دائرة المعارف قرآن کریم در یک نگاه

بدون تردید، قرآن کریم اقیانوسی کران ناپیداست که دست یابی به ژرفا و بطون معارفش برای غوّاصان معرفت پژوه به طور کامل میسّر نیست و به راستی، مصداق سخن امیر کلام است که فرمود: «بحرٌ لا یُدرکُ عُمقه.»⁽¹⁾ با این حال، همه ما دعوت شده ایم بر کرانه این اقیانوس به جست وجو پردازیم و از زلال آن بهره گیریم و آتش جهل و حیرانی را هرچند دمی برنشانیم. از همین روست که تبیین و تفسیر معارف قرآنی، از دوران نخستین مفسّران اصیل قرآن، پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام ، تا این روزگار دامن گسترده و همچنان بر تارک میراث مکتوب فرهنگ ما می درخشد. به دلیل آنکه یافتن بخشی از گوهرهای ناب قرآنی به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گران بهای انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نیز در تکاپویند تا از اقبال لایزال قرآن پژوهی طرفی بربندند و در این زمره، فیضی نصیب خویش و حظّی از آنِ معرفت نوشان این عصر کنند. تدوین دائرة المعارف قرآن کریم، که «مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم» بدان همّت گماشته، در این مسیر است که با عزمی سترگ آغاز گشته و با استعانت از نور قدسی قرآن شریف، امید است در کم ترین زمان به منزل مقصود ره برد.

در زمینه معرفی این اثر گران سنگ، توجه فرهیختگان قرآن پژوه به نکات ذیل ضروری می نماید:

الف. هدف از تدوین دائرة المعارف قرآن کریم

با سیری گذرا در پیشینه نگارش دائرة المعارف های قرآنی می فهمیم برخی از آثار، نام «دائرة المعارف» را بر جبین دارند، اما هیچ نشانی از مشخصات و مختصات فنی دائرة المعارف در آن ها به چشم نمی خورد. با نگاهی گذرا، این آثار را می توان به سه دسته تقسیم کرد:

مجموعه مقالات درباره مفاهیم و موضوعات قرآنی؛

قاموس ها و فرهنگ ها و واژه نامه قرآنی؛

مجموعه گفتارهای مربوط به قرآن و مطالعات قرآنی.

در عمده این آثار، نظام الفبایی به کار بسته شده و عناوین و موضوعات، گونه مدخل به خود گرفته اند، اما شیوه تنظیم مقاله دائرة المعارفی در آن ها اتخاذ نشده و این جای شگفتی نیست؛ زیرا تدوین دائرة المعارف از یک یا دو سه تن برنمی آید.

بنابراین، تاکنون هیچ مأخذی به هیچ زبانی در زمینه مفاهیم قرآنی تدوین نشده که هدف آن، ارائه اطلاعات دائرة المعارفی به سبک و شیوه علمی و یا معیارهای امروزین تدوین دائرة المعارف باشد. «نظام یافتگی اطلاعات پایه و اصیل در قالب مقالات تنظیم شده با نثر علمی» مهم ترین دغدغه تدوین دائرة المعارف های امروزین است و در هیچ یک از آثار موجود نمی توان از آن ها نشان جست.

هدف اصلی دائرة المعارف قرآن کریم در مرکز فرهنگ و معارف قرآن، که با همکاری حدود 80 تن از محققان و پژوهشگران مجرّب انجام می شود، عبارت است از: ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنی به گونه ای که اهل تحقیق در این موضوعات را به مثابه منبعی مادر و ماندگار، از منابع فرعی بی نیاز کند. در کنار این هدف اصلی و خاص، غرض عمومی تدوین دائرة المعارف حاضر این است که مخاطبان دانش پژوه در حد مطالعات پایه اسلامی نیز بتوانند از پژوهش های اصیل و قومی قرآن بهره گیرند. از این رو، کوشیده است تا طلّاب و دانشجویان و عموم دانش پژوهان آشنا با مبانی قرآنی نیز به فراخور توان، در عرصه مطالعات عمومی یا تخصصی خود بتوانند از مقالات این دائرة المعارف استفاده کنند.

روشن است که این غرض عمومی در جنب آن هدف اصلی تأمین می شود و این دو تزاحمی با هم نخواهند داشت. لازم به ذکر است که بانیان این حرکت سترگ برآنند تا دائرة المعارف حاضر را به زبان های علمی روز ترجمه کنند و نیز دائرة المعارفی قرآنی در سطح کودکان و نوجوانان فراهم آورند.

ب. اصول و ضوابط

1. همه مقالات این دائرة المعارف دارای رویکرد قرآنی هستند و چنانچه مباحثی در قلمروهای دیگر مطرح شده اند، صرفا از باب ضرورت و ارتباط با آن رویکرد قرآنی است.

2. برای حفظ اصل بی طرفی و بعد علمی، همه آراء و دیدگاه های مهم و مبنایی در هر موضوع و مسئله به صورت مستند و بدون افزایش و کاهش آورده شده اند، سپس نقدهای علمی وارد بر هر دیدگاه ذکر و آراء موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل گردیده اند.

3. شیوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه ای است که به آراء و عقاید خاص مذاهب و مکاتب اسلامی احترام نهاده شود و هرگونه نقد دیدگاه های غیرشیعی یا غیر مشهور با روشی منصفانه و علمی صورت پذیرد تا از هر نوع دامن زدن به اختلاف های مذهبی پرهیز گردد. همچنین در نقد و تحلیل دیدگاه های دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان کوشش شده است صرفا از جنبه علمی و تحقیقی به آراء آنان نگریسته شود و از داوری های شخصی خارج از حیطه تخصصی هر مقاله پرهیز شود.

4. مباحث فقهی صرفا با رویکرد علمی و پژوهشی تنظیم می شوند و لزوما جنبه کاربردی و فتوایی ندارند.

5. در مباحث تاریخی، گاه گزارش هایی آمده اند که مورد تأیید نیستند، اما جنبه علمی بحث، نقل آن ها را اقتضا کرده است.

6. منابع مقالات منحصر به کتاب های چاپ شده نیستند و هنگام لزوم، از کتاب های خطی و پایان نامه های حوزوی و دانشگاهی نیز بهره گرفته شده است.

ج. مدخل یابی

پژوهشگران بخش مدخل گزینی تخمین می زنند که در دائرة المعارف حاضر، افزون به چهارهزار مدخل چهره خواهد نمود. چینش مدخل ها بر پایه الفبای فارسی است. لازم به یادآوری است مدخل ها دوگونه اند: اصلی و ارجاعی. «مدخل اصلی» آن است که مقاله در ذیل آن درج می گردد. «مدخل ارجاعی» آن است که صرفا به مدخلی دیگر ارجاع داده می شود. در تعیین مدخل، به اصول ذیل توجه شده است:

1. آیینه موضوع باشد.

2. مشهور و رایج باشد.

3. در متون معتبر یا فرهنگ قرآنی موجودیت آن پذیرفته شده باشد.

4. جزئی و خاص باشد، مگر در موارد ضرورت.

د. تشکیل پرونده علمی

پرونده علمی، فهرست و تصویر مجموعه ای از منابع و مدارک هر مقاله است، به گونه ای که مؤلّف مقاله را تا حدّی قابل توجه از مراجعه به منابع بی نیاز سازد. پرونده علمی پس از پنج مرحله کار پژوهشی، آماده می شود:

1. دریافت توجیهی مدخل و دامنه ارتباط آن با مدخل های مشابه و موازی؛

2. جست وجوی آیات مرتبط با مدخل؛

3. جست وجو در منابع و تصویربرداری از آن؛

4. چینش درست اسناد به ترتیب اهمیت و اولویت؛

5. تنظیم پرونده و تحلیل آن.

ه . نگارش مقالات

1. در زبان مقالات، مهم ترین اصل پیروی از قواعد پذیرفته شده مکتوب یا عرفی در قلمرو دستور زبان، لغت، معانی و بیان و ساختار نوشته است.

2. در تنظیم ساختاری بدنه مقاله مهم ترین اصل آن است که چینش و نظم منطقی رعایت شود.

3. مقالات در قلمروهای موضوعی تنظیم می شوند؛ از قبیل: تاریخ و اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و کلام، علوم قرآنی، معارف و مفاهیم قرآنی، ادیان و مانند آن. به همین سیاق، بخش های علمی متشکّل از زبدگان آن گرایش تشکیل می شود که مسئول صحّت و اتقان مقالات می باشند. در برابر هیأت علمی، که عالی ترین گروه تخصصی است و مسئولیت علمی دائرة المعارف را بر عهده دارد، اعضای بخش های علمی مدافع نظریات آن بخش خواهند بود.

برخی از مدخل های اصلی و ارجاعی که در جلد اول اوایل سال 1382 از سوی انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی به زیور طبع آراسته شد، عبارتند از: آب، آبادانی، آبرو، آبزیان، آبستنی، آب میوه، آبیاری، آتش، آتش بس، آثار باستانی، آجرپزی، آخذ اسماء و صفات، آخرت، آخرالزمان، آدم، آدم ربایی، آرامش، آرایش، آرزو، آزادی، آزمایش، آسانی، آسایش، آسمان، آسیه، آشامیدنی ها، آشتی، آفاق، آفتاب، آفریدگار، آفرینش، آگاهی، آل ابراهیم، آمادگی نظامی، آمرزش، آموزش، آمیزش، آوارگی، آهن، آیات آفاقی، آیات الاحکام، آیات خدا، آیات نامدار، آیه آمن الرسول، آیه ولایت، ابتر، ابتکار، ابرار، ابراهیم، ابلیس، ابوذر غفاری و ابوحرمه خزرجی. پوشیده نماند که بیشتر کارهای جلدهای دوم تا پنجم نیز انجام شده است. امید است به زودی قلب و روح علاقه مندان به قرآن را منوّر سازد.

پی نوشت

1 محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 134، روایت 2، باب 21.