمت و سر

9

نوشت آهنگ جهانی»، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال چهارم، ش 3 (پاییز 1380)، ص 285286.

15 کِیت، نَش، جامعه شناسی سیاسی معاصر جهانی شدن، سیاست، قدرت، ترجمه محمدتقی دل فروز، مقدّمه حسین بشریه، تهران، کویر، 1380، ص 1013 و نیز ر.ک:

M. Waters, Globalization (New York: Routledge, 1995).

16. globalized queta.

17 مالکوم واترز، جهانی شدن، ترجمه اسماعیل مردانی، تهران، سازمان مدیریت صنعتی، 1379، ص 10.

18 همان.

19 مرتضی قره باغیان، «گفت وگو درباره جهانی شدن»، فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، سال اول، ش 4 (زمستان 1380)، ص 9.

20 محسن عبدالحمید، «جهانی شدن از منظر اسلامی»، ترجمه شاکرلوئی، پگاه حوزه، ش 34 (15 دی 1380)، ص 9.

21 فریدون تفضّلی، تاریخ عقاید اقتصادی از افلاطون تا دوره معاصر، تهران، نشر نی، 1372، ص 52.

22 ژیل، کیل، اراده خدا، یهودیان، مسیحیان در راه تسخیر دوباره جهان، ترجمه عباس آگاهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370، ص 3070.

23 ایمانوئل والرشتاین، سیاست و فرهنگ در نظام متحوّل جهانی، ترجمه پیروزایزدی،تهران،نشرنی،1377،ص278.

24 حسین دهشیار، «جهانی شدن: تکامل فرایند برن بری ارزش های نهادهای غربی»، دوماهنامه اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش 157158 (مهر و آبان 1379)، ص 84.

25 مهدی آقایی، «ضرورت همکاری های منطقه ای در فرآیند جهانی شدن»، پگاه حوزه، ش 46 (17 اردیبهشت 1381)، ص 10.

26. http://WWW. globalpolicy. org.

27 آندره فونتن، یکی بدون دیگری؟، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، فاخته، 1379، ص 248.

28 آلبرت بقریان، «پیامدهای جهانی شدن یک رویکرد آماری»، مجله توسعه مدیریت، ش 31 (آبان 1380)، ص 1516.

29 حسام الدین واعظ (استاد دانشگاه لیدز انگلستان)، جهانی شدن جهان اسلام و سیاست های جهانی، منبع:

http://WWW. corporatewatch. org

30 فرانسیس فوکویاما، «اسلام و جهان مدرن»، ترجمه سعید کوشا، مجله آفتاب، ش 14 (فروردین 1381)، ص 74.

31 ما می خواهیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین گردانیم و حکومتشان را در زمین پا برجا سازیم، و به فرعون و هامان و لشکریان شان، آنچه را از آن ها [= بنی اسرائیل] بیم داشتند، نشان دهیم!

32 جمعی از سخنرانان، گفتمان مهدویت (سخنرانی های گفتمان اول و دوم)، قم، بوستان کتاب، 1381، ص 32. (سخنرانی آیة اللّه محمدهادی معرفت تحت عنوان «امام مهدی (عج در قرآن»).

33 (شیطان) گفت: پروردگارا، مرا تا روز رستاخیز مهلت ده (و زنده نگهدار. خداوند) فرمود: تو از مهلت یافتگانی! (اما نه تا روز رستاخیز، بلکه) تا وقت معیّنی.

34 گفتمان مهدویت، همان، ص 72 (سخنرانی آیة اللّه اکبر هاشمی رفسنجانی تحت عنوان «حکومت واحد جهانی.»)

35 او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه آیین ها غالب گرداند، هرچند مشرکان کراهت داشته باشند.

36 عبد علی بن جمعه العروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین، قم، علمیه، بی تا، ج 3، ص 507.

37 در زبور پس از ذکر (تورات) نوشتیم که بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.

38 جمعی از سخنرانان، گفتمان مهدویت، ص 104 و 37 (سخنرانی آیة اللّه معرفت و سخنرانی آیة الله محمّد واعظ زاده خراسانی تحت عنوان «امام مهدی (عج) در قرآن، سنّت و تاریخ»).

39 خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده می دهد که قطعا آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آن ها خلافت روی زمین را بخشید؛ و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده است، پا بر جا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل می کند، آن چنان که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت، و کسانی که پس از آن کافر شوند، فاسقند.

40 جمعی از سخنرانان، همان، ص 38 (سخنرانی آیة اللّه معرفت).

41 محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت،دارالمعرفة، 1304، ج 47، ص 71.

42 الربعی الحلی (ابن بطریق) همان، ص 434.

43 گفتمان مهدویت، همان، ص 90.

44 همان، ص 91.

45 همان، ص 92.

46 «پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتی است که خداوند، انسان ها را بر آن آفریده. دگرگونی در آفرینش الهی نیست، این است آیین استوار، ولی بیشتر مردم نمی دانند.»

47 «آیا چنین پنداشتید که شما را بیهوده آفریده ایم و هرگز به سوی ما باز نمی گردید؟»

48 «ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم.»

49 ماهاتیر محمد، دنیای اسلام، جهانی سازی و سده بیست و یکم، ص 8.

50 «او نیز همچون پیامبران امّت های دیرین برای شما میراثی گذاشت؛ زیرا ایشان امّت خود را وانگذاردند، مگر به رهنمون راهی روشن و نشانه ای معیّن.» (نهج البلاغه، خطبه اوّل.)

51 «آگاه باشید! به خدا سوگند که فلان (ابابکر) خلافت را همچون جامه ای بر تن کرد و قطعا می دانست که جایگاه من نسبت به حکومت اسلامی آنان چونان محور است در رابطه با آسیاب.» (نهج البلاغه، خطبه 3.)

52 الشیخ الشیابخی، نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، بیروت، الدارالعالیه، 1405، ص 200.

53 لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، قم، منشورات مکتبة الصدر، 1372، ص 170.

54 ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری، بیروت، دارالمعرفه، بی تا، ص 98.

55 محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 336.

56 محمدبن علی الصبان، اسعاف الراغبین، لبنان، بیروت، 1398، باب دوم، ص 140141.

57 محمدباقرمجلسی،پیشین، ص 328.

58 همان، ص 307.

59 لطف الله صافی گلپایگانی، پیشین، ص 474.

60 محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1416، ج 1، ص 187.

61 «به زین اسب امام دست می سایند تا برکت یابند.» (محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1416، ج 1، ص 187.)

62 محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1416، ج 1، ص 187.

63 «من پیامبر خدا برای تمامی بشریت هستم، وظیفه دارم زنده ها را انذار و هشدار دهم و فرمان عذاب بر کافران مسلم گردد» (علی احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، بیروت، دارالمهاجر، بی تا، ص 90.)