چکیده
این مقاله، دیدگاه اسلام را درباره محیط زیست بررسی، و مفهوم توازن زیست محیطی را در اقتصاد اسلامی ارائه می کند . مقاله ادعا دارد که این توازن، با کمک نهادها و موازین اخلاقی اسلام می تواند با دوام و پایدار باشد و نقش بخش خصوصی را در قالب رفتار دوستانه با محیط زیست، حس نوع دوستی و ساده زیستن افراد نشان می دهد . همچنین نقش دولت اسلامی را در زمینه های قانونگذاری، کنترل و توسعه منابع برای حفاظت از محیط زیست بررسی می کند و مدعی است که رویکردش چارچوب تحلیلی مناسبی را برای فهم مشکل زیست محیطی ارائه می دهد .
1 . مقدمه
نگرانی های فزاینده ای درباره مشکل زیست محیطی در سراسر جهان وجود دارد . در غرب، زمینه علمی جدیدی با نام «اقتصاد محیط زیست » به منظور مطالعه ابعاد گوناگون این مشکل پدید آمده است . در سایه این زمینه جدید، برنامه های سیاستی گوناگونی، هم در کشورهای توسعه یافته و هم در کشورهای در حال توسعه اعمال شده است . به رغم این کوشش ها، مشکلات زیست محیطی تشدید شده اند .
اقتصاد محیط زیست، به طور عمده به سبب بینش محدودش، نتوانسته است ماهیت مشکل را شناسایی کند; بنابراین، سفارش های سیاستی آن به طور کامل مؤثر نبوده است . با وجود این، اقتصاد اسلامی با بینش گسترده و الاهی خود می تواند مشکل را به درستی تشخیص داده، راه حل مؤثری ارائه کند . در این جهت، مقاله قصد دارد مشارکتی برای اقتصاد اسلامی در موضوعات طبیعت و حل مشکل زیست محیطی داشته باشد و برای دستیابی به این هدف، چارچوبی اسلامی را به منظور بررسی نظام مند این موضوعات ارائه می کند .
ماهیت این مقاله، نظری است; به طوری که مباحث خود را بر اساس قرآن، سنت، فقه و تاریخ اسلام بنا نهاده، از منطق نظریه اقتصاد، به منظور توضیح نظریاتش بهره می گیرد .
فرضیه اصلی، آن است که در جهان، توازن زیست محیطی وجود دارد . زیستن به شیوه اسلامی و در سایه دولت اسلامی، سهم مهمی در تداوم این توازن بر عهده دارد; بنابراین، مقاله مدعی است احتمال کم تری دارد اقتصاد اسلامی که به این دو وسیله تجهیز شده، در مقایسه با اقتصاد صرفا مادی، با مشکلات زیست محیطی رویارو شود .
2 . مروری بر ادبیات موضوع
2- 1 . دیدگاه اسلامی
اقتصاددانان مسلمان تاکنون سهم کمی در موضوعات زیست محیطی داشته اند . بیش تر آن ها فقط از جنبه اخلاقی موضوع به صورت کلی بحث کرده اند . در حقیقت، مطالعات اندکی وجود دارد که رویکردی نظام مند به این مشکل داشته باشد . حتی آن تعداد کم نیز روش ها و ابزارهای علمی لازم به منظور تضمین امنیت زیست محیطی را ارائه نکرده اند .
خالد فاروق اکبر (4) اشاره می کند که پیشرفت فنی، عامل بر هم زدن توازن و تعادل در طبیعت است . او می گوید: «بحران زیست محیطی موجود، نمود خارجی بحران فکری و روحی است » ، و بر اهمیت تغییر عقاید و سنن تاکید دارد; به طوری که بشر به طور مسؤولانه با دیگر مخلوقات خداوند زندگی می کند . در این زمینه، او دیدگاهی اسلامی را ارائه، سپس آن را با دیدگاه غربی مقایسه می کند . او در ضمن تشریح ریشه های اخلاق زیست محیطی اسلام، به اصول وحدانیت، امانتداری و مسؤولیت پذیری اشاره دارد .
چپرا، (5) مبانی اخلاقی حفاظت محیط زیست را در قاعده «لاضرر» می جوید . مطابق این اصل، مسلمانان از صدمه رساندن به دیگران منع شده اند . او ادعا می کند که تنزل کیفیت محیط زیست، هم به نسل حاضر و هم به نسل های آینده صدمه می رساند; بنابراین، وظیفه فرد و جامعه است تا محیط زیست را حفظ کند .
نصر، (6) دیدگاه مشابهی دارد . او می گوید: در اسلام، انسان و نظام هستی، در وضعیت متحد هماهنگ و مکملی قرار دارند و خاطرنشان می کند که کاشتن درختان، رفتار ملایم با حیوانات، و پرهیز از ایجاد آلودگی در آب، همگی اعمال نیکی چون سیرکردن فقیر و مراقبت از بیمار هستند . افزون بر این، او بر اهمیت معنوی طبیعت تاکید دارد و برای حل مشکل زیست محیطی، به طور خاص، گسترش آگاهی عمومی را درباره آموزه های دین که به رفتار اخلاقی با محیط زیست مربوط می شود، پیشنهاد می کند . نصر هیچ نقشی را به دولت اسلامی به منظور ارتقای محیط زیست، محول نکرده است .
حسینی، (7) بینش با ارزشی را به منظور درک مشکل ارائه می کند . او اعتقاد دارد که اسلام، دین فطری هر فرد در جهان است . مسلمان، با تسلیم خود به خواست خداوند رشد می کند . نظام هستی به صورت محیط ضرور آفریده شده تا او بتواند در این محیط، ماموریت خود را انجام دهد . بشر در جایگاه خلیفه خداوند در زمین، باید حق همه آفریدگان را از منابع زیست محیطی به سمیت بشناسد . او مدعی است که به دو دلیل باید از گسیختگی زیست محیطی، از هر نوعی، پرهیز کرد: نخست آن که این مساله، دستور اخلاقی دین است و دوم آن که برای حفظ منافع عمومی و کالای عمومی مشترک برای نوع بشر و دیگر آفریدگان خداوند، این مساله ضرورت دارد .
لیولین، (8) روش شناسی حقوقی اسلامی را درباره استفاده از زمین، آب، نباتات و حیوانات ارائه می کند . او می گوید: هدف غایی اسلام، ایجاد رفاه برای تمام آفریدگان است; زیرا هر عنصر این آفرینش، نقش تعیین شده اش را به وسیله مشارکت در هدف و تدبیر نظام هستی، به انجام می رساند . او مدعی است که تمام موجودات، در هدف متحد هستند و به تمام عالم نفع می رسانند و درباره برخی از اصول استخراج شده از قرآن، سنت و فقه اسلامی، به منظور محیط زیست بحث می کند . لیولین معتقد است که قواعد مناسب را می توان تحت قاعده «لاضرر» برای جلوگیری از تنزل کیفیت محیط زیست طراحی کرد . او مسؤولیت مدیریت مالکیت عمومی منابع کمیاب را به دولت وامی گذارد .
پس از بازنگری و مرور دیدگاه اسلام، بجا است تا به اجمال، به ارائه دیدگاه مادیون، به ویژه مباحث اصلی مربوط به ماهیت مشکل زیست محیطی پرداخته شود . یادآوری این نکته حائز اهمیت است که در این جا به جنبه کمی مشکل درباره اندازه، بزرگی و مقدار اثر، پرداخته نخواهد شد . (9)
2- 2 . دیدگاه مادی
دیدگاه مادی، اشکال گوناگونی از مخاطرات زیست محیطی را به صورت نتایج فرایند رشد در نظر می گیرد . افزایش تعداد کارخانه ها، دود و آلاینده ها را در مقیاس گسترده منتشر می کند . به طور مشابه، سوزاندن نفت، گاز و زغال سنگ در نیروگاه ها و در میلیون ها وسیله متحرک، باعث انتشار میلیاردها تن گاز سمی، شامل مونواکسیدکربن و ترکیبات متفاوتی از نیتروژن و گوگرد می شود .
زباله های صنعتی، شامل اسیدها و فلزاتی است که آب ها را آلوده، افراد را بیمار و موجودات آبزی را تهدید می کنند . حجم گسترده قطع درختان جنگل ها در سراسر جهان، آلودگی هوا را وخیم تر می کند .
بررسی دقیق تر مطالب پیشین روشن می سازد که آن ها توضیحی ناقص و ناتمام از مشکلاتند . توضیحی مناسب تر را می توان با تمرکز بر شیوه زندگی مادی، انحرافات بازار و نقش سیاسی گروه های ذی نفوذ به دست آورد .
فرهنگ غربی و مادی، «مصرف گرایی » را به صورت روش زندگی ترویج می دهد . در بین مجموعه نهادهای شکل دهنده این فرهنگ، بانک ها (با تدابیر و ترفندهای جذاب کارت ها و خطوط اعتباری)، سینماها، تلویزیون ها و مؤسسات تبلیغاتی در این زمینه همیت بیش تری دارند . هر فرد متاثر از این فرهنگ می خواهد بیش تر و بیش تر مصرف کند; حتی اگر این کار او بر اساس درآمد بلندمدت وی قابل توجیه نباشد . این سبک زندگی، پیامدهای ناسازگاری را برای محیط زیست، به دو طریق در بردارد: نخست آن که تقاضای بیش تری را برای منابع طبیعی ایجاد می کند که محیط، به روشی پایدار به تامین آن توانا نیست و دوم آن که باعث تولید آلودگی در حدی بسیار فراتر از ظرفیت بازیافت محیط می شود .
عامل دیگر، انحرافات بازار است . (10) همان گونه که پیش از این ذکر شد، سهم بزرگی از آلودگی به وسیله کارخانه ها پدید می آید . در نظام بازار موجود، تولیدکنندگان با توجه به سود فردی، به سمت اغماض از هزینه های اجتماعی آلودگی که به وسیله کارخانه های آن ها تولید می شود، هدایت می شوند; در نتیجه، آلودگی بیش تری ایجاد خواهد شد .
عامل سوم به نقش منفی گروه های ذی نفوذ مربوط می شود . آن ها قانونگذاران را بر ضد تصویب قوانین حفاظت از محیط زیست تحت فشار قرار می دهند و استدلال معمولشان این است که اجرای قوانین زیست محیطی، هزینه ها را افزایش و تقاضا را کاهش می دهد . (11) روشن نیست که مطلب چنین باشد . این محتمل تر است که تقاضا برای تولیدات سالم از نظر زیست محیطی، در هر قیمتی افزایش خواهد یافت که از سلیقه و تمایل مصرف کنندگان به چنین تولیداتی ناشی می شود .
3 . دورنمای اسلام از محیط زیست
این بخش، به توسعه دورنمایی اسلامی به منظور بررسی ماهیت مشکل زیست محیطی می پردازد . در این زمینه، ابتدا محیط زیست تعریف، سپس اهمیت آن برای موجودات بشری و غیربشری بیان می شود .
محیط زیست به مجموعه ای از عوامل فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی که بر انسان و غیرانسان تاثیر می گذارند، اطلاق می شود . در چارچوب محیط زیست، گروهی از اکوسیستم ها در حال فعالیت هستند که در آن ها دسته های خاصی از انواع زیستی با بخش هایی از محیط زیست در ارتباط متقابل هستند . (12) اکوسیستم طبیعی، نظام به شدت متنوع و متوازن است و از موجودات بسیاری تشکیل شده که هر کدام از آن ها تقریبا به یک اندازه اهمیت دارند . بدون اجزای محیط زیست، موجودات زنده نمی توانند پایدار باشند و سرانجام نابود خواهند شد . اولی (اجزای محیط زیست) برای دومی (موجودات زنده) لازم و اجتناب ناپذیر است و بین این دو، ارتباطی قطعی وجود دارد .
دورنمای اسلامی درباره محیط زیست بر این اعتقاد استوار است که خداوند، خالق و نگه دارنده جهان به شمار می رود . تمام جهان به همراه تمام عواملش با حکمت کامل آفریده شده است . تعداد، کمیت و کیفیت این عوامل در تدبیر الاهی به طور دقیق مقدر شده اند . هر عاملی نقش مقدر شده اش را ایفا می کند . هر چیزی که به وسیله خداوند آفریده شده، هدف خاصی دارد که باید آن را به انجام رساند . افزون بر این، در این دنیا هیچ چیز، دائم نیست . هر چیزی برای دوره ای معین وجود دارد . قرآن کریم این نکته را روشن کرده است:
ما خلقنا السماوات والارض وما بینهما الا بالحق واجل مسمی والذین کفروا عما انذروا معرضون . (13) ما آسمان ها و زمین و هر چه را در آن ها است، جز به حق و جز در وقت معین (و برای سرآمدی معین) نیافریده ایم و آنان که کافرند، از هر چه پند و اندرزشان دهند، روی می گردانند .
خداوند برای امرار معاش آفریدگان، مقدار معینی از منابع زیست محیطی را قرار داده که با تقاضای کل منابع در جهان برابری می کند . این مطلب از وجود توازن زیست محیطی در اکوسیستم طبیعی حکایت دارد; بنابراین، اسلام به محیط زیست از دیدگاه توازن می نگرد . اسلام، توازن زیست محیطی را به منزله بخشی از توازن کلی جهان تصور می کند . قرآن، مفهوم توازن زیست محیطی را در عبارت های گوناگونی نظیر «عدل » ، «قدر» و «موزون » وصف می کند .
واژه «عدل » از نظر لغوی به معنای حق، درست و منصفانه عمل کردن است . هنگام وصف معنای «عدل » ، یک مفسر قرآن بیان می دارد که جهان در شکل متوازن آفریده شده است . (14)
بیش تر مفسران قدیم نیز واژه «میزان » را به معنای «عدل » تفسیر کرده اند . (15) افزون بر این، کلمات دیگری نظیر «حق » و «قسط » نیز به همان معنا تفسیر شده اند; بنابراین، تمام این کلمات، مفهوم توازن زیست محیطی را تایید می کنند .
واژه قرآنی «قدر» معنای مستقیم تری از توازن زیست محیطی را ارائه می کند . معنای لغوی «قدر» ، مقدار معین شده کمیت یا کیفیت است . این عبارت، بر مفهوم توازن در آیه ذیل تاکید می کند:
انا کل شی ء خلقناه بقدر . (16) هر آن چه را که ما آفریده ایم، به اندازه و متناسب آفریدیم .
این آیه، بیانی کلی را درباره وجود تعادل در هر چیز ارائه می دهد . فرایند آفرینش و رشد هر چیزی، از اصل توازن پیروی می کند که در آیه پیشگفته تحت عنوان «تناسب و اندازه » یاد شده است . محققان اسلامی، کاربرد این اصل را در بسیاری از موجودات یادآور شده اند . آن ها مشاهده کرده اند که در موارد خاص، توازن به واسطه رابطه ای منفی بین نرخ تکثیر موجودات زنده و سن آن ها برقرار می شود . موجودات زنده ای که نرخ تکثیر مفرطی دارند، طول عمرشان کوتاه تر است . (17)
همچنین مفهوم توازن زیست محیطی به وسیله واژه «موزون » تایید شده که در ابتدای این آیه آمده است:
والارض مددناها والقینا فیها رواسی وانبتنا فیها من کل شی ء موزون × وجعلنا لکم فیها معایش ومن لستم له برازقین . (18) و زمین را بگستردیم و در آن، کوه های عظیم برنهادیم و از آن، هر چیز را مناسب و موافق حکمت و عنایت رویاندیم و در زمین، هم لوازم معاش شما نوع بشر را فراهم آوردیم و هم برای سایر حیوانات که شما روزی آن ها را نمی دهید، قوت و غذا فراهم ساختیم .
طبق این آیات، انواع آذوقه و امکانات برای بقای موجودات بشری و غیربشری تدارک دیده شده; به طوری که میزان تقاضا شده از این امکانات، با عرضه آن ها برابر است . شکی نیست که در طرح و تدبیر الاهی حاکم بر این امکانات، کمبود یا مازاد نسبی وجود دارد . طرح مزبور تضمین می کند که تقاضای اضافی از چیزی از جانب یک مخلوق، به وسیله میزان عرضه اضافی از همان چیز به وسیله مخلوق دیگری برطرف می شود . بین مخلوقات خداوند، زنجیره نامتناهی از وابستگی متقابل وجود دارد . بنابر گفته یک محقق، در تدبیر جهانی خداوند، نظم و توازنی شایسته و مناسب وجود دارد . (19)
بحث پیشین به این نتیجه منتهی می شود که در عالم، توازنی زیست محیطی وجود دارد . وجود این توازن بر دو قید تاکید دارد: نخست آن که موجودات بشری و غیربشری هیچ یک نمی توانند بیش تر از آن مقدار که اکوسیستم طبیعی قادر به تهیه منابع به صورت پایدار است، از آن ها تقاضا کنند . دیگر آن که آن ها نمی توانند محصولات زاید خود را در حجمی بزرگ تر از آن چه سیستم، توانایی بازیافت آن را بدون لطمه زدن به بهره وری سیستم دارد، در محیط تخلیه کنند . سرچشمه مشکل زیست محیطی، تخطی از این دو محدودیت است . به عبارت دیگر، استفاده بیش از اندازه از منابع زیست محیطی و دفع محصولات زاید، دو علت اصلی مسبب بروز مشکل هستند; بنابراین، رویکرد اسلامی به توازن زیست محیطی به روشنی از این علل آگاهی داشته، ترتیبات نهادی مناسب را برای حل مشکل پیشنهاد می کند .
4 . رویکردی اسلامی به منظور دستیابی به توازن زیست محیطی
ما در این بخش، رویکردی اسلامی را در جهت دستیابی به توازن زیست محیطی در پرتو مباحث پیشین ارائه می کنیم . این رویکرد، جامعه اسلامی را که رفتار اقتصادی - اجتماعی و سیاسی آن، با توازن زیست محیطی سازگار است، مجسم می کند . این جامعه، توازن زیست محیطی را به کمک دو نهاد حفظ می کند: زیستن به شیوه اسلامی و دولت اسلامی .
نهاد اول، نقش افراد را تعیین، و نهاد دوم، نقش دولت اسلامی را در بخش زیست تشریح می کند .
4- 1 . زیستن به شیوه اسلامی و محیط زیست
رفتار اسلامی، تمام جوانب زندگی فردی را در بر می گیرد . (20) این رفتار، شخصیت متوازنی را از طریق تامین همزمان نیازهای مادی و معنوی افراد ایجاد می کند . هدف اصلی «انسان مسلمان » ، کسب رضایت خدا است . (21) شریعت اسلام، رهنمودها و مشوق هایی را به منظور زیستن در چنین زندگی ارائه می کند .
هدف «کسب رضایت خداوند» ، به طور عمیق بر ساخت روانی و فکری افراد تاثیر می گذارد و سبب نیرومندی روحی آن ها می شود . با مجهز شدن به این توان، آن ها خواهند توانست بر اهدافشان به وسیله مقاومت در برابر وسوسه های دنیایی نائل آیند . متعاقب این اهداف، در بین افراد عشق و علاقه ایجاد می شود; زیرا رفتار با همنوعان خود، به طور نزدیکی با رفتار او با خداوند ارتباط دارد .
سه ویژگی زندگی اسلامی عبارتند از: آگاهی زیست محیطی، سادگی (بی آلایشی) و حس نوع دوستی که هر یک، وظیفه مهمی به منظور بقای توازن زیست محیطی بر عهده دارد . پیش از تشریح این نقش ها، ضرورت دارد از مبانی نظری زندگی اسلامی بحث کنیم . این زندگی بر سه اصل بنیادین استوار است: توحید، خلافت و آخرت . این اصول، زمینه و جوهره مفهوم زندگی اسلامی را ارائه می کنند .
یک . توحید (وحدانیت)
توحید، پایه اعتقاد اسلامی است . و بر این امر دلالت دارد که تمام هستی به وسیله خداوند تعالی آفریده، کنترل شده و دوام یافته است . این اصل، رابطه انسان - خدا، انسان - انسان و انسان - جهان را تبیین می کند و بینش وحدت و یکتاپرستی مسلمانان را پدید می آورد . فرد مسلمان به کمک این بینش می تواند به انسان و اکوسیستم به صورت اجزای هماهنگ هستی تنظیم شده به وسیله قانون الاهی بنگرد . حفظ محیط زیست وظیفه ای دینی شمرده می شود . این اصل، محرک های اخلاقی و دینی را برای حفاظت و امنیت زیست محیطی ایجاد می کند .
دو . خلافت (جانشینی)
بشر، خلیفه خداوند بر روی زمین است . (22) خداوند او را به منظور تسلیم در برابر خواست خداوندی در تمام زمینه های زندگی آفریده است . خداوند منابع مادی و معنوی را به انسان عطا کرده است تا وظایف خود را در زمین انجام دهد . شریعت اسلام به وی سفارش کرده است که از این منابع به طور کارا و منصفانه استفاده کند و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشد . خلافت، الزامات بسیاری را پدید می آورد; دو مورد از آن ها، اخوت همگانی و امانتداری منابع است که اهمیت ویژه ای دارد .
اخوت همگانی: لافت، چارچوبی برای تساوی اجتماعی و اخوت همگانی ارائه می کند . این چارچوب، ساختار اجتماعی با انعطافی را پدید می آورد که فرد را برای رشد بر اساس کارایی و صفات پسندیده تشویق می کند . همچنین، تساوی اجتماعی بین انسان ها را صرف نظر از رنگ، نژاد و موقعیت جغرافیایی آن ها مطرح می سازد . این مشخصه ها، مشارکت و همکاری سودمندی در بهره برداری متقابل از منابع را ترویج می کند . (23) نظریه «منافع فردی » که بر حداکثر کردن مطلوبیت یا سود شخصی تاکید دارد، در این چارچوب قرار نمی گیرد .
امانتداری منابع: خداوند، مالک حقیقی تمام منابع است، و افراد ملزم هستند تا از منابع در اختیار خود، درست استفاده کنند . پس از پذیرش این دستور، بر انسان فرض است که همانند امانتدار عمل کند و از منابع، مطابق با مقررات مالک بهره ببرد . (24) انسان حق ندارد منابع را به هر شکلی نابود کند .
سه . آخرت (معاد)
آخرت یکی از اعتقادات اصولی اسلام است . این اصل، آموزه اسلام درباره مسؤولیت پذیری را خاطر نشان می کند که جامع تر از مفهوم نظیر خود یعنی مسؤولیت پذیری مادی است . مسلمان باید ایمان داشته باشد که ذره ای از نیکی و ذره ای از بدی در آخرت وزن و سنجیده خواهد شد . (25) این اعتقاد، بینش فرد را گسترده می کند . او پیش از اتخاذ هر تصمیمی، اثر احتمالی انتخاب های دنیایی خود را بر زندگی اش در آخرت می سنجد . در عمل، این اعتقاد به مثابه سیستم کنترل کننده ای درون فکر و قلب مسلمان عمل می کند و در نتیجه، به او در انجام اعمال نیک و پرهیز از اعمال زشت و بد یاری می رساند .
زیستن به شیوه اسلامی، پیامدهای مثبت مطلوبی برای محیط زیست دارد . آن چه در ادامه می آید، این پیامدها را در سه جنبه از این زندگی بررسی می کند:
ا . آگاهی زیست محیطی: زندگی اسلامی درباره محیط زیست حساس است . این زندگی بر مجموعه ای از ارزش ها استوار است که آگاهی زیست محیطی مسلمانان را افزون تر می کند; بنابراین، رفتاری دوستانه با محیط زیست را شکل می دهد که برای ابقای توازن زیست محیطی به طور کامل مفید است .
آموزه های اسلامی، اهمیت بسیاری به پاکیزگی می دهند . پاکیزگی، نیمی از ایمان معرفی شده است; (26) از این رو، مسلمانان، پاکیزگی را به صورت جزئی از وظیفه مذهبی خود مراعات می کنند . پاکیزگی، وضعیت بهداشتی لازم را درون و پیرامون واحد مسکونی پدید می آورد . وضعیت بهداشتی، جدا از حفاظت مردم از امراض گوناگون، سلامت جسمی و بهره وری آن ها را نیز افزایش می دهد . این امر دستیابی به رشد اقتصادی را نیز ارتقا می بخشد .
عوامل اصلی محیط زیست نظیر آب، هوا، احشام، گیاهان، مراتع و جنگل ها، در نظام ارزشی اسلام اهمیت خاصی دارند . قرآن و سنت بر حفظ کمی و کیفی این عوامل تاکید می کنند; برای مثال، آب منبع اصلی زندگی در نظر گرفته شده است . (27) سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به طور خاص بر حفاظت و پاکسازی (تصفیه) آب تاکید دارد . حضرت به مسلمانان سفارش کرده است که از آب، حتی در کنار رودی خروشان، کم تر مصرف کنند . (28) وی همچنین مسلمانان را از ادرار کردن در آب و در لانه حیوانات، نهی فرموده است . (29) این ممنوعیت ها، نشانه توجه اسلام به آلودگی منابع حیاتی و تنزل کیفیت زیست محیطی است . به طور مشابه، هوا نیز به صورت عنصر کلیدی زندگی بشر، وظایف بسیار مفیدی را انجام می دهد; از جمله، پاکسازی (پالایش) و باروری گیاهان . هوا، نعمت باران را فرو می ریزد و بدین وسیله خاک را بارور می کند . احشام نیز وظایف مفید بسیاری را برای موجودات بشری انجام می دهند . (30) افزون بر این، آموزه های اسلامی بر پرورش گیاهان، کاشت درختان و گسترش باغ ها سفارش دارند . پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به منظور تشویق افراد به انجام چنین کارهایی فرموده است:
هر مسلمانی که درختی بکارد; مزرعه ای آباد کند تا انسان، پرنده یا حیوانی از آن تغذیه کند، این کارش برای او خیرات به شمار می رود . (31)
یاران پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم که به این ارزش ها معتقد بودند، با محیط زیست روابطی دوستانه داشتند; به همین سبب خلیفه اول، ابوبکر، به فرمانده سپاهش، مراعات دقیق ارزش های زیست محیطی را حتی در قلمرو دشمن گوشزد کرد . او نوشت:
درختی را قطع نکنید . به رودخانه ای آسیب نرسانید . به حیوانات و محصولات صدمه نزنید و همیشه با آفریدگان خداوند مهربان باشید; هر چند از دشمنان شما باشند . (32)
این آموزه ها، میزان اهمیت داده شده به محیط زیست را به وسیله مسلمانان و حکومت اسلامی صدر اسلام منعکس می کند .
از بحث پیشین نتیجه می شود که آموزه های اسلامی، حساسیت زیست محیطی جامعه اسلامی را افزایش می دهد، و درختان و محصولات بیش تری برای بهره برداری موجودات بشری و غیر بشری پرورش می یابند . افزون بر این، تمایل همگانی به منظور پرهیز از ایجاد اشکال گوناگون آلودگی و مخاطرات زیست محیطی وجود دارد . این کوشش ها به طور مؤثری، هم برطرف تقاضا و هم بر طرف عرضه توازن زیست محیطی اثر می گذارد .
ب . سادگی: ساده زیستن، ویژگی مهم زندگی به شیوه اسلامی است که پیامدهای گسترده ای برای توازن زیست محیطی به همراه دارد . ساده زیستن جایگاه مهمی را در الگوی اسلامی زندگی اجتماعی به خود اختصاص می دهد . قرآن، سنت و خلافت به طور قوی از داشتن زندگی ساده حمایت، و بر آن تاکید می کنند . قرآن کریم دستیابی به چنین زندگی را با تحریم اسراف و تبذیر سفارش کرده است:
ولا تسرفوا، انه لا یحب المسرفین . (33) اسراف نکنید که خداوند، مسرفان را دوست ندارد .
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم زندگی فوق العاده ساده ای داشت . عمر، خلیفه دوم، به چند مورد از ساده زیستی حضرت که خود مشاهده کرده بود، اشاره می کند . او بالش چرمی پر شده از برگ درخت خرما را زیر سر پیامبر و زیراندازی از برگ درختان را زیر پای حضرت دیده بود، و کیسه ای چرمی نیز که نزدیک بالش پیامبر آویزان بود . وی، علایم زیرانداز حصیری را بر پشت پیامبر مشاهده، و با دیدن این وضع، شروع به گریستن کرد . (34)
چهار خلیفه پس از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نیز زندگی بسیار ساده ای داشتند . ابوبکر، خلیفه اول، فقط دو تن پوش برای استفاده شخصی خود داشت و غذایی ساده می خورد . عمر، خلیفه دوم نیز زندگی بی پیرایه ای داشت . او به فرمانداران خود دستور داده بود که بر اسب نژاد عرب سوار نشوند; آرد مرغوب مصرف نکنند; لباس فاخر نپوشند و در محل اقامت خود نگهبان نگمارند . عثمان، خلیفه سوم، به رغم این که یکی از ثروتمندان مدینه بود، زندگی ساده ای داشت . همچنین زندگی شخصی و خانوادگی علی علیه السلام نیز بسیار ساده بود) (35) . تاکید بر زندگی ساده داشتن، ممکن است این تصور نادرست را ایجاد کند که اسلام به فعالیت های اقتصادی اهمیت اندکی می دهد; در حالی که این طور نیست . برعکس، اسلام با فعالیت های اقتصادی موافق است و برای کسانی که در واحدهای اقتصادی شاغل هستند، ارزش والایی قائل می شود . اسلام، مسلمان را به کسب سهم خود از مواهب خداوندی، از طریق کوشش مؤثر، ترغیب می کند . مسلمان به تحصیل معاش خانواده خود ملزم است . پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است که تحصیل معاش حلال، وظیفه الزامی هر فردی است که توانایی جسمانی داشته باشد ) . (36)
حقیقت امر این است که نظام اخلاقی اسلام، هر مسلمانی را به کار و کوشش جدی تشویق می کند . در عین حال، وی را از ولخرجی درآمدهایش به هر شکلی که باشد، به ویژه در خرید کالاهای تجملی باز می دارد . در جامعه مادیگرا، کالاهای تجملی نشانه شخصیت در نظر گرفته می شود . مردمی که این کالاها را می خرند، رفتاری غیر عادی از خود نشان می دهند . ملاحظه شده است که منحنی تقاضا برای این کالاها دارای شیب مثبت است . (37) اقتصاد اسلامی با چنین حالت غیر متعارفی رویارو نخواهد شد; زیرا تقاضا برای کالاهای تجملی به علت قیود اخلاقی و قانونی، تا حداقل ممکن کاهش می یابد . همچنین تاکید بر داشتن زندگی ساده، این پرسش را برمی انگیزد که چرا فرد باید بیش تر کار کند; در حالی که به خرج کردن نیاز ندارد; اما این پرسش، مشکلی را ایجاد نمی کند . مسلمان با داشتن زندگی ساده، مقداری از درآمدش را برای مخارج دیگران، به منظور کسب رضایت خداوند، صرف می کند . افزون بر این، او برای باقی گذاشتن ارث از خود، پس انداز می کند . پیامبر (ص) می فرماید:
بهتر است پس از مردن، بستگانی بی نیاز باقی گذارید تا به صدقه گرفتن از دیگران مجبور نباشند . (38)
به طور کلی، رفتار مصرفی مصرف کننده نوعی، در اقتصاد اسلامی به وسیله ملاحظات ذیل هدایت می شود:
1 . مصرف کالاهای حرام نهی شده است;
2 . مصرف کالاهای حلال با قیود ذیل مواجه است:
یک . از اتلاف و اسراف باید پرهیز شود; (39)
دو . توازن کلی در مصرف باید رعایت شود; (40)
سه . نهادهای اسلامی مانند ارث، حج، زکات و صدقات، مسلمان را به انجام پس اندازهای مثبت وا می دارد; زیرا پاداش معنوی بسیاری به دنبال دارند; (41)
چهار . سنت پیامبر و زندگانی چهار خلیفه که سرمشق مردم باید باشد، آن ها را به داشتن زندگی ساده ترغیب می کند .
راهبردهای پیشین به روشنی الگوی مصرف در اقتصاد اسلامی را تغییر می دهد که در نتیجه، مصرف کننده نوعی در این اقتصاد با سبد کالاهای مصرفی کوچک تری در مقایسه با مصرف کننده مادیگرا، در محیط اقتصادی مشابه، روبه رو است; (42) بنابراین، اقتصاد اسلامی با مخارج مصرفی کم تری در مقایسه با اقتصاد مادی همانندش در سطح درآمدی یک سان، مواجه است .
پیامدهای زیست محیطی ناشی از زندگی ساده به طور قابل توجهی سودمند است . این پیامدها از دو مجرا ایجاد می شود: مجرای اول، از طریق کاهش تقاضای نهادهای منابع طبیعی، و در نتیجه، کاهش مصرف کالاهای نهایی عمل می کند . در این صورت، میزان قابل توجهی ذخیره منابع طبیعی ایجاد می شود که به افزایش عرضه موجود این منابع می انجامد . دومین مجرا، مقدار مواد زاید را کنترل می کند که در نتیجه، کاهش مصرف رخ می دهد . مقدار کم تر مواد زاید، عرصه را بر انتشار باکتری ها تنگ، و این امر به بهبود سلامت کمک می کند و نیز باعث صرفه جویی در مقدار قابل توجهی از مخارج ناشی از بازیافت و از بین بردن فضولات و زباله ها می شود; بنابراین، هر دو مجرا، پیامدهای مفیدی را برای توازن زیست محیطی پدید می آورند .
ج . حس نوع دستی: حس نوع دوستی، ویژگی دیگری از زندگی اسلامی است که نقشی حیاتی را در ابقای توازن زیست محیطی دارد . نوع دوستی، جزء جدایی ناپذیر اخوت اسلامی است . برای درک ماهیت حس نوع دوستی ضرورت دارد ماهیت اخوت اسلامی درک شود . (43) بسیاری از سنت ها و سفارشات پیامبر، ماهیت این اخوت را نشان می دهند . در این جا به سه مورد اشاره می شود:
مسلمان، برادر مسلمان دیگر است و نباید به دیگری ظلم و بی عدالتی کند یا وی را بدون کمک رها سازد . (44) به خداوند سوگند! فردی نمی تواند مسلمان حقیقی باشد، مگر آن که آن چه را برای خود دوست می دارد، برای دیگران نیز دوست داشته باشد . (45) مسلمانان برای تو از نظر عشق، محبت و . . . به مثابه جسم واحد خواهند بود . هر گاه برخی از اعضای بدن، آسیب ببیند، تمام اعضا با آن عضو از طریق پذیرش تب و تحمل بی خوابی، همکاری و همدردی می کنند . (46)
سفارش های پیشین، تمایل به استقرار اخوت اسلامی را ترغیب می کنند که اعضای آن (افراد مسلمان) در برقراری عشق، محبت و همکاری متقابل سهیم هستند . پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به طور عملی، نمونه ای از اخوت اسلامی را با ایجاد عقد اخوت در مدینه بنا نهاد . این اخوت، خانواده های مهاجر و انصار را به یک دیگر پیوند داد و آن ها را در برخورداری از ذخایر مشترک منابع سهیم دانست . (47) همچنین قوانین اسلامی، پیوندهای اخوت را با ایجاد الزامات اجتماعی، بین مسلمانان تحکیم می بخشند; به طور مثال قوانین مرتبط با حقوق خانواده، اقوام، همسایگان، نیازمندان، و جامعه و دولت اسلامی، حقوق دیگران در درآمد و ثروت اشخاص را تعیین می کنند . (48)
از بحث پیشین نتیجه می شود که اعضای جامعه اسلامی در برابر دیگران مسؤول هستند . هر عضوی احساس می کند که رفاه شخصی او، به رفاه دیگران وابسته است . تاریخ اسلام از چنین مثال هایی پر است که دو مورد از آن ها را باز می گوییم: در مدینه خشکسالی شد . عثمان مقدار فراوانی غله از مناطق دیگر خریده بود . بازرگانان محلی تصمیم گرفتند تا تمام موجودی غله او را با قیمت بسیار بالایی بخرند . عثمان نپذیرفت و در عوض، آن را به طور رایگان توزیع کرد، با عنوان کردن این که خداوند، چند برابر آن را به او عطا خواهد کرد . (49) مثال دیگر این که به یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم یک راس بز رسیده بود . او گمان کرد که همسایه اش بیش تر از او بدان نیازمند است; بنابراین آن را برای آن ها فرستاد . دریافت کننده، تصور مشابهی درباره صحابی دیگر داشت و بدین منظور، آن بز را برای او فرستاد . به همین ترتیب، آن بز پس از طی هفت خانه، به شخص اول بازگشت . (50)
این وقایع، میزان اهمیتی را که اعضای جامعه اسلامی برای منافع اجتماعی قائل می شوند، نشان می دهد . آن ها همیشه به تعدیل رفتار فردی خود به نفع مصالح اجتماعی مایل هستند . این ایمان راسخ به ما اجازه می دهد ادعا کنیم که عاملان اقتصادی در اقتصاد اسلامی، تابع هدف مشترک را بهینه می کنند . برای عامل اقتصادی، انگیزه قابل ملاحظه ای وجود دارد که رفاه جامعه را به صورت عامل در تابع هدف خود منظور کند . (51) چنین رفتاری به طور کامل در مقابله با آلودگی زیست محیطی مفید است .
پیامدهای خارجی تولید، یکی از علل اصلی مشکل آلودگی است . در جامعه مادیگرا، هزینه آلودگی که از اساس، هزینه اجتماعی است، در محاسبه سود بنگاه ها لحاظ نمی شود; از این رو آلودگی بیش تری تولید می شود . اقتصاد اسلامی به همراه نظام ارزشی اسلام به طور نسبی در وضعیت بهتری در برخورد با آلودگی ناشی از تولید قرار دارد . کارفرمایان مسلمان، ملهم از روحیه اخوت و نوع دوستی، تصمیم های تولیدی خود را براساس شاخص کوته بینانه سود فردی اتخاذ نمی کنند . در مقابل، تصمیم گیری اقتصادی آن ها بر اساس شاخص گسترده تری که بر منافع مادی و معنوی مشتمل است، شکل می گیرد . در سایه راهنمایی این شاخص، تولیدکنندگان، هزینه آلودگی ناشی از تصمیم های تولیدی خود را درونی می کنند; در نتیجه، از حجم آلودگی و وخامت مشکل زیست محیطی کاسته می شود . به منظور روشن شدن بحث، مثال ساده ای از کالای آلوده کننده X را که در بازار رقابتی تولید می شود، مطرح می کنیم .
هر بنگاه تولیدی وقتی در تعادل است که: MCx = Px به طوری که MCx ، هزینه نهایی (خصوصی) تولید است . حال فرض کنید که هر واحد از X مقدار مشخصی آلودگی ایجاد می کند . فردی که امور نظارت بر عهده او است، ارزش این آلودگی تولید شده به وسیله هر واحد X را که هزینه نهایی خارجی (52) (MEC) نامیده می شود، برآورد کرده است; بنابراین، سنجشی از هزینه نهایی اجتماعی (53) (MSC) با افزودن MEC به MCx به دست می آید; یعنی:
ءدر این حالت، بین هزینه اجتماعی و هزینه خصوصی تولید تفاوت وجود دارد; از این رو نیروهای بازار رقابتی نخواهند توانست تخصیص بهینه منابع را از دیدگاه اجتماعی تشخیص دهند . برای چنین تخصیصی از منابع، هر بنگاه ملزم است تا سطحی تولید کند که در آن: Px = MSCx چارچوب اقتصاد اسلامی، هر کارفرما را وا می دارد تا هزینه نهایی اجتماعی را با قیمت بازار برابر کند . به منظور انجام مقایسه بین گزینه های احتمالی کارفرمایان مسلمان و مادیگرا، از نمودار بالا استفاده می کنند .
طبق نمودار پیشین، منحنی MSCx به مقداری برابر با ارزش MEC که از سطح تولید مستقل فرض شده است، بالای منحی را روی منحنی MCx انتخاب، و مقدار 0 X از X را تولید می کند . از سوی دیگر، کارفرمای مسلمان، با انتخاب نقطه بهینه I روی منحنی MS Cx ، مقدار 1 X از X را تولید می کند . از آن جا که 1 X در سمت چپ 0 X قرار دارد، میزان کم تری از X به وسیله کارفرمای مسلمان تولید می شود .
تحلیل پیشگفته به روشنی نشان می دهد مشکل آلودگی که به واسطه پیامدهای خارجی پدید آمده، در اقتصاد اسلامی در مقایسه با اقتصادی مادیگرا، وخامت کم تری خواهد داشت . در عین حال، اگر فعالیت های داوطلبانه بخش خصوصی برای مقابله با معضل آلودگی کافی نباشد، دولت اسلامی به منظور اصلاح وضعیت، دخالت می کند .
4- 2 . دولت اسلامی و محیط زیست
هدف اساسی دولت اسلامی در بخش محیط زیست، تامین پایداری و استفاده عادلانه و کارآمد از منابع طبیعی است . بدین منظور، دولت اسلامی، اقدامات متفاوتی را در چهار زمینه اصلی برنامه ریزی، قانونگذاری، نظارت و مالکیت عمومی منابع به عهده می گیرد . تاریخ اسلام نشان می دهد که دولت اسلامی، اقدامات معینی را در این زمینه ها در طول دوران حیات پیامبر و خلفای او و نیز در قرون وسطا انجام داده است . ارائه گزارشی تفصیلی از اقدامات دولت اسلامی، از حوصله این مقاله خارج است . با این حال، شرح کوتاهی را در ذیل می آوریم:
برنامه ریزی
اقتصاد اسلامی به علت وجود دو نقص مهم نمی تواند تمام وظایف مدیریت زیست محیطی را به نظام بازار واگذارد: نخست این که - همان گونه که پیش تر بحث شد - عامل های اقتصادی، هزینه اجتماعی آلودگی را هنگام اتخاذ تصمیم های تولیدی در نظر نمی گیرند . دیگر این که، این عامل ها دارای افق برنامه ریزی کوتاه مدت هستند . کوشش آن ها در جهت حداکثر کردن سود در کوتاه مدت به مصرف بیش از حد و نابودی منابع طبیعی می انجامد . در نتیجه، نسل های آینده متحمل زیان ناشی از فعالیت آن ها می شوند که این امر، برخلاف روحیه عدالت بین نسلی است . تاریخ اسلام خاطرنشان می کند که خلیفه دوم (عمر) توزیع زمین های فتح شده سرزمین عراق را بین لشکریان اسلام بر این اساس که نسل های آینده نیز در این زمین ها سهیم هستند، نپذیرفت . (54)
به واسطه وجود نقایص ذکر شده، دولت اسلامی نمی تواند به نظام بدون هدایت بازار به منظور تخصیص منابع در بخش محیط زیست تکیه کند; بدین جهت، دولت اسلامی برنامه حفاظت محیط زیست را طراحی می کند که تقاضای بلندمدت این بخش را بر اساس اصل پایداری فراهم می سازد. برنامه مزبور بر دو نوع برآورد مبتنی است: حداکثر مقدار پایدار منابع طبیعی و حداکثر مقدار قابل تحمل زواید و آلودگی. این برآوردها به مثابه پارامترهای کلان اقتصادی به کار گرفته می شوند. دولت، عملکرد نیروهای بازار را درون حدود تعریف شده به وسیله این پارامترها مجاز می شمارد. جالب است که این رویکرد از رویکرد غیردینی معاصر که در کشورهای غربی پذیرفته شده و بر کارایی اقتصاد خرد در بخش محیط زیست از طریق نظام بازار هدایت نشده تکیه دارد، متفاوت است.
قانونگذاری
قوانین اسلامی مرتبط با محیط زیست در ادبیات فقه تدوین شده است. دین اسلام به دولت اجازه می دهد تا قوانین زیست محیطی را وضع کند تا به طور مؤثری با مشکل چند جانبه آلودگی به مقابله برخیزد. قاعده «لاضرر» به دولت اجازه می دهد که اقداماتی را بر ضد هر صنعتی که باعث ایجاد مخاطرات زیست محیطی بیش از اندازه می شود، اتخاذ کند. این کار از طریق جلوگیری از ادامه فعالیت صنعت یا کم کردن میزان تولید آن به وسیله وضع مالیات یا اعمال سهمیه بندی امکان پذیر است; گرچه این اقدام ها باعث تحمیل ضرر و زیان اقتصادی به صاحبان فعالیت شود. (55) قوانین اسلامی درباره زمین های لم یزرع و بایر بدون مالک ایجاب می کند تا این زمین ها زیر کشت قرار گیرند. در این زمینه، پیامبر6 قانون ذیل را مقرر فرمود:
کسی که زمین لم یزرعی را احیا کند، برای آن چه احیا کرده، دارای حق است. (56) همچنین قوانین کاملی در زمینه استفاده از آب به منظور آشامیدن و آبیاری در ادبیات فقه موجود است.
قوانین اسلام، توسعه جنگل کاری را تشویق، و از تخریب جنگل و جنگل زدایی جلوگیری می کند. پیامبر، از قطع درختان در صحرا منع فرمود. اصل متضمن این ممانعت را می توان در موارد مرتبط با حفظ امنیت زیستگاه های عمومی نیز تعمیم داد. حضرت قانونی را بنا نهاد که بر اساس آن، جنگل و حیات وحش، کالاهای رایگان هستند که باید به صورت امانت در دست جامعه نگه داری شوند و مناطق حریم شهرهای مکه، مدینه و طایف را تعیین و مقرر فرمود که درختان بومی را قطع نکنند. احکام اسلام از حیات وحش نیز حفاظت می کند. احکام اسلامی، ایجاد جنگ بین حیوانات و پرندگان و کشتن آن ها برای سرگرمی را منع کرده است.
دو ویژگی کلی قوانین اسلام، به قدری مهم هستند که لازم است در این جا به آن ها اشاره شود.
اولی، کاربرد بالسویه قوانین است که مجالی برای هر نوع رفتار تبعیض آمیز در اجرای قوانین را به کسی نمی دهد. (57) دوم، ماهیت اخلاقی حاکم است; به همین علت، احتمال بیش تری برای پیروی از آن ها وجود دارد. این ویژگی، به خصوص برای قوانین زیست محیطی مناسبت دارد; زیرا تعیین منشا اصلی در آثار نهایی آلودگی های زیست محیطی مشکل است.
کنترل و نظارت
دولت اسلامی می تواند مؤسسه کنترل و نظارت برمحیط زیست ایجاد کند که بر اجرای سیاست های زیست محیطی نظارت داشته باشد. از دیدگاه تاریخی، این نقش به وسیله نهاد اجرا می شد. این نهاد، انجام کامل فعالیت های شهرداری از قبیل گردآوری زباله، (58) «حسبه » آبرسانی و اجرای قوانین مرتبط با آلودگی های زیست محیطی را به عهده داشت. احیای این نهاد به صورت مؤسسه نظارتی در کشورهای اسلامی معاصر، به منظور حفظ محیط زیست بسیار سودمند خواهد بود.
4-3. مالکیت عمومی منابع
دولت اسلامی، مسؤول حفظ، نگه داری و استفاده از زمین های دولتی، اوقاف و زمین های بدون مالک و عمومی است. دولت، سرزمین های مناسب را به منظور توسعه جنگل ها و حفظ حیات وحش در نظر می گیرد. همچنین مالک عناصر کلیدی و زیربنایی مانند جاده ها، بندرها، شبکه آبرسانی، پارک ها، باغ ها، و آبراه های عمومی است. دولت مراقبت می کند که از این منابع به طور مناسب استفاده شود تا نیازهای نسل حاضر و نسل های آینده از آن برآورده شود.
همچنین دولت اسلامی می تواند کنترل بنگاه هایی را که حجم عظیمی از آلودگی را ایجاد می کنند، به سبب حفظ سلامت و امنیت محیط زیست بر عهده بگیرد.
در گذشته، نهاد وقف، نقشی حیاتی را در ارتقای رفاه عمومی به عهده داشت. این سنت می تواند دوباره فعال، و سرزمین های متعلق به آن برای جنگل کاری، مدیریت توزیع آب و حفاظت حیات وحش به کار گرفته شود. شواهد نشان می دهند که این نهاد هنوز با میزان قابل توجهی از زمین در بسیاری از کشورهای اسلامی وجود دارد. (59)
5. پیامدهای سیاستی
رویکرد اسلامی، پیامدهای سیاستی حیاتی را برای هر دولت اسلامی در عصر حاضر در بردارد. دولت، سیاست زیست محیطی را طراحی می کند که جهتگیری کلی آن، ایجاد شرایط مناسب برای ادامه حیات زندگی اجتماعی اسلام است. این نوع زندگی برای برقراری رفتاری دوستانه با محیط زیست اهمیتی حیاتی دارد.
این رویکرد، متضمن ملاک هایی قطعی جهت اجرا به وسیله دولت اسلامی است که عبارتند از: ایجاد شاخص های منابع اکولوژیکی، طراحی نظام انگیزشی، نظارت بر مقررات زیست محیطی و گسترش منابع اکولوژیکی در بخش عمومی.
دولت اسلامی با داشتن نگرشی بلندمدت درباره نیروهای عرضه و تقاضا، پارامترهای منابع اکولوژیک را در سطح کلان تنظیم خواهد کرد. دولت در این زمینه، دو نوع برآورد را تدارک می بیند: حداکثر میزان پایدار این منابع و حداکثر میزان قابل تحمل آلودگی و زواید; در نتیجه، این برآوردها به مثابه پارامترهای کلان اقتصادی به کار می روند و سازوکار بازار، اجازه خواهد داشت تا در محدوده آن ها عمل کند.
دولت اسلامی، نظام انگیزشی مناسبی را طراحی می کند. مقررات دولت، مجازات ها و پاداش هایی را به منظور شکل دادن رفتار افراد و بنگاه ها ارائه می کنند. در بعضی موارد، دولت با تعطیل کردن بنگاه آلوده کننده، حداکثر مجازات را به کار می گیرد; در حالی که در موارد دیگر، مالیات هایی را وضع می کند. با وضع «مالیات بر انتشار آلودگی » ، دولت به منظور کاهش میزان آلودگی انگیزه ای اقتصادی برای آلوده کنندگان ارائه می کند.
دولت اسلامی مؤسسه کنترل و نظارت را برای نظارت بر اجرای قوانین زیست محیطی پدید می آورد. این مؤسسه نقش گسترده تری در مقایسه با نهاد «حسبه » در زمان حاضر ایفا می کند. و اصلاحاتی را در قوانین زیست محیطی در پرتو واقعیات جدید پیشنهاد می دهد.
دولت اسلامی، گسترش منابع اکولوژیکی را در بخش عمومی بر عهده می گیرد و بدین منظور، از زمین های دولتی بهره می برد. همچنین احیای نهاد وقف، کوشش های بخش عمومی را به منظور توسعه منابع اکولوژیکی تقویت می کند.
6. ملاحضات پایانی
این مقاله به بررسی مساله توازن زیست محیطی در اقتصاد اسلامی می پردازد. بدین منظور، رویکرد خود را که بر دو نهاد اصلی مبتنی است، ارائه می دهد: روش اسلامی زندگی و دولت اسلامی. مقاله در این زمینه ادعا کرده است که آن دو به طور معناداری در ابقای توازن زیست محیطی سهیم بوده اند.
بررسی ها نشان می دهد که زندگی اسلامی برای حفاظت و ارتقای منابع اکولوژیکی اهمیتی حیاتی دارند; به ویژه مقاله، سه جنبه از این زندگی را معرفی می کند که عبارتند از: آگاهی زیست محیطی، ساده زیستی و حس نوع دوستی، که همگی آن ها بر محیط زیست تاثیری فوق العاده دارند. مقاله در توضیح نقش آگاهی، نتیجه می گیرد که آموزه های اسلام، آگاهی زیست محیطی مردم را گسترش می دهد; به طوری که آن ها را توانا می سازد با طبیعت و محیط زیست رابطه ای دوستانه برقرار کنند. شواهد تاریخی نشان می دهد که جامعه صدر اسلام، چنین ارتباطی داشته است.
مقاله درمی یابد که سبک زندگی بی پیرایه و ساده برای امنیت زیست محیطی بسیار مفید است. این زندگی به حفظ منابع اکولوژیکی و پس انداز منابع مالی در جهت دفع فضولات و نظام مدیریت آلودگی کمک می کند. افرادی نیز که از روحیه حس نوع دوستی سرشار هستند، هزینه اجتماعی آلودگی را درونی می کنند که میزان آلودگی در جامعه را کاهش می دهد.
مقاله، نقشی فعال را برای دولت اسلامی مقرر می کند و در این جهت، از نقش دولت در برنامه ریزی، قانونگذاری، کنترل و توسعه منابع بحث می شود. برای اثبات نقش قانونگذاری، مقاله مدعی است که احکام و قوانین اسلام، به مشکل آلودگی در انواع گوناگون حالات ممکن به طور مؤثری توجه می کند. افزون بر این، قوانین دارای حمایت های اخلاقی قوی هستند و بر این اساس است که با احتمال فراوان، به طور مناسبی اجرا می شوند.
مقاله پیشنهاد می کند که یک مؤسسه کنترل و نظارت برای محیط زیست شکل گیرد و نهادهای «حسبه » و اوقاف در جوامع مسلمان معاصر احیا شوند. این نهادها می توانند نقش مهمی را در توسعه منابع زیست محیطی برای کنترل آلودگی ایفا کنند و سرانجام، به این نتیجه رسیده که احیای سبک زندگی اسلامی و دولت اسلامی، دو ابزاری هستند که از طریق آن ها، توازن زیست محیطی می تواند طی زمان پایدار و باقی بماند.
پی نوشت ها:
1. "towards An Islamic Approach for Environmental Balance"; Islamic Economic Studies, Vol 3, No 2; June 1996.
2. استاد اقتصاد مؤسسه بین المللی اقتصاد اسلامی، دانشگاه بین المللی اسلامی، اسلام آباد .
3. به ترتیب استاد اقتصاد دانشکده علوم اقتصادی و سیاسی دانشگاه شهید بهشتی - کارشناس ارشد اقتصاد .
4. اکبر، خالد فاروق (م 1992)، ص 23- 29 .
5. چپرا، م . عمر (1993)، ص 7 .
6. نصر، س . ح .(1990)، ص 32- 51 .
7. حسینی، س . و . احمد (1980)، ص 1- 15، 144 و 145 .
8. عثمان عبدالرحمن لیولین (1984)، ص 25- 49 .
9. در این زمینه حجم قابل توجهی از ادبیات موضوع وجود دارد که خلاصه ای جالب در این زمینه، در دو ماخذ ذیل موجود است: گزارش توسعه جهانی، سال 1992، ص 1- 20;مجله تایم، 2 ژوئن 1989 .
10. انحرافات بازار، نمود خارجی زندگی مادی است .
11. اکونومیست، 20 نوامبر 1993، ص 17 و 18 و 75 .
12. ر . سوارپ، و دیگران (م 199)، ص 360 .
13. احقاف (46): 3 .
14. مودودی، ابوالعلا: تفهیم در قرآن، ج 5، ص 215 .
15. تفسیر عثمانی، ص 689 .
16. قمر، (54): 49 .
17. سیدقطب: تفسیر اردو زبان، ج 9، ص 576- 585 .
18. حجر (15): 19 و 20 .
19. علی، عبدالله یوسف، ص 640 . وی در تفسیر آیات پیشگفته، مطلب مهمی را یادآور می شود او می نویسد:
هر چیزی که در زمین به وجود آمده، دارای توازن و اندازه است . نباتات از مواد معدنی، تغذیه می کنند و آن ها نیز به حیوانات غذا می رسانند و بدین ترتیب ارتباط وابسته متقابلی بین آن ها وجود دارد . مازاد وجودآمده رفع می شود و باقیمانده یکی، غذای دیگری می شود و بالعکس . این امر، چرخه نامتناهی از تغییر تدریجی بوده، لازم و ملزوم یک دیگر است . . . .
20. الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاض سلام دینا;امروز، دین شما را به حد کمال رساندم و بر شما نعمت را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام باشد، برایتان برگزیدم . مائده (5): 3 .
به منظور مشاهده و بررسی نظر فرهنگ و تمدن اسلامی، ر . ک: عبدالقدس: الگوی فرهنگ پاکستان، سیدابوالعلا مودودی: نظام زندگی در اسلام و تهذیب اسلامی .
21. همه ما به مهربانی با دیگران و والدین توصیه شده ایم: مادر، کودک را با مشقت بسیار حمل و با سختی زایمان می کند . کودک برای شیرخوردن، به مدت 30 ماه تحت مراقبت مادر قرار می گیرد . او بزرگ می شود تا به توانایی لازم می رسد و وقتی به 40 سالگی رسید، می گوید: «رب اوزعنی ان اشکر نعمتک التی انعمت علی وعلی والدی وان اعمل صالحا ترضاه واصلح لی فی ذریتی انی تبت الیک وانی من المسلمین;خدایا مرا بر نعمتی که به من و پدر و مادر من عطا فرمودی، شکر بیاموز و با کار شایسته ای که رضا و خشنودی تو در آن است، موفق بدار و فرزندان مرا صالح گردان . بارالاها! به درگاه تو با دعا باز آمده ام و از تسلیمان فرمان تو شدم . احقاف (46): 15 .
22. ر . ک: بقره (2): 30;انعام (6): 165 و فاطر (35): 39 .
23. پیامبر ص فرموده است: «تمام موجودات بشری به خدا وابسته اند و عزیزترین ایشان نزد خداوند کسی است که دراین باره خوب عمل کند» . ر . ک: محمد بن عبدالله (1985)، ج 2، ص 613 .
24. حدید (57): 7 .
25. ر . ک: زلزال (99): 7 و 8;جاثیه (45): 15 و نجم (53): 31 .
26. احمد بن حنبل: مسند احمد، ج 5، ص 342 .
27. قرآن می فرماید: و جعلنا من الما کل شی حی;خداوند، از آب، هر چیز زنده ای را حیات بخشیده است . انبیا (21): 30 . همچنین می فرماید: . . . والله خلق کل داب من ما;خداوند هر حیوان و موجودی را از آب آفرید . نور (24): 45 .
28. سنن ابن مجاح .
29. محمد بن عبدالله تبریزی (1985)، ج 1، ص 115 .
30. ر . ک: روم (30): 46 و یس (36): 42 .
31. محمدبن عبدالله تبریزی (1985)، ج 2، ص 442 .
32. جلال الدین سیوطی، ص 97 .
33. انعام (6): 141 .
34. محمد بن اسماعیل بخاری: صحیح بخاری، ج 4، ص 1867 .
35. حاجی معین الدین نوید .
36. ابونعیم اصفهانی (1987)، ج 7، ص 126 .
37. کلهو، پ . ر . پ . و مک کلور، جی (1993)، ص 595- 608 .
38. صحیح بخاری، ج 3، ص 1006 .
39. ر . ک: اعراف (7): 31 و اسرا (17): 26 .
40. اسرا (17): 29 . این آیه قرآن سفارش می کند که فرد معتقد باید به وجود توازن بین توانایی های خود برای مصرف و نیازمندی های دیگران توجه داشته باشد .
41. حج و زکات از جمله وظایف واجب افرادی است که مکنت و دارایی دارند . صدقات، پاداش بسیاری دارد . ر . ک: بقره (2): 261 . برای مشاهده جزئیات بیش تر، ر . ک: مولانا اشرف علی (1986)، ص 1- 93 .
42. بر این اساس، فهیم خان نتیجه می گیرد: مصرف مسلمانان، محتملا با سبد مصرفی کوچک تری در مقایسه با وضعی که مصرف کننده مادیگرا دارد مواجه است . ر . ک: فهیم خان (1984)، ص 1- 24 .
43. مطابق نص قرآن، مؤمنان تن واحد هستند: حجرات (49): 10 .
44. صحیح بخاری، ج 2، ص 863 .
45. همان، ج 1، ص 14 .
46. همان، ج 5، ص 5 .
47. هاشمی (1991).
48. ر . ک: بقره (29): 215;نسا (4): 36 .
49. طبری (1984)، ج 2، ص 43 و 44 .
50. بیهقی (1990)، ج 3 ص 259 .
51. این نکته به طور مستدل تری در جای دیگری بحث شده است . ر . ک: ریحان شریف (1991)، ص 1- 30 .
52. Marginal External Cost (MEC).
53. Marginal Secial Cost (MSC).
54. شیبلی نمانی (1957)، ص 46 .
55. حسینی، س . و . الف (1980)، ص 80 .
56. بلوچ، (1989)، ص 66 .
57. زندگانی پیامبر6 مملو از مواردی است که به عدالت رفتار می کرد: زنی با نفوذ از قبیله قریش در سرقتی دست داشت . پیامبر6 تقاضای یکی از اصحاب را در عفو آن زن با بیان این جمله رد کرد: «اگر دختر محمد نیز مرتکب چنین جرمی شده بود، او نیز باید به طور مشابهی تادیب و مجازات می شد» .(صحیح بخاری، ج 6، ص 2491)
58. hisbah
59. Islahi Abdul Azim (1992).
اصلاحی، عبدالعظیم (1992).
